Joǵaryda aıtqanymyzdaı kitaptyń alǵashqy beti «Asyl áje» aıdarymen ǵalym aǵamyzdyń ómirdegi aıaýly ájesi bolǵan, búkil áýlet, aýyl «apa» dep qadir tutqan, jan júregi meıirim men shapaǵatqa toly, aınalasyna aqyldyń nuryn shashqan, urpaǵynyń tileýin tileýshi Márıamkúl Bolataı qajy qyzynyń analyq asyl qasıetterinen bastaý alady.
Ájesiniń áý bastaǵy jaratylysynan kelbeti men jandúnıesiniń tamasha úılesimi jarasqan árli kisi bolǵandyǵy, sonymen qatar tárbıeniń de tektilik tegeýrinine baılanysty bolýymen birge, «jeti atasynan qarakók úzilmegen otbasyna kelin bolyp túsýi» de kóp nárseni ańǵartqandaı.
Sebebi, bul áýlette Sýan taıpasynyń birligine, abroıyna syzat túsirmegen, aımaqqa áıgili Qojbambet bılermen, ábsúgirden shyqqan Shoınaqtaı, azattyqtyń aldaspany bolǵan Átikeıdeı batyrlarmen syrlas ta, syılas bolǵan jandardyń urpaǵy edi.
Taǵy bir erekshelik, Márıamkúl anamyz Sýannyń Toǵarystanynan taraıtyn Hankeldi men Myrzakeldi rýlarynyń jeti atadan asqannan keıingi baıyrǵa babalardan kele jatqan dástúr boıynsha boz bıeniń qanyn aǵyzyp, eki rýly eldiń jaqsylaryna saýyn aıttyryp, aǵaıyndyqtan alystap quda-jekjattyqqa qadam basqandyǵyn áıgileıtin, Sýannyń aýzy dýaly abyzdarynan bata alý rásiminen bastalýy da erekshe qubylys. Mundaı baqyt alǵash kelin bolyp aq bosaǵa attaǵan kez-kelgen qazaq kelininiń mańdaıyna jazylmaǵan tarıhı sáttiń biri ekendigi daýsyz.
Kelin bolyp túsken kezden bastap-aq, týystyq júıeniń túpqazyǵy otbasy ekendegen birden túsingen Márıamkúl anamyz uldaryn narǵa balap, qyzdaryn arǵa baýlyp ósirgen. Óz qursaǵynan shyqqan urpaǵyn tárbıeleı otyryp, qarǵa tamyrly qazaqtyń týystyq jaǵynan da barlyq alys-jaqyn aǵaıyn men quda, jekjattyń kóńilin taýyp, olardyń da zor iltıpatpen syılastyǵyna yqpal etken zerek jan.
Kúndelikti ómirde tazalyq pen uqyptylyqty pir tutqan, kıiný mánerinde – eki shyqshyty zerli jippen kómkerilgen, keýde tusy ulttyq oıý-órnekpen syrylǵan kımeshek kıýiniń ózi kelinderge ónege. Etek-jeńi zerlengen túrli-tústi masaty kamzol men aıaqtaǵy jumsaq másimen júrýi arqyly qazaqy bolmysty qatań saqtaýynyń ózi bir ǵanıbet emes pe?!.
Demek, júris-turysy, sóıleý máneri men eńbekqorlyǵy bir boıynda úılesim taýyp, tula boıymen, is-áreketimen qazaqylyq bolmysty aınalasyna pash etip turatyn aıaýly ana. Sondaı-aq, qımyl-qozǵalystaǵy shıraqtyǵy, ójet minezi men oıyn astarlap jetkizer sypaıylyǵy men sheshendigi jáne sheshim qabyldardaǵy batyldyǵy, ánshilik qasıeti óziniń kindiginen taraǵan barlyq urpaqtaryna berilgendigi de qýantarlyq jaǵdaı.
Apamyzdyń taǵy bir erekshe qasıeti aǵaıyn arasyndaǵy renishti «janym qurban» dep, barlyǵynyń ókpesin basyp, renishin tarqatyp, qıannan qıystyryp báriniń basyn bir dastarqan basynda biriktirip, bir qazannan as ishkizip kez-kelgen daýly máseleni ýshyqtyrmaı sol mezetinde asqan mámlegerlikpen sheshe bilýi edi.
