– Qytaıtanýshy retinde irgemizdegi kórshimizge qatysty pikirińizdi bilgimiz keledi. Qazaqstanǵa Qytaıdan tóner qaýip qanshalyqty? Naqty qater bar ma? Álde bul ánsheıin úreı me?
– Ózimdi qytaıtanýshy sanamaımyn. Máskeýde qytaı tilin oqydym. Mine, sol kezde tildi ǵana emes, tutas eldi zerttep bildik. Men Qytaıdyń áskerı termınologıasyn jaqsy meńgergenmin. Sebebi, men oqyǵan ınstıtýtta áskerı kafedra boldy.
– Áskerı kafedranyń bolǵany da tegin emes qoı?
– Iá. Qytaı tiline, onyń ishinde Qytaıdyń áskerı leksıkasyna tereń mán bergizip oqytty. Bizderden soǵys bola qalǵan kúnde qajet bolatyn tilmashtar daıyndady.
– Demek, sizder ánsheıin stýdent bolmaǵansyzdar, solaı ma?
– Bálkim. Keıin men Qytaıda elshi boldym. Keı kezderi áńgime-dúken quryp otyrǵan adamdardy áskerı termınderdi tereń meńgergenimmen tańǵaldyratynmyn. Eń qyzyǵy, ol termınderdiń maǵynasyn orys tilinde emes, qytaı tilinde jaqsy túsinetinmin.
– Beıjińniń Qazaqstanǵa qatysty saıasaty qanshalyqty ózgerdi?
– Qytaı qoǵamy óziniń álýeti men aıbyny qanshalyqty zor ekenin sońǵy kezderi naqty baǵamdaı bastady.
Qytaıdaǵy dıplomatıanyń deńgeıi joǵary. Ol álemdegi alpaýyt elderge ǵana emes, sonymen birge qytaı halqyna da baǵyttalyp otyr.
Men Shyńjańda, Beıjińde bolǵanmyn. Sońǵy ýaqytta qytaı halqynyń ishki «meni» ósip keledi. Óziniń qanshalyqty alpaýyt ekenin seziný jáne qalasa kez-kelgen memleketti tize búktirerine degen senim kún ótken saıyn kúsh alýda. Bul qalaı kórinis beredi deseńiz, qytaılyqtardyń boıynda memleketin jer-álemniń kindigi sanaıtyn túsinik qaıta «tirilýde».
– Jalpy bizdiń Qytaı týraly túsinigimiz qanshalyqty keń? Syrtqy qaýip-qaterdi sóz qylǵanda Qytaıdyń bir kúnde qubylyp shyǵa kelmesine kim kepil?
– Mine, sondyqtan da Qazaqstanǵa Qytaı ınstıtýty kerek. Kórshimizdi tereń zerttep tanýymyz qajet. Qytaıdyń óz ishinde ne bolyp jatyr? İshtegi dúnıe eldiń syrtqy saıasattaǵy ustanymyna qalaı áser etedi? Qytaı Qazaqstanǵa qatysty ne oılaıdy? Qytaı ınstıtýty qurylǵan jaǵdaıda osyndaı istermen aınalysqany jón.
– Endeshe Qytaı ǵana emes, Reseı jáne AQSH ınstıtýtyn da qurý kerek qoı?
– Kem degende Reseı men Qytaı ınstıtýty qajet. Bular bizdiń dál irgemizdegi kórshiler, sonymen birge strategıalyq áriptester.
Bul elderdiń bolmysyn, tabıǵatyn basynan-baqaıyna deıin bilý úshin arnaıy kadrlar daıyndaý asa mańyzdy.
– Qytaıdy da, Reseıdi de bir kisideı biletin ǵalymdar bar ǵoı?
– Ǵalymdar azdyq etedi. Arnaıy qyzmet mekemeleriniń belgili ber elge qatysty jedel ári ózekti aqparaty qajet. Syrtqy qaýipsizdikti saqtaý degenimiz osy.
Alaıda óz kórshilerimiz týraly oılanbas buryn, aldymen: «Biz kimbiz? Qandaı elmiz? Qaıda baramyz?» degen saýaldarǵa jaýap alýymyz kerek.
– Bir suhbatyńyzda siz «Beıjiń Ortalyq Azıaǵa soqqy jasaý úshin daıyndyq júrgizýde» depsiz. Sózińizdi naqtylaı ketesiz be?
