Elimizde devalvasıa bolmaıdy. QR Ulttyq bank tóraǵasy Qaırat Kelimbetov osylaı málimdedi. Byltyr dál osy ýaqytta, dál osy aıdyń sońynda ol taǵy da osyndaı málimdeme jasap, jurttyń alań kóńilin basqan bolatyn. Biraq kóp ótpeı, teńgeniń qunsyzdanýy sharyqtap shyǵa kelgen.
Ulttyq bank tóraǵasyn sol joly aıamaı synaǵandar kóp boldy. Ózi bolsa eldi keleke etkendeı: «Devalvasıa bolatynyn aıtsam, onda onyń nesi qyzyq», – degendeı emeýirinmen qyjyrta jaýap bergen. Sodan beri oǵan halyq senbeıtin boldy. El bir jyl boıy áne-mine devalvasıa bolady dep eleńdep júrdi. Odan beri bir jyl ýaqyt ótti. Memlekettiń teńgeni qunsyzdandyrmaý úshin qandaı aıla-sharǵy jasaǵanyn bir Qudaı biledi, Eýrazıalyq odaqqa kirgen biz úshin rúbldiń «aspanǵa qańbaqtaı» ushýy teńgeni tolqytpaı qoımaıtyndaı kóringen. Rúbldiń qunsyzdanýy kún sanap ósip keledi. Demek, sarapshylar jýyq arada teńgeniń de qunsyzdanýy múmkin ekenin joqqa shyǵarmaıdy. Munaı baǵasynyń arzandaýy, álemdik saıasattyń myń qubylýy, Reseı men Batystyń aıqasy, bári-bári álemdik naryqqa ózindik yqpalyn tıgizbeı qoımaıdy. Osyndaı sátte Bas bankırdiń ýájine senemiz be, álde únsiz bas shulǵyp, nede bolsa ýaqyty kelgende kóremiz be? Halyq qandaı qam-qareket etkeni jón? Osy jáne ózgede suraqtar tóńireginde ekonomıserdiń pikirin usynyp otyrmyz.
Qaırat KELİMBETOV, QR Ulttyq bankiniń Tóraǵasy:
– Jaqyn aralyqta teńge baǵamynyń kúrt ózgerýi kútilmeıdi. Aıyrbas baǵamy 1 AQSH dollaryna 170-188 teńge dálizinde saqtalady. Biz ustanǵan aıyrbas baǵamynyń saıasaty ishki valútalyq dálizdegi belgili bir ózgeristerdi qamtyp otyr. Sondyqtan da, biz úshin búgingi kúngi beriktik qorynyń ózi osy ishki valútalyq dálizde qalýǵa múmkindik beredi. Búginde aıyrbas baǵamyna qatysty túrli boljamdar, joramaldar aıtylyp jatyr. Ol munaıdyń álemdik baǵasynyń tómendeýi men rúbldiń qunsyzdanýynan týyndaýda. Taǵy da qaıtalap aıtqym keledi, meniń oıymsha, biz úshin munaı baǵasy mańyzdy faktor bolyp tabylady. Degenmen, biz aıyrbas baǵamynyń kúrt ózgerisine jol bermeımiz.
Beısenbek ZIABEKOV, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory:
– Reseıde oryn alǵan devalvasıamen qatar, sol eldegi taýarlardyń baǵasy da birshama kóterildi. Elimizden aǵylǵan halyqtyń negizgi alyp jatqan taýary – avtokólik. Al basqa saýda túri biz úshin tıimsiz. Sol sebepti de, otandyq ónimderge degen suranystyń tómendeýi kútilmeıdi.
Al rúbldiń kenet kóp satylýynyń basty sebebi – valútalyq alypsatarlyq. Iaǵnı, qarjy naryǵyndaǵy «búgin rúbl quldyraǵan kezeńde kóbirek satyp alyp, erteń reseılik aqsha qalpyna kelgen tusta qaıta satyp, ústinen qarajat jasap qalamyz» dep úmittengen deldaldardyń isi. Deldaldardyń úmiti aqtalýy múmkin ıakı múmkin emestigi ýaqyt enshisinde. Degenmen, joǵarydaǵy basshylardyń «teńge turaqty bolady» deıtin ýádesine sensek, onda boljamshylardyń boljamy beker. Búgingi Qazaqstan men Reseıdiń qarjy saıasaty eki túrli. Bizdegi bılik otandyq qarjy saıasatyn turaqty ustap otyrýdy negizge alyp otyr deıtin bolsaq, Reseı devalvasıa arqyly ekonomıkany turaqtandyrýdy maqsat tutýda.
