"Inflásıa qazaqty jońǵardan artyq jylatty desem artyq aıtpaımyn. 2020 jylǵy pandemıadan beri qymbatshylyq kádimgideı ata jaýymyzǵa aınalyp, bes jyl boıy atysyp kelemiz. Prezıdent te qolyna myltyq alýǵa májbúr. Joldaýda Memleket basshysy ekonomıkamyzdyń jetistigin joqqa shyǵaryp, halyq tabysyn jep jatqan joǵary ınflásıa týraly ashyq jáne ashyna aıtty". Osylaı degen qarjy salasynyń mamany Aıbar Oljaev bizdiń eń álsiz tusymyz - ınflásıa máselesine egjeı-tegjeı toqtalyp, ómirden birqatar mysaldar keltirdi, dep jazady Dalanews.kz.
Onyń aıtýynsha, ekonomıkada tórt negizgi parametrdiń úsheýinde biz jaqsy kele jatsaq, tórtinshi parametr - ınflásıada súrinip jatyrmyz.
"Men Almatyda turamyn. Kúnde túski asty nómiri 12 qalalyq emhananyń ashanasynda ishemin. Palaý, vınegret pen karkade alǵanda 1820 teńge tóleıtinmin. Al ótken aptada ol 1920 teńgege qymbattaı saldy. Bizdiń tilimizshe bul bir aptada palaý men vınegret ınflásıasy 5,5 paıyzdy kórsetti dep oqylady", - deıdi ol.
Osy qymbatshylyq neden shyqty jáne ony toqtatý múmkin be?
Qazaqstan jerde jeke turǵan jalǵyz memleket emes. Aınalamyzda biz sıaqty basqa da elder bar. Sondyqtan aldymen maman tek qana jalǵyz bizde ǵana qymbattap jatyr ma, osyny anyqtap alý kerektigin aıtady. Jalpy, janymyzdaǵy elder men bizdiń ekonomıkalyq jaǵdaıymyz qalaı, aıyrmashylyqtary bar ma? Qymbatshylyqtyń túp-tórkinin túsindirý úshin bizge bul jaǵdaımen tanysý báribir kerek bolady.
"Ár eldiń mınýs plústaryn saralap otyratyn BofA agenttiginiń ótken aptadaǵy esebine sáıkes, Qazaqstan Eýrazıa keńistiginde jyldam ósip jatqan ekonomıkalardyń ondyǵyna endi. Jalpy ishki ónimniń ósimi 5,7% deńgeıinde baǵalanýda. Salystyrý úshin: Chehıa – 39-orynda (1,9%), Polsha – 23-orynda (3,3%), Ózbekstan – 9-orynda (5,9%). Bul birinshi faktor – ósim. Ekinshi faktor – fıskaldy jaǵdaı. Biz ótkende sóz etken búdjet tapshylyǵy jalpy ishki ónimniń 2,7 paıyzyn quraıdy. Ol boıynsha biz 16-shy orynda turmyz. Mysaly Polshada defısıt - 6,2%, Rýmynıada - 8,5%. Úshinshi faktor – memlekettik qaryz. Memlekettik qaryz deńgeıi boıynsha Qazaqstan 2-shi orynda. Bizde qaryz jalpy ishki ónimniń nebári 20,4%-yn quraıdy. Birinshi orynda memlekettik qaryzy tipti az Kýveıt qana tur. Qalǵan elderdiń ishki jalpy ónimge shaqqandaǵy qaryz deńgeıi Qazaqstannan anaǵurlym nashar. Tórtinshi faktor - ınflásıa. Bul Qazaqstannyń eń álsiz tusy. BofA Qazaqstandaǵy ınflásıany 10,4% dese de, osy aıdaǵy qymbatshylyq kórsetkishi 12 paıyzdan asyp ketti. Qymbatshylyq boıynsha biz 37-shi oryndamyz. Mysaly, Ázirbaıjanda ınflásıa 5,7%, Armenıada 3,2%, Parsy shyǵanaǵy elderinde tipti 1–2% ǵana. Besinshi faktor - syrtqy balans. Ázirge aǵymdaǵy shot tapshylyǵy jalpy ishki ónimniń 3,4%-yn quraǵan. Bul boıynsha biz 27-shi oryndamyz. Iaǵnı, bizge kirip jatqan kapıtalǵa qaraǵanda, Qazaqstannan shyǵyp jatqan kapıtal kóp. Bul teńgege jaman áser etedi", - deıdi Aıbar Oljaev.
