Qazaqstannyń Tuńǵysh prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev Táýelsizdiktiń 30 jyly ishinde jastardyń jan-jaqty bilim alyp, zaman talabyna laıyq kásibı maman retinde qalyptasýyna aıryqsha kóńil bóldi. Jastarmen kezekti júzdesýleriniń birinde «Elimizdiń jetekshi joǵary oqý oryndarynda da alǵashqy tabysty jobalar paıda bola bastady. Osy tájirıbeni óristete túsý kerek» dep, tıisti oryndarǵa júktegen tapsyrmasy áli kúnge ózektiligin joǵalta qoıǵan joq.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Jańa jaǵdaıdaǵy Qazaqstan: İs-qımyl kezeńi» atty halyqqa joldaýynda ǵylym salasyn damytý týraly toqtalyp, «Bul másele boıynsha bizge tyń kózqaras pen jańa tásilder kerek, sondaı-aq halyqaralyq tájirıbege arqa súıeýimiz qajet», – deı kele, ǵylymdy qarjylandyrýdyń jáne qoldaýdyń mańyzdylyǵyn ekshep bergen.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde qazirgi tańda 40 jasqa deıingi 300-ge jýyq jas ǵalym jumys isteıdi. QazUÝ bilim alyp, qyzmet istep jatqan jas zertteýshilerdiń ǵylymı jańalyqtary men ázirlemelerin kópshilikke tolyqqandy tanystyrýdy qolǵa aldy. Alǵashqy keıipkerimiz – fızıka jáne tehnologıa fakúltetinde «Materıaltaný jáne jańa materıaldar tehnologıasy» mamandyǵy boıynsha PhD doktoranty Markızat Myrzabekova.

– Bala kezimde dáriger bolǵym keletin. Alaıda mektepte matematıka sabaǵyn qatty jaqsy kórdim. Matematıkany bilseń, fızıka, fızıkamen qatar, hımıa da qosa qyzyqtyrady eken. Oqýshylar arasynda «fızıka qıyn, qyzdar ol salany tereń meńgere almaıdy» degendi jıi estıtinmin. Osy sóz maǵan, kerisinshe, motıvasıa berip, fızıka salasyn tańdaýyma túrtki boldy.

Alaıda Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetine oqýǵa túsken sátte ǵylymǵa degen esiktiń aıqara ashylǵanyn birden sezbedim. Tek 2012 jyly ekinshi kýrsta oqyp júrgenimde Ashyq túrdegi ulttyq nanotehnologıalar zerthanasyna (ATUNZ) jumysqa turyp, jańa materıaldardy, nanotehnologıalardy ashýǵa jáne jańa qasıetterdi zertteýge qyzyǵýshylyǵym oıandy. Kóp uzamaı «Farabı álemi» stýdentter konferensıasyna qatysyp, «Ylǵaldylyq dachıkterin qurý jónindegi» jobam stýdentter arasyndaǵy eń úzdik ınovasıalyq joba retinde tanyldy. Bul qurylǵy bólmedegi taǵamdy, astyqty durys saqtaý úshin ylǵaldylyqty ólsheýge, jabdyqtardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge arnalǵan.

2014 jyly QazUÝ-dyń fızıka-tehnıkalyq fakúltetin bitirip, ınjenerıa jáne tehnologıalar bakalavry dárejesin aldym. Al 2016 jyly osy sala boıynsha magıstr dárejesine ıe boldym. Magıstratýrada oqyǵan jyldary QazUÝ-dyń túrli baǵdarlamalarynyń arqasynda Varshava, Praga, Mılandaǵy zerthanalardy aralap, tájirıbeden óttim. Nanotehnologıa salasy Eýropa, Amerıka jáne Japonıada jaqsy damyǵan. Sondyqtan atalmysh memleketterge baryp, shetelderde osy salany qalaı qolǵa alyp jatqanyn kórgim keldi. Armanymnyń oryndalýyna Ashyq túrdegi ulttyq nanotehnologıalar zerthanasy sep boldy.