Sonymen qatar taǵdyrdyń qaıbir qıyndyǵy bolsa da qasqaıyp qarsy turar ójettigi, urpaǵynyń bolashaǵyna boljaý jasap kóregendik tanyta bilýi men izgilikti janyna serik etken asyl qasıetteri qashanda urpaq jadynda. Ol kisiniń bul baǵytta qazaq halqyna tán – ózara túsinistik, qýanyshty bólisý men qıyndyqqa birigip qarsy turýmen qatar, aǵaıyn-týystyq qatynastaǵy abysyn-ajynnyń, kórshilerdiń yntymaq-birliginiń aýadaı qajettigin de tereń túsinip áýlettiń, aýyldyń bereke-birliginiń tizginin teń ustaǵan abyz ana ekendigi de aıqyn sýrettelgen.
Endigi kezekte Aıbyn aǵamyzdyń týǵan anasy Yrysjan Jarasbekqyzynyń boıyndaǵy aıaýly analarǵa tán izgi qasıetterge toqtalsaq, osy kitaptaǵa «Jaqut jan» atty maqalany aldyǵa tartamyz. Bul jerde ana boıyndaǵy asyl qasıetter – Jer-Ana, Tabıǵat-Ana uǵymyndaǵy sheksiz qudiretpen úılesimdi ushtastyrylǵan. Qazaq halqyna tán ejelden kele jatqan dástúrdiń biri «anaǵa, qyz balaǵa» – degen qurmet pen qasterleýden turatyny da aıshyqty jazylǵan. Oǵan dálel retinde erteden el aýzynda ańyz bolǵan – Umaı ana, Tumar, Zarına patshaıymdar men Úısin zamanyndaǵy Domalaq analarmen qatar esimderi uranǵa aınalyp búkil bir rýdyń aty bolǵan batyr analarymyz ben qyzdarymyzdyń bolǵandyǵy tilge tıek etilgen.
Qandaı qoǵam bolmasyn memlekettiń bolashaǵy jas urpaq bolatyny barshaǵa aıan, al, sol jastardyń ómirge kelýi, tárbıesi, otbasynyń berekesiniń birden-bir tiregi ana. Mine, sol úshin de qazaq qaýymy úshin «Ana» degen árqashanda qasterli uǵym. Demek, kez-kelgen otbasynyń uıytqysy, keleshegi men júregi – ol ana!
Sebebi, mynaý jaryq dúnıede balasyna degen ana mahabbatynan artyq qudiret jer betinde joqqa tán. Demek, sol meıirim men shapaǵatqa toly analyq mahabbatty jandúnıesimen sezinip, balalyq aqjúrekpen tebirene otyryp qaǵazǵa túsirýdiń ózi de kópshilikke buıyrmaǵan, daralyqqa umtylǵan biregeı tulǵanyń ǵazız janynyń rahaty emes pe?!.
Olaı deıtinim, kishkene kidiris jasap, oı tarazysyna salyp kórińiz. Aǵamyz, ájesiniń baýyrynda júrse de «anasynyń jaratqannan suraıtyn tilegi, árbir isin, sóıleý máneri men bar júregimen eljireı qaraǵan kózqarastaryn, ájesiniń kózin ala bere qushyrlana súıip, barynsha erkeletip, árbir isi men basqan qadamyna júzi jadyrap, jan-tánimen shattana qýanatyn ázız anasynyń...» asyl beınesin júreginiń túkpirinde saqtap, jyldar boıy jınalǵan saǵynyshtyń sary taby syrtqa qaraı lyqsı qozǵalǵanda, janardy tumshalaǵan ystyq jasty tejep, tolqı otyryp qaǵazǵa túsirýi, oqyp túsingen, anasynyń aıaýly alaqanyn saǵynǵan adamnyń jandúnıesin tebirentpeı qoımas...
Mine, ananyń balaǵa, balanyń anaǵa degen máńgilik asqaq mahabbatynyń sheksizdigi.
Balalaryna degen meıirimin tóge júrip, jaryna da adal bolyp, balabaqshadaǵy qyzmetin de abyroımen atqardy. Ájesiniń de kóńilin taýyp, alystan kelýshi aǵaıyndar men aýyl aqsaqaldary, qyzmettes mamandarǵa, kelimdi-ketimdi qonaqtarǵa arnalǵan berekeli dastarhanynan árdaıym qazaqtyń jeńsik asy – qazy-qarta, jent, naýat, et úzilgen emes. Jekelegen qonaqtardyń attanarynda ájesiniń usynar arnaıy sybaǵasy men tartý-taralǵysy jáne bar. Ultymyzdyń qanyna sińgen jomarttyq pen qonaqjaılylyq qasıet te ósken áýlettiń shyraıyn keltirip, mártebesin asyrǵan.