Eýrazıalyq aımaq kózimen alǵanda, Qazaqstan qaryzy az, ekonomıkasy ósip jatqan, biraq ınflásıasy toqtamaı turǵan el bolyp kórinedi. Maman basqa elderdi beker saralap aıtpaǵanyn, qymbatshylyq búkil Eýrazıanyń problemasy ma, álde bul Qazaqstannyń ishki bir fenomeni me, sony anyqtaý úshin qarastyrǵanyn aıtady.
"Kaspıdiń arǵy jaǵyndaǵy Ázirbaıjanda qymbatshylyq bizden eki ese az, al Armenıada úsh ese az. Ózimizdiń jaqyn kórshilerdi alatyn bolsaq, Ózbekstandaǵy qymbatshylyq bizben birdeı, al Qyrǵyzstan men Tájikstanda bizden eki ese az. Soltústiktegi Reseıde qazir ınflásıa 8,3 paıyz. Bul bizden kishkene azyraq. Tamyz aıynyń qorytyndysy boıynsha Qazaqstandaǵy jyldyq ınflásıa 12,2 paıyzǵa deıin ósip otyr. Bul byltyrǵy tamyzdan 0,6 paıyz deńgeıinde joǵary. Tipti, tamyzda qymbatshylyq onyń aldyndaǵy maýsym-shilde aılarynan da joǵary bolyp artyp ketken. Halyqfınans, basqa da sarapshylardyń zertteýinshe tamyz aıyndaǵy aılyq ınflásıanyń ósýi eń aldymen aqyly qyzmetter sektoryndaǵy baǵanyń jedeldeýimen baılanysty boldy. Bul jerde ósim qarqyny shildedegi 0,5% deńgeıimen salystyrǵanda 1,4% jetti. Buǵan deıin sarapshylar tarıfterdiń ósimi jyl sońyna deıin baıaýlaıdy dep boljaǵan edi, alaıda tamyzda turǵyn úı qyzmetteri, sý, elektr energıasy, gaz jáne ózge de otyn túrleri boıynsha baǵalar shildedegi 0,5%-dan 2,9%-ǵa deıin kóterildi. Bul aqpan aıynan bergi eń joǵary aılyq ósim boldy, ol kezde kórsetkish 3% bolǵan edi", dep naqtylaıdy maman.
Jyldyq mánde aqyly qyzmetter boıynsha baǵa deńgeıi shildedegi 14,9%-dan tamyzda 15,3%-ǵa deıin ósti. Bul ótken jyldyń sáıkes kezeńindegi kórsetkishten edáýir joǵary. Eń joǵary ósim qarqyny sýyq sýǵa (95,4%) jáne gazǵa (27,7%) tıesili boldy. Úkimettiń komýnaldyq qyzmet tarıfteriniń ósýin shekteý týraly sheshimine qaramastan, turǵyn úı qyzmetteriniń baǵasy aıtarlyqtaı ósti. Sonyń nátıjesinde olardyń jyldyq ınflásıaǵa qosqan úlesi shildedegi 1,77 deńgeıinen tamyzda 1,96-ǵa deıin ulǵaıdy.
"Bul aqyly qyzmet, ásirese komýnaldy qyzmettegi tarıfterdiń ósýi. Biraq bul bir jaǵy ǵana. Ekinshi bizge soqqy tamaq jaǵynan keldi. 2025 jylǵy tamyzda azyq-túlik ınflásıasynyń jyldyq máni 11,7% bolyp otyr. Bul joǵary kórsetkish. Qymbatshylyq kádimgideı bar. Azyq-túlik komponentiniń jyldyq ınflásıaǵa qosqan úlesi 4,85%-ǵa deıin ósip, ótken jylǵy kórsetkishten eki eseden artyq boldy. Baǵanyń ósýine eń kóp úles qosqan – et pen et ónimderi toby (1,9%). Et baǵasy jyldyq mánde 16,2%-ǵa kóterildi, bul kórshi elderdiń naryqtarynda qazaqstandyq etke suranystyń joǵary bolýymen baılanysty. Maýsymdyq jemis-jıdek pen kókónistiń túsimine qaramastan, osy segmenttegi baǵa ósimi 13,5% qurady. Budan bólek, maılar men toń maılar baǵasynyń aıtarlyqtaı qymbattaýy tirkeldi (+20,5%). Oǵan joǵary eksporttyq suranys, shıkizat pen óndiris shyǵyndarynyń artýy sebep boldy", degen maman úshinshi soqqy janarmaıdan kelgenin de naqtylaıdy.