– Bul arada Orta Azıaǵa ásker nemese áskerı tehnıka jetkizilip jatyr degenge meńzegen joqpyn. Bul soqqy soǵystan da qaýipti.
Qytaı ishtegi halyqty Qazaqstanǵa jaqyn mańdaǵy shekaralyq aımaqtarǵa jappaı qonystandyrýda. Uly Qytaı kóshi bastalýǵa jaqyn...
Qazaqstanmen shekaralas aımaqtarda aınalasy bir aıdyń ishinde alyp qalalar boı kóterýde.
Mundaǵy halyqtyń sany mıllıonnan asady. Bir aıda bir qala salatyn qurylys brıgadalary Beıjiń qajet dep tapsa, ertesine-aq qolyna qarý alyp, daıyn áskerge aınalyp shyǵa keledi. Mundaı qurylys brıgadalarynyń sany Qazaqstan halqynyń sanymen teń jáne olar tikeleı Beıjińge baǵynady.
– Qazaqstan men Qytaıdyń arasyndaǵy qarym-qatynasqa qandaı baǵa beresiz?
– Qazaqstan eshqashanda Qytaıǵa qarata ótkir saıası málimdeme jasaǵan emes. Daýly terıtorıalar qatysty túsinbeýshilik týyndaǵanda da, shekaralyq ózender máselesine kelgende de biz únsiz qaldyq.
– Bul týraly Qytaı ne dep edi?
Olar atalǵan máseleni nazarda ustaımyz degen resmı málimdeme jasaǵan. Alaıda shekaralyq ózenderdi Qytaı árdaıym jáne árkezde óz maqsatyna paıdalanyp keldi. Qytaı eshqashanda bul máseleni eki jaqqa da tıimdi bolatyn deńgeıde sheshýge tyrysqan joq.
Buǵan dálel Qara Ertiske alyp sý qoımalaryn saldy, İleni baqylaýǵa aldy. Qytaıdyń sharýalary baqsha jumysynda pestısıdtardy qoldanady. Keıin osyndaı hımıalyq zattar aralasqan sý İlege quıady. Qapshaǵaıdy osyndaı zıandy zattarmen bylǵanǵan ózen toltyryp otyr.
Bizge Qytaımen aradaǵy sýdyń kólemi men sapasyn naqty talqylaý qajet.
– Qytaıdyń Qazaqstandaǵy negizgi múddesi qandaı?
– Qytaıǵa qazaqtyń munaıy da men gazy da qajet. Biraq, dál qazir Beıjińge Qazaqstanda júrgen qytaıdyń sanyn arttyrý, kóbeıtý mańyzdy. Sebebi, bul eldiń bas aýrýy – halyq. Halyqtyń kóptigi.
Negizinde Qazaqstandaǵy qytaıdyń sany siz ben biz oılaǵannan áldeqaıda kóp.
Al biz eń aldymen óz múddemizdi qorǵaýymyz qajet. Qytaıdyń mektepterinde «Qazaqstan terıtorıasynyń bir bóligi «ádiletti túrde» Qytaıǵa tıesili bolýy qajet» dep oqytylady. Biraq, biz buǵan qarsy qandaı da bir amal-shara qoldanyp jatqan joqpyz. Únsizbiz.
– Qytaıdyń ekonomıkalyq ekspansıasynan qutylýdyń joly bar ma?
– Mine, osy úshin de Qytaı ınstıtýty qajet. Qytaıdy zerttesek onyń qupıasyn tabamyz, álsiz jerin ańǵaramyz. Qazirgi álemde seniń halqyńnyń sany qansha ekeni mańyzdy emes.
Aıtalyq, Taıvanda Qytaıdy 9 memleketke bólip, 17 ǵasyrdyń kartasyna qaıta oralý qajet dep sanaıdy. Sebebi, sol kezde Qytaı qazirgideı álemge úreı týǵyzatyn qubyjyq keıpinen aıyrylady. Munyń bári Qytaıdy zerttep-bilýden týǵan dúnıeler.
Suhbat «Megapolıs» gazetinen aýdaryldy.
Daıyndaǵan, Dýman BYQAI
Maqalany kóshirip basarda gıpersiltemesin kórsetýge mindettisiz.
