AQSH klımattyń ózgerýine qarsy halyqaralyq kelisimnen shyǵyp, ózderiniń munaıy men gazynyń óndiris kólemin kúrt arttyrmaq. Osy ýádesine saı AQSH-tyń jańadan saılanǵan prezıdenti Donald Tramp dúısenbide keń-kólemdi josparyn jarıalady. Bul qadamdar Vashıngtonnyń energetıkalyq saıasatyndaǵy kúrt ózgeristi bildirip qana qoımaı, álemdegi energetıkalyq resýrstardy eksporttaýshylarǵa da úlken qaýip týdyrýy yqtımal. Álemdik shıkizat resrýstary naryǵyndaǵy jaǵdaı qalaı órbýi múmkin? Muny Dalanews.kz saıtynyń búgingi saraptamalyq materıalynan oqyp-bile otyryńyzdar.
Brent markaly munaı baǵasynyń búgingi tómendeýi neni bildiredi?
Shıkizat naryǵy jan-jaǵyna baıyppen qaraýda. Tramp ınaýgýrasıasy kezindee Brent markaly munaıdyń bir barreliniń quny 80,66 dollarǵa deıin tómendedi. Iá, ınvestorlar Donald Tramptyń Aq úıge oralýyna daıyndalýda. Basty nazar Tramp ákimshiliginiń engizilgen sanksıalar men ártúrli shekteýlerge qatysty ózin qalaı ustanatyndyǵynda bolady. Sonymen qatar treıderler Iran men Venesýelaǵa qatysty saýda bajdary men yqtımal sanksıalar týraly kóbirek bilgisi keledi. Ótken aptada shıki munaı baǵasy 1,3%-ǵa ósti. Buǵan AQSH-tyń Reseıge qarsy sanksıalarynan keıin shıkizat tasymaly kilt toqtaý yqtımaldylyǵyna baılanysty týyndaǵan qorqynysh jáne ınflásıanyń tómendeý belgileri aıasynda AQSH-tyń paıyzdyq mólsherlemelerdi tómendetýi múmkin degen boljamdar áser etti. Alaıda Taıaý Shyǵystaǵy shıelenistiń báseńdeýi baǵanyń odan ári ósýin shekteýi múmkin. Jeksenbide HAMAS pen Izraıl kepilge alynǵandar men tutqyndarmen almasty, bul 15 aılyq qaqtyǵystan keıingi atysty toqtatýdyń alǵashqy kúni boldy.
Qalaı degenmen de álemdik munaı naryǵyndaǵy qazirgi ahýal "Baǵany kerek bolsa, 40 dollarǵa deıin túsiremin" degen Tramptyń aıtqanynyń bul iske asyryla bastaýyn bildiredi me? Halyqaralyq sarapshylar qaýymy osyny egjeı-tegjeı zerttep kóripti.
Tramp ınaýgýrasıasynda munaı týraly ne aıtty?
"Amerıka qaıtadan óndirýshi elge aınalady jáne bizde basqa óndirýshi elderde joq nárse bar: jer betindegi barlyq elder arasyndaǵy munaı men gazdyń eń úlken qory. Biz olardy qoldanatyn bolamyz",- dedi Tramp óziniń ınaýgýrasıalyq sózinde.
Tramp bul jarlyqtar tutynýshylyq baǵany tómendetýge jáne AQSH-tyń ulttyq qaýipsizdigin jaqsartýǵa kómektesetinin aıtty.
"Biz baǵany tómendetemiz, strategıalyq rezervterimizdi qaıtadan lyq toltyramyz jáne amerıkalyq energetıkalyq shıkizat resýrstaryn búkil álemge eksporttaımyz", — dedi ol.
Tramp munaı baǵasyn qalaı tómendetýi múmkin nemese onyń kelesi qadamy qandaı?
Tramp munaı baǵasyn tómendetýdi óz maqsaty dep sanaıdy. Solaısha ol AQSH-tyń osy sektordaǵy basty eki básekelesi – Reseı men Saýd Arabıasyn jeńbek nıette. Sol úshin búgingi AQSH-taǵy munaı men gaz óndirisin taǵy 15 paıyzǵa nemese táýligine 3 mln barelge arttyrýdy kózdep otyr. AQSH qazirdiń ózinde álemdegi eń iri energetıkalyq resýrstardy óndirýshi bolyp tabylady. Gaz kondensaty aralas munaıǵa ıe Amerıka táýligine 13 mln barelden astam munaı óndiredi, al Reseı men Saýd Arabıasy bul kezde táýligine shamamen 10,5 mln barel óndiriske ıe. Sonymen qatar, AQSH Jer betindegi suıytylǵan gazdyń jetekshi eksporttaýshysy bolyp tabylady. Amerıka Reseıdiń Ýkraınaǵa basyp kirýi jáne Vladımır Pýtınniń Eýropaǵa jarıalaǵan gaz soǵysy týraly sheshiminen keıin Eýropadaǵy pozısıasyn nyǵaıta bastady. "Gazprom" óziniń eń qoljetimdi jáne tıimdi eýropalyq naryǵynan aıyryldy. Bos oryndy amerıkalyq gaz kompanıalary basty, al Tramp olardyń ústemdigin nyǵaıtýǵa, sonymen birge Qatar, Kanada jáne Avstralıa syndy basqa iri eksporttaýshylardyń Azıa naryǵyndaǵy úlesine qol salmaq nıette. Bul onyń reformalaryndaǵy eki basty maqsattarynyń biri. Ekinshisi - Amerıkanyń ishki naryǵynda janar-jaǵarmaıdyń baǵasyn tómen ustap turý úshin óndiristi arttyrý. Qazir ondaǵy gaz AQSH-tyń eki iri ekonomıkalyq qarsylasy - Eýropaǵa nemese Qytaıǵa qaraǵanda úsh ese arzan. Bul amerıkalyq ónerkásipke básekelestik jaǵynan artyqshylyqtar berip, eń baı elde ál-aýqattyń artýyna yqpal etedi.