Jumys ornym jas maman retinde tájirıbe almasýǵa, konferensıalarǵa jıi jiberetin. Birde halyqaralyq jıyndardyń birinde kezdesken sheteldik profesor Igor Shves: «Sen nege bizge oqýǵa kelmeısiń?» dep surady. «Mende qazir qarajat joq. Irlandıaǵa baryp tura almaımyn. Qarapaıym otbasynan shyqqanmyn» dep ashyǵyn aıttym. Ol kisi Erasmus+ baǵdarlamasymen tanystyrdy. Qabyldaý erejesimen tanyssam, stýdent retinde nemese jumysty kórip úırenýshi esebinde baq synaýǵa bolady eken.

Men stýdent bolmaǵandyqtan, tájirıbe almasýshy retinde táýekel ettim. Nátıjesinde skanerleıtin elektrondy mıkroskoptar, rentgendik foto­elektrondy spektroskopıa, týneldik mıkroskop, transmısıalyq elektrondy mıkroskop sıaqty mıkroskoptardyń kóptegen túrlerimen jumys isteýdi meńgerip qaıttym.

 

Patenttelgen ónertabys

– Birneshe jyl buryn «Samsýng» kompanıasy uıaly telefonynyń jarylý deregi tirkeldi. Oǵan qýattandyratyn batareıa sebep bolǵan. Sol ýaqytta «nelikten ony ekologıalyq turǵydan zıanyn tıgizbeıtin batareıa jasamasqa?!» dep oıladym. Bul suraq meni shetelde júrgen kezimde de tolǵandyratyn. Oılana kele, osy taqyrypty zertteýdi qolǵa aldym. Shetel ǵalymdarynyń osy saladaǵy eńbekterin zerdelep, ózimizde ne isteýge bolatynyn tarazyladym. Shetelde ǵalymdardy Intel, Facebook kompanıalary qarjylandyrady. Bul kompanıalar zertteýshilerge ózderiniń problemalaryn aıtady, ǵalymdar ony sheshýmen aınalysady. Bunyń ekinshi joly – ǵalym daıyn patenttelgen ıdeıany usynyp, óziniń ashqan jańalyǵyna qarjy utyp, óndiriske engizedi. Men osy ekinshi joldy tańdadym. Jobamdy patenttedim (avtorlyq kýálik №107731), endi ary qaraı óndiriske engizýge jumys istesem deımin.

Jobamnyń taqyryby: «Grafen men marganes dıoksıdiniń otandyq nanokompozıtteri negizinde senimdilikti joǵarylatatyn sýperkondensatorlar qurý». Grafen (kómirtektiń bir túri) men marganes dıoksıdin qosqanda arasynda baılanys túzilip, toq paıda bolady. Osy toqty paıdalanyp, sýperkondensator, ıaǵnı elektrdi jınaqtaýshy qurylǵy  jasaýǵa bolatynyna kóz jetkizdim.

Bizdiń telefondaǵy kóbine lıtıııondyq batareıalar. Jarylý qaýpi kezdesedi ári uıaly telefonnyń salmaǵyna da óz áserin tıgizedi. Onyń ústine telefonnyń baǵasy da arzan emes, ony búldirip alsańyz, qaıta jasaý biraz shyǵyn ákeledi. Eger onyń ornyna jeńildeý batareıany qoldansaq, salmaǵy azaıyp ári ekologıalyq turǵydan da kóp zıanyn tıgizbeıdi. Shetelde jasalǵan batareıalarmen salystyryp kórdim. Olar rýtenıı oksıdin paıdalanady. Álemde rýtenıı qory óte az bolǵandyqtan, óndirýshiler úshin óte qymbatqa túsedi. Al meniń jobamdaǵy grafen men marganes qory elimizde jetkilikti. Onyń ústine sıntezdeý prosesi de qarapaıym. Sol sebepti meniń jobamdy júzege asyrý áldeqaıda tıimdi. Men kórgen basqa batareıalardyń barlyǵynda da sıntezdeý prosesteri óte kúrdeli. Elimizde ondaı sıntezdeıtin apparattar joq, sondyqtan paıdaly qazbalar jaǵynan da utymdy bolatyn eki shıkizatty tańdaýdy jón kórdim.