Eger 2015-2016 jyldar aralyǵynda álemdik naryqtaǵy munaı baǵamy 40 AQSH dollaryna deıin tómendep, ahýal qıyndaı túsetin bolsa, bizge mundaı jaǵdaıǵa da daıyn bolý kerek. Onda bıylǵy jyldyń kóktemine jetpeı teńgeniń baǵamy kúrt tómendep, taǵy bir devalvasıa oryn alady.
Ilıas ISAEV, qarjyger-sarapshy:
– Biz qazir ortaq naryqta ómir súrip jatyrmyz. Sondaı jaǵdaıda otyryp, biz beıtarappyz, bizge eshteńeniń áseri joq dep óz-ózimizdi aldaýǵa bolmaıdy. Máselen, mynaǵan qarańyz, bizdiń syrttan keletin ımportymyzdyń 60 paıyzy TMD elderinen. Qalǵan 40 paıyz sheteldiki. Sol 60 paıyzdyń 95 paıyzy – Reseıden keletin taýar. Mine, kórdińiz be, sondaı jaǵdaıda otyryp, rúbldiń qunsyzdanýy bizge áser etpeıdi dep qaıtyp aıta almaımyz. Biz de otandyq eksporterlerdi qorǵaý úshin qadam jasaýymyz kerek. Iaǵnı teńgeni qunsyzdandyrýǵa tıispiz. Bizdiń elde teńge taǵy bir ret qunsyzdanýy ábden múmkin. Muny joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.
Maral Tórtenova, ekonomıst-sarapshy:
– Reseıdiń Ortalyq bankine rúbldi tejep ustap turý arzanǵa soǵyp turǵan joq. Bizdiń ekonomıkamyz Reseıge baılanyp turǵandyqtan, bul jerde Reseıdiń valútasynyń qunsyzdanýy bizge áser etpeıdi deýge negiz joq. Ázirge Ulttyq bank teńgeniń baǵamyn qalypty ustap tura alady. Biraq bul ýaqytsha qubylys. Bizdiń ekonomıkamyz tikeleı munaıdan túsetin túsimmen tolyǵyp otyrǵandyqtan, bul jerde biz álemdik munaı baǵasyna qatysty, elge tartylyp jatqan ınvestısıalarǵa qatysty da boljam jasaǵanymyz abzal. Eger bolashaqta munaıdan túsetin túsim artsa, teńge baǵamy da nyǵaımaq.
Reseı rúblinen bólek munaıdan túsetin túsimge qatysty mynadaı boljamdar jasaýǵa bolady:
A) Birinshi, pesımısik senarı. Eger 2015-2016 jyldar aralyǵynda álemdik naryqtaǵy munaı baǵamy 40 AQSH dollaryna deıin tómendep, ahýal qıyndaı túsetin bolsa, bizge mundaı jaǵdaıǵa da daıyn bolý kerek. Onda bıylǵy jyldyń kóktemine jetpeı teńgeniń baǵamy kúrt tómendep, taǵy bir devalvasıa oryn alady.
Á) Ekinshi, konservatıvtik bazalyq senarı. Eger 2015-2016 jyldar aralyǵynda álemdik naryqtaǵy munaı baǵamy 60-70 AQSH dollaryn quraıtyn bolsa, biz ortasha bazalyq baǵytpen júrýdi oılastyrýymyz qajet. Mundaı sátte álemdegi shıkizat kóziniń baǵamy 10 paıyzǵa ósim beredi dep kútilýde . Bul boljam da jaǵdaıdy ortasha qalypta ustap turady.