AQSH-ta óndiris kólemin arttyrýǵa ne kedergi nemese Baıdenniń "tuzaǵy"
"Jalpy, munaı óndirisin arttyrýdyń eki joly bar. Birinshisi- memleket tarapynan bolatyn qatań retteýdi jumsartý, ekinshiden, munaı kompanıalary óndirisine qoldaý jasaıtyn jaǵdaılar týdyrý", - deıdi Institute of International Finance (IIF) sarapshysy Marsello Estevao.
Sońǵy tórt jylda Djo Baıdenniń energetıkalyq qazba otynnan jasyl kózderge almastyrýǵa arnalǵan "Jasyl" reformalary munaıshylardy tizgindep keldi. Sol sebepti Tramptyń ekinshi márte prezıdent bolýy olardyń "jyrtqysh ınstıktin" oıatary sózsiz. Jalpy, bul rette alda bir-birlep alyp shyqpaq Tramptyń jeńine tyqqan "basty kózirleri" bar. Birinshisi - munaıshylarǵa federaldy jerler men qaırandardy berý. Qazir olarda jáne úndi jerleri qorlarynda AQSH-taǵy barlyq munaıdyń tórtten bir bóligi óndiriledi. Baıden tabıǵatty qorǵaý úshin, eń aldymen, Tynyq muhıty men Atlant muhıtynyń qaırańynda memlekettik menshiktiń edáýir bóligin ıgerýge tyıym salyp, lısenzıa bermedi.
Tramp munaıǵa baı federaldy shtattarda, eń aldymen Aláska men Tehasta, sondaı-aq Parsy shyǵanaǵynyń memlekettik qaırańynda burǵylaý jumystaryn júrgizýge ruqsat berýi múmkin. Alaıda, federaldy jerlerdi berý — bul shaıqastyń bel ortasy. Odan keıin barlaý men óndirýge ruqsat alý kerek bolady. Bul - Tramptyń ekinshi kóziri.
Federaldy shtattardy basqarý bıýrosynyń (BLM) málimetteri boıynsha, onyń birinshi prezıdenttik merziminde ruqsat alýǵa orta eseppen 174 kún qajet bolǵan. Al Baıdenniń tusynda bul ýaqyt 258 kúnge sozyldy, sonymen qatar bılikke kelgennen keıin ol ruqsat berýdi múldem toqtatty jáne tórt jyldyq prezıdenttik merzimniń ortasynda ǵana ony qaıta qaraı bastady.
Tramptyń úshinshi kóziri - ınfraqurylymdardy damytý. Tramp Baıdenniń kezinde tyıym salynǵan qubyrlardy salýǵa ruqsat berýdi kózdep otyr. Mundaıda kompanıalar jańa ótkizý naryqtaryna jáne eksporttyq teńiz termınaldaryna qol jetkizip, solardyń kómegimen ken oryndarynda óndiristi tez arttyrýǵa múmkindik alady. Jańa ákimshiliktiń qolǵa almaq tórtinshi sharasy óndiris pen usynysty emes, munaı men gazǵa degen suranysty qoldaýǵa arnalǵan. Tramp Baıdenniń aýqymdy "jasyl" sýbsıdıalaryn alyp tastaýǵa, ekologıalyq talaptardy jeńildetýge jáne avtomobılderdiń benzınnen jańartylatyn kózderge aýysýyn qaıta qaraýǵa nıetti. Sonymen, besinshi kózir — Baıden engizgen suıytylǵan gaz eksportyna engizgen shekteýlerdi joıý.