2025 jyldyń basynda Qazaqstanda benzın men dızel otynyna memlekettik baǵa retteýi resmı túrde joıyldy. Jyl basynda sol kezde AI-92 markaly benzınniń lıtri 203 teńge turǵan. Búginde sol markanyń bir lıtri 228 teńge bolyp otyr. Úkimet baǵanyń bar bolǵany lıtrine 5 teńgege ǵana qymbattaıtynyn boljaǵan edi. Alaıda baǵa lıtrine 25 teńgege ósti.
"Sonymen, naqtylanyp alaıyq. Bıyl Qazaqstandaǵy qymbatshylyq úsh qazyqtan turady. Birinshisi tarıfter, ekinshisi tamaq, úshinshisi benzın. Al kelesi jyly qymbatshylyqtyń tórtinshi qazyǵy paıda bolady. Ol bárine jappaı engiziletin qosymsha qun salyǵy. Meniń osynyń barlyǵyn aıtyp otyrǵanym, bul saldary ǵana. Endi naqty sebepterin talqylaıyq. Nege bizde kún saıyn, jyl saıyn, aı saıyn baǵa qymbattaı beredi? Qazaqstan 2014 jyldan beri qymbatshylyqpen ózine belgili ádispen ǵana kúresti. Al ol baıaǵy keńesten qalǵan ákimshilik-ámirshildik ádis edi. Jańaǵy saýdagerdi shaqyryp alyp, "sen baǵany ósirme" dep buıryq berý. Nemese ákimniń telearnany shaqyryp alyp, ótirik bazar aralaýy. Biraq naryq zamanynda mundaı baǵyt múlde jumys istemeıdi. Durys emes. Oǵan qarsy jaýap retinde saýdagerler qoldan jasalǵan defısıt týǵyzady da, taýarlaryn ózine kerek baǵada astyrtyn sata beredi. Biraq endi olar bolashaqtaǵy taǵdyrynan qorqyp, ózderiniń táýekelderin de oılap, az ýaqyttyń ishinde barynsha tez paıda tabýǵa tyrysyp, taýar men qyzmetti múmkindiginshe qymbattatady. Sebebi, erteńge degen senim joǵalady. Bizde týra sondaı jaǵdaı oryn aldy. 10 jyldan beri osyndaı rejımde keldik. Memleket munyń durys emestigin bıyl ǵana túsinip, mysaly qoldan defısıt jasap kele jatqan janarmaı satqyshtardy qadaǵalaýdy qoıdy. Olar qazir benzındi qymbattatady. Al halyq, ásirese taksıster jaýap retinde erteń elektromobılderge ótedi, sosyn suranys azaıyp, báseke kóbeıip, benzın baǵasy naryq jaǵdaıynda óz qalpyna kelýi tıis", - deıdi Aıbar Oljaev.
Al tarıfter nege qazir qymbattaýda?
"2018 jyly biz úlken qatelik jiberdik. Oǵan úkimet te, tabıǵı monopolıser de kináli. Ol jyldary bizdiń barlyq komýnaldy júıelerimiz, elektr generasıasy, jylytý qazandyqtary, onyń qubyrlary, jerasty komýnıkasıalar, barlyǵy tozyp turǵan edi. Sol kezde durys bastama kóterilip, "tarıf ınvestısıaǵa" jobasy qolǵa alyndy. Iaǵnı tarıfter kóterilýi tıis, biraq sodan túsken aqshaǵa tabıǵı monopolıser barlyq ınjenerlik júıeni, qurylǵylardy jańalaýy tıis edi. Biraq ishki mehanızm durys bolmaı, tabıǵı monopolıser túsken aqshany modernızasıaǵa emes ózderine aılyqqa, bonýsqa jarata bastady. 2018 jyly Bas prokýratýra osyny anyqtap, jańaǵy jobany jaýyp tastady da, tarıfti ósirýge tıym saldy. Biraq qurylǵylardy, qubyrlardy jańalaý problemasy eshqaıda ketken joq qoı. Sol sebepti, ózi eskirip, tesileıin dep turǵan qubyr taǵy alty jyl ábden shydap, 2023 jyldan bastap barlyǵy jaryla bastady. 2025 jyly biz osy jobaǵa qaıtyp kelýge májbúrmiz. Tarıfterdi ósirý arqyly ǵana júıelerdi, qubyrlardy jańalaı alamyz. Basqa aqsha joq. Biraq endi monopolıser aılyqqa, bonýsqa urlaı almaıdy. Endi modernızasıany kredıt alyp jasaıdy. Al tarıften túsken aqsha sol kredıtti jabýǵa tikeleı jiberilip otyrylady", - deıdi maman.