Iá, aqyn Ádephan Tórehanulynyń jubaıy bolǵan anasy áıelge tán ıbalyqpen jeke basynan góri kópshiliktiń, aǵaıynnyń, bala-shaǵanyń da aldynda eriniń abroıyn joǵary ustaǵandyǵy, ol kisiniń aqyldylyǵy men kórgendiginiń aıǵaǵy ispetti. Kúnniń qaı mezgili bolsa da erimen birge kelgen, óner, aqyn, jazýshylardyń birine de qabaq shytqan emes, tórge shyǵaryp tóredeı kútip syılaǵan, ystyq yqlastary men izgi batalaryn alǵan meıirbandyǵyn aıtsaıshy.
Mysaly, Yrysjan anamyzdyń aq peıilimen jaıǵan dastarhanynan: halyq ártisi Dánesh Raqyshev, án tarlany Nurǵalı Núsipjanov, áıgili sazgerler Áset Beıseýov, Eskendir Hasanǵalıev, qalamger Aqkól Otarbaev, aqyndar – Ótejan Nurǵalıev, Áben Dáýrenbekov, Qasenhan Talǵarov, Jumataı Jaqypbaevtarmen qatar, tarıh pen ádebıettiń sańlaǵy Aqseleý Seıdimbekov, profesor Qoıshyǵara Salǵarın, sóz sheberi Sabyr Shúkirov, akademık Anýar Baıjumanov, qoǵam qaıratkerleri Myrzahmet Moldahmetov, memlekettik syılyqtyń ıegeri Beksultan Nurjekeuly, «Tarlan» syılyǵynyń ıegeri Júsipbek Qorǵasbek, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, sýretshi Baıtursyn Ómirbekov synda qazaqtyń nebir marqasqa oǵalandary dám tatyp, rızalyǵyn bildirgen edi.
Mine, qarapaıym ǵana qazaq analarynyń óner adamdary men jazýshy, halqynyń qurmetine bólengen biregeı tulǵalarǵa degen júrekjardy iltıpatynyń ózi qandaı baǵa jetpes ulylyq. Osyndaıda, «Ulylyq – qarapaıymdylyqta» degen ǵıbratty sóz ózi-aq kókeıge oralady.
Joǵaryda aıtqan Márıamkúl ájemizden bastalǵan ómir kóshi – Dáýlethan, Áýelhan, Ádephan, Bazarhan, Ǵanı sıaqty uldaryna jalǵasty. Olardyń ómirlik serikteri bolǵan ıbaly kelinderge ushtasyp, elge tanymal aqyn, ánshi, ǵylym doktorlary men laýazymdy azamattardy dúnıege keltirdi. Bir ǵasyrǵa jýyq ǵumyr keship, bir áýlettiń qadirmendi anasy bolǵan ájemiz óz kindiginen taraǵan 121-den astam urpaqqa úlgi, ónege bolyp, olardyń júreginen máńgilik oryn aldy.
Minekeı, ǵalym aǵamyz Aıbyn Tórehanov óziniń «Kemeńger ana, kenen kelin» kitabynda ájesi men anasyna degen júrekten shyqqan izgi lebizi men ishki tolǵanysy arqyly búkil qazaq analarynyń bolmysyn pash etkenin baıqaımyz. Qazaqtyń ulan-ǵaıyr dalasynda osyndaı qarapaıym otbasynan bastap joǵary memlekettik dárejege deıingi aralyqtaǵy ultymyzdyń uıytqysy bolyp, bereke-birligi men abroıyn asqaqtatqan suńǵyla analarymyz barlyq zamanda bolǵan jáne bola beredi.
Qazaq qoǵamyndaǵy urpaqtar sabaqtastyǵynyń altyn kópiri bolǵan rýhanı jandúnıesi baı, tektiligimen, suńǵylalyǵymen daralanǵan abyz analarymyz týraly tom-tom kitap jazsaq ta esh artyqtyǵy joq. Ananyń urpaqqa degen sheksiz mahabbaty, meıirimi, jaryna degen adaldyǵy, dosqa degen aq peıili men aǵaıynǵa arnalǵan baýyrmaldyǵy adamı qasıetterdiń eń ulyǵy. Ana taqyryby – ol máńgilik taqyryp. Sondyqtan da aqyndarymyz jyrlaǵandaı «...Syıynar em, ana degen – Táńirge!» degen óleń jolymen az-kem tolǵanysymyz ázirge osymen támám! Osynaý álemdegi bar tirshilikke nár berýshi, ómir syılaýshy analar mahabbatyna myń taǵzym..!..
Qalı IBRAIYMJANOV, Qazaqstan Jýrnalıser odaǵynyń múshesi
Jarkent qalasy.