Tramp jumysqa kirisken birinshi kúni-aq suıytylǵan munaı gazy eksportyna engizilgen shekteýlerdi alyp tastaı alady, biraq birden eki máselege tap bolady. Birinshiden, Baıden jaǵalaý termınaldarynyń keńeıtýdiń ekologıalyq saldaryn zertteý syltaýymen tyıym saldy. Sondyqtan saraptama aıaqtalǵanǵa deıin berilgen kez-kelgen ruqsat sotta daý týǵyzýy múmkin. Biraq bul másele ýaqytsha — ekologıalyq saraptamanyń resmı bóligi bir aıdan keıin aıaqtalady. Avstralıanyń tájirıbesi kórsetkendeı, áldeqaıda úlken kedergi — bul gazdyń ishki baǵasynyń ósimi, óıtkeni shıkizat baǵalary birneshe ese joǵary bolatyn syrtqy naryqtarǵa eksporttalady. Al Tramp energıa resýrstarynyń qymbattaýynan aýlaq bolǵysy keledi, óıtkeni ol saılaýshylarǵa, kerisinshe baǵany tómendetýge ýáde berip otyr. Jeke kompanıalardy "burǵylaýǵa jumyldyrý" jumysy da ońaı emes. Kompanıalar rentabeldilikke jáne aldaǵy jyldarǵa qarap ınvestısıalyq sheshimder qabyldaıdy. Eger Tramptyń munaı men gaz baǵasyn tómendetý maqsatyna qol jetkizilse, onda olar barlyq federaldy jerlerdi tegin berse de, kóp burǵylaýǵa beıildilik tanytpaıdy.
Tramp aıtqan baǵalar - 40 dollardyń da, 65 dollardyń da aýyly alys
Kanzas-Sıtı Federaldy rezervtik bankiniń munaıshylar arasynda júrgizgen jańa saýalnama nátıjesi kórsetkendeı, qoldanystaǵy ken oryndaryn paıda tabý úshin munaıdyń bir barreliniń ortasha baǵasy 65 dollar bolýy qajet. Al óndiristi edáýir arttyrý úshin bir barel quny 89 dollar bolǵany kerek.
Biraq olardyń eshqaısysy baǵa ósedi dep kútpeıdi. Ortasha alǵanda, munaıshylar "jarty jyldan keıin bir bareldi 73 dollar, bir jyldan keıin 77 dollar jáne eki jyldan keıin 80 dollardan satamyz" dep boljaıdy. Sondyqtan, iri kompanıalardyń kópshiligi Tramptyń jigerlendiretin málimdemelerine qaramastan, ınvestısıalardy arttyrýǵa nıetti emes. Sonymen qatar, ınvestorlar men naryq aksıonerlerge dıvıdendter men aksıalardy satyp alý túrindegi tólemderdi kóbirek tóleýdi talap etetin bolady.
OPEK+ munaı óndirýshileriniń negizgi karteli de, IEA Batys tutynýshy elderiniń bas saraptamalyq ortalyǵy da (halyqaralyq energetıkalyq agenttik) álemdik ekonomıka problemalaryna jáne Qytaıdyń negizgi tutynýshysynyń tábetiniń tómendeýine baılanysty 2025 jyly munaı men gazǵa suranys baıaý ósedi dep boljaıdy. Álemde munaıǵa degen suranys halyq sanynyń ósýine jáne ónerkásiptiń damýyna baılanysty ósýde. Aǵymdaǵy jyly IEA esepteýleri boıynsha, ol táýligine taǵy 1 mln barelge artyp, táýligine 104 mln bareldi quraıdy. Sonymen birge AQSH-tyń Reseı men Irannyń "kóleńkeli flotyna" qarsy sanksıalaryna baılanysty usynys azaıady. Alaıda, álemdik naryqta daǵdarys pen baǵanyń kúrt ósýin áli eshkim boljamaıdy.
Birinshiden,óıtkeni AQSH pen Qytaı tapshylyqqa aralasý úshin úlken strategıalyq qorlarǵa ıe. Ekinshiden, OPEK+ osy jyly kartelge múshe elderdiń munaı eksportyna shekteýlerdiń bir bóliginen bas tartpaqshy. Úshinshiden, OPEK + quramyna kirmeıtin elder, sonyń ishinde AQSH, Kanada, Brazılıa, Gaıana jáne Argentına bıylǵy jyly óndiristi táýligine taǵy 1,5 mıllıon barelge ulǵaıtpaqshy.
"Osy qosymsha sharalardyń barlyǵy másele týyndap, jetkizilimder toqtaǵan jaǵdaıdaǵy bos oryndy, kútilgen suranys ósimin de qamtamasyz etýi kerek", — deıdi Halyqaralyq energetıka agenttiginiń sarapshylary.
Eger arzan baǵa bolmasa, onda, eń bolmaǵanda, retteýdegi jeńildikter Trampqa AQSH-ta munaı men gaz óndirisiniń ósýine kómektese alady ma? Eger bul oryn alsa, IIF ekonomıseriniń pikirinshe, bul jaqyn arada bola qoımaıdy.
"Federaldyq jerlerge lısenzıalar alý prosesi bir jyldy, tipti óndiristi bastaǵanǵa deıin ondaǵan jyldy qamtıdy, ol jerde taý-ken jumystary bastalǵanǵa deıin jyldar, tipti ondaǵan jyldar kerek bolady. Demek, Tramptyń 2028 jylǵy prezıdenttik merzimi aıaqtalǵannan keıin ǵana bul múmkin bolady", - deıdi olar.