Qýatty saqtaý máselesi – qazirgi kezde óte ózekti. Uıaly telefondar, elektromobılder, noýtbýktar, pılotsyz ushý apparattary jeńil, syıymdy ári energıa jınaqtaıtyn qurylǵylarǵa muqtaj. Qazirdiń ózinde Mercedes pen Lexus sıaqty mashınalar elektrlik Tesla sıaqty keremet kórinbeıdi. Oǵan sebep – ǵalymdar ekologıalyq turǵydan barynsha zıandy azaıtatyn tehnologıalardy birinshi orynǵa qoıyp otyr.  Osy turǵydan alǵanda, uıaly telefondarǵa arnalǵan meniń batareıalarym baǵasy arzan, salmaǵy jeńil ári uzaq tutynýǵa arnalǵan.

 

Power Bank jasaǵym keledi

– Men oılap tapqan bul akýmýlátordy jasaý úshin aldymen shıkizattardy satyp alý kerek. Sosyn, jumys isteıtin taza oryn bolǵany jón. Shıkizatty arnaıy hımıalyq óńdeýden ótkizetindikten, qyzmetkerler arnaıy forma kıýi tıis. Meniń jasaǵan akýmýlátorlarymdy óndiriske engizbes buryn, jańadan uıaly telefon jasap shyǵarý kerek dep oılaımyn. Sebebi bul akýmýlátordyń kólemi shaǵyn. Eger Power Banktiń akýmýlátoryna salsaq, ony aýystyrýǵa bolady. Uıaly telefonǵa engizý úshin de telefon shyǵaratyn kompanıadan usynys túsýi kerek. Kelisim­shartqa otyrý da biraz ýaqytty alady. Sondyqtan ázirge Power Bank, ıaǵnı qaltada júretin qýattandyrǵysh shyǵarýdy qolǵa alsam deımin.

Marketıńtik quraldardy paıdalanyp, onyń satylymyn da kóbeıte alamyz ári Power Bank Qazaqstanda jasalǵan otandyq ónim bolyp sanalady. Ózimizde jasalǵan árbir taýar elimizdiń damýy úshin jasalǵan áreket dep baǵalar edim. Jańa bir zat shyǵarsaq, onda jańa jumys orny ashylyp, adamdardyń jumysqa kirýine jol ashady ári fızıka salasyn tańdaıtyn adamdardyń  sanyn arttyrýy múmkin.

Men úshin nanotehnologıa – jańa ári sheksiz álem. Óıtkeni nanoálem fızıka ǵylymynyń klasıkalyq zańdaryna baǵynbaıdy. Bizdiń zerttep otyrǵanymyz – kishkentaı álem, ıaǵnı atomdar men ıadrolar. Nanotehnolog bolsańyz, materıaldardyń qasıetterin bile alasyz ári tehnıkany tereńnen túsinýge múmkindik bar. Qazaqstan damýshy el bolǵandyqtan, nanotehnologıa salasy qatty damydy deı almaımyz. Alaıda nanotehnologıalyq zerthanalar birneshe qalada bar. Sol zerthanalarǵa qarap bizde ilgeri qaraı qadam jasalyp jatqanyn baıqaı alamyz. Osy oraıda, meni ǵylym jolynda yntalandyryp, baǵyt-baǵdar berip kele jatqan ustazdaryma alǵys aıtqym keledi.

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń Baspasóz qyzmeti