B) Úshinshisi, optımısik senarı. Bul jaǵdaıda álemdik naryqta munaı baǵamy 85-90 AQSH dollaryn quraıdy dep kútilýde. Al mundaı senarı oryn alsa, bizdiń ekonomıkalyq áleýetimiz odan ári qarqyndy bola túspek. Sebebi bul rette álemdik shıkizat kózderiniń quny 20-25 paıyzǵa deıin ósim beredi.
Árıne, biz úshin eń qolaılysy osy optımısik boljam bolyp turǵany daýsyz. Mundaı batyl boljamdarǵa halyqtyń da ishi jylı túsetini ras. Sondaı-aq, mamandar bizdiń elimizge enetin ınvestısıa áleýeti tómendemegenin, kerisinshe, elde ınvestorlarǵa qolaıly jaǵdaı jasalyp otyrǵanyn alǵa tartýda. Mamandarymyz «bul másele de teńgeniń baǵamyn osy qalypta ustap turýǵa yqpal etedi» desedi.
Kórshi Reseıde bolyp jatqan ekonomıkalyq turalaýdyń salqyny bizge báribir óz áserin beredi. Demek úkimettik turǵyda saqtyq sharalaryn qaıta qarastyrý kerek. Buǵan qatysty otandyq óndiristi qoldaýdyń jańa sharttary túzilgeni jón.
Jumadilda Baıahmetov, ekonomıs-ǵalym:
- Jalpy, teńge baǵamyn qalypty ustap turý úshin dollarǵa táýeldilikten arylýymyz kerek. Al bizdiń altyn-valúta qorynyń 40 paıyzy dollarmen jınaqtalyp otyrǵanyn eskersek, bul jerde saqtyq sharalaryn qarastyrmaýǵa taǵy bolmaıdy. Rúbldiń kún sanap qunsyzdanýy eki el arasyndaǵy saýdaǵa keri áserin tıgizip, bizge túsetin túsim kólemi azaıady. Ekonomıkanyń yrǵaqty ósýin negizin ınvestısıalar legi quraıtyny daýsyz. Ras, ınvestısıalar tasqyny kelip jatyr, biraq biz otandyq kásiporyndardyń jumysyn jandandyrmaı, dollarǵa táýeldilikten qutyla almaımyz. Endeshe, bolashaqta teńgemiz jyl ótken saıyn qunsyzdana túspesin desek, otandyq óndiristi damytýǵa barynsha kúsh salǵanymyz abzal. Ras, ázirge Ulttyq bank teńgeniń baǵamyn ustap tura alady. Degenmen jyl basynan-aq shıkizat baǵasynyń túsip, eksporttan túsetin túsimniń azaıǵanyn eskersek, bul-bizdiń altyn-valúta qorymyzǵa qaýip tóndiretin jaıt. Esterińizde bolsa, 1998 jyly Ulttyq bank teńgeniń qunyn ustap turýy úshin eki aıda 2,5 mlrd dollardan astam qarjy jumsap jiberdi. Sondyqtan bolashaqta bul rette alǵysharttardy qarastyrý kerek. Kórshi Reseıde bolyp jatqan ekonomıkalyq turalaýdyń salqyny bizge báribir óz áserin beredi. Demek úkimettik turǵyda saqtyq sharalaryn qaıta qarastyrý kerek. Buǵan qatysty otandyq óndiristi qoldaýdyń jańa sharttary túzilgeni jón. Sebebi qazirde Reseı úshin syrtqy ınvestısıanyń tıimsiz ekeni naqty belgili boldy. Reseıden ınvestısıalar legi qashyp jatyr. Biz budan sabaq alýymyz kerek. Syrttan kelgen ınvestısıa qansha jerden tıimdi degenmen, onyń qaýiptiligi de bar. Sondyqtan áldeqandaı zaman týǵanda ınvestısıa syrtqa ydyraı qashpaýy úshin, otandyq óndiristi qoldaýǵa barynsha nazar aýdarýymyz kerek. Dollardan arylýǵa da, teńgeniń baǵamyn qalypty ustaýǵa da, túsimdi arttyrýǵa da yqpal etetin birden-bir faktor osy.
(Birqatar pikirler «Alash aınasy» saıtynan alyndy).