Baǵdarlamaǵa sáıkes tarıfter kezeń-kezeńimen artyp otyrady, al 2026 jylǵa qaraı jalpy ósim 30%-ǵa jetedi dep kútilýde. 2025 jyldyń jazy boıynsha komýnaldyq qyzmet tarıfteriniń ortasha jyldyq ósimi shamamen 16%-dy qurady. Onyń ishinde sýyq sý 97%-ǵa, jylytý 19,2 paıyzǵa, gaz 15,5 paıyzǵa, elektr energıasy 11,3 paıyzǵa, turǵyn úıdi kútip-ustaý 11,9 paıyzǵa qymbattady. Úkimet jańa tarıfterdi birtindep engizýdi josparlap otyr. Eń aýyry kelesi jyly keledi. Keler jyly tarıfter 20–30%-ǵa kóterilýi tıis.
"Osydan 10 jyl buryn biz bul máseleni sheship tastaı almadyq. Sondyqtan endi bizge ne dym joq, ne sál qymbat degen eki varıant qana beriletin bolady. Sý múlde joq, biraq eshteńe tólemeısiz. Nemese sý bar, biraq ol keshegiden qymbat. Siz qaı varıantty tańdaısyz? Árıne sý bar, biraq sál qymbat degen varıantqa amalsyz kónesiz. Eger biz qazir tarıfti qymbattatyp, sodan túsken aqshaǵa barlyǵyn aýystyryp, jańalap almasaq, erteń sý da, jaryq ta bolmaıdy".
Onyń aıtýynsha, qymbatshylyqtyń úshinshi qazyǵy – azyq-túlik.
"Munda eki qubylysty aıtar edim. Illúzıany qoıý kerek. Qazaqstan ózin tolyqtaı azyq-túlikpen qamtamasyz etpeıdi. Áıtpese bir jylda 4 mıllıard dollarǵa shetelden azyq-túlik ımporttamaıtyn edik. Sol 4 mıllıard dollar ımportty tamaqtyń teń jartysy, ıaǵnı 2 mıllıard dollardyń asy Reseıden keledi. Rúbldiń kýrsy teńgege shaqqanda kóterilgen saıyn, bul bir, Reseıdiń óziniń 8-9 paıyzdyq ınflásıasyn qosyńyz, bul eki, sonda jyl saıyn ımporttyq taǵamnyń teń jartysy 15-16 paıyzǵa qymbattaýda. Al Reseıden basqa elderden keletin tamaq ımportyna teńgeniń dollarǵa jyl basynan beri 2 paıyzǵa qunsyzdanýy men dollardyń óziniń 4 paıyzdyq ınflásıasyn qosyńyz. Shamamen 6 paıyzǵa qymbattaý tirkeı alamyz. Ekinshi qubylys. Et pen daqyldardyń eksporty. Qazaqstan azyq-túlikti ımporttap qana qoımaıdy. Qazir biz agrarly eksportty memleketpiz. Ásirese et máselesine kelgende qymbatshylyqtyń negizgi sebebi – bizdiń fermerler úshin et pen maldy ishki naryqqa emes, eksportqa shyǵaryp satý anaǵurlym tıimdi jáne paıdaly bolyp otyr. 12 aı boıy eńbek etip, malyn ósirip, terin tókken shopanǵa «shetelge qymbatqa satpa, ishki naryqqa arzan sat» dep qalaı aıta alamyz? Qazirdiń ózinde memleket tiri buqalardy syrtqa eksporttaýǵa tıym salyp otyr. Et baǵasyn qoldan ustap turý úshin. Al ol buqalardyń steıkke arnalǵan túrin ósiretin, elıtalyq buqa ósirýshilerge aýyr tıýde. Ony ishki naryqqa soıyp satsa, eshkim onyń steık retindegi joǵarǵy markasyna qaramaıdy, kádimgi et retinde alaıyn dep tur", degen maman bul másele sheshimin de alǵa tartady.
Qazaqstandaǵy qymbatshylyqty toqtatý múmkin be?
Tarıfter boıynsha múmkin emes. Komýnaldy jelilerdi tolyq jańalap almaıynsha 5-6 jyl shydaý kerek. Biraq shynymen de, tarıfterden túsken aqshanyń maqsatty jumsalyp jatqanyn mıkroskoppen qadaǵalap turý kerek. Benzın boıynsha naryq óz ornyna qoıady. Defısıtti azaıtý úshin BYD sıaqty Qytaıdyń arzan kólikterin kóptep poshlınasyz kirgizip, taksı, ıandeks barlyǵyn osy elektromobılderge aýystyryp tastaý kerek. Al azyq-túlik boıynsha. Óndiris ashyp, tamaqtyń bárin ózimiz óndire berý kerekpiz.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev SHOS samıtinde Qazaqstan úshin Qytaıdyń barlyq ınvestısıalyq qorlaryn ashyp keldi. 15 mıllıard dollarǵa naqty ınvestısıalyq kontrakttar jasaldy. Osyny paıdalanyp, elimizdiń aýyl sharýashylyǵyn jańa satyǵa kóterip alýymyz kerek. Endigi ınvestısıany jańa energetıka men aýyl-sharýashylyǵyna jumsaı bersek, biz eki jyldan keıin qymbatshylyqty toqtatamyz.
"Ekonomıkanyń tóresi – minez-qulyq ekonomıkasy. 2017 jyly Rıchard Taler osy minez-qulyq ekonomıkasyn zerttegeni úshin Nobel syılyǵyn aldy. Qurmetti oqyrmandar! Bizdiń barlyǵymyz ómir boıy qymbatshylyqty kórgennen keıin, ylǵı qymbatshylyq bolatynyna, teńgeniń quldyraı beretinine DNK deńgeıinde ábden úırenip alǵanbyz. Bul qoǵamdyq shartty reflekske aınaldy. Al ımperıkalyq zertteýler mynany dáleldep otyr: eshqandaı ekonomıkalyq fýndamentaldy sebep bolmasa da, eger búkil qoǵamnyń, ekonomıkalyq agentterdiń ınflásıa boıynsha boljamy men kútýleri joǵary bolsa, ınflásıa óz-ózimen paıda bolady eken. Ony men morkovcha salatyn satatyn káris apa týraly mysalmen keltire ketsem. Bazarda salat satatyn kórshi apamyz 30 jyl boıy saýda jasady. Bıyl qaıtys boldy. Ol kisi bastaǵan 90 jyldary, árıne qymbatshylyq zor boldy, arenda sharyqtap qymbattady, sábiz qymbattaı berdi, reketırler mazany aldy. Sondyqtan apa jyl saıyn salatty 50 paıyzǵa qymbattatyp keldi. Jáne soǵan úırenip qaldy. Biraq sońǵy 5 jylda shıkizat retindegi sábizdiń de baǵasy, arenda da ary ketse jylyna 5 paıyzǵa kóterilip otyrdy. Biraq apanyń ádeti qalyp qaldy da, ol sońǵy 5 jylda eshqandaı fýndamentaldy negizsiz óz ónimin artyq 45 paıyzǵa qymbattata berdi. Ol apaǵa úırenip qalǵan klıentteri de qansha qymbat bolsa da salatty satyp alyp júre berdi. Osylaı, joq jerden belgili bir bazarda morkovcha salatynyń negizsiz ınflásıasy paıda boldy. Qymbatshylyqtyń fýndamentaldy ekonomıkalyq negizi bar jáne ekonomıka túsindire almaıtyn emosıonaldy psıhologıalyq negizi bar. Qazaqstanda ol 50 de 50 dep oılaımyn. Iaǵnı, qymbatshylyqtyń jartysy bizdiń basymyzda, al ekinshi jartysy shyn máninde qymbattap jatqan et pen benzınde", dep sózin túıindeıdi Aıbar Oljaev.
