Qazaqstan aýyl sharýashylyǵy salasyn basqarýdy jetildirý arqyly álemdik naryqta básekege qabiletti ónimderdi eksportqa shyǵarýǵa, azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýge jáne saladaǵy eńbek ónimdiligin arttyratyn múmkindikterge ıe bolady. Aýyl sharýashylyn damytý – únemi memlekettiń nazaryndaǵy mańyzdy sala. Elimizde osy baǵytta kóptegen salalyq reformalar júrgizilip keledi. Atap aıtsaq, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan Respýblıkasynyń aýyldyq aýmaqtaryn damytýdyń 2023-2027 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasyn bekitti.
Bul tujyrymdama aýyl halqynyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyn jańa deńgeıge kóterýdi kózdeıdi. Máselen, aýyl sharýashylyǵy qurylymdaryn damytý, aýyl halqyn jumyspen qamtý, áleýmettik ıgilikterge qoljetimdi etý boıynsha mindetterdi júzege asyrý, qolaıly ómir súrý ortasy men aýyldyń ishki jáne syrtqy ortasyn bilý arqyly básekege qabiletti áleýet qalyptastyrý baǵyttaryn qamtıdy. Integrasıa men jahandanýdyń kúsheıýi jaǵdaıynda elimizdiń 5 ekonomıkalyq aımaqtyń 17 oblys, onyń 167 aýdanyndaǵy 235001 sharýa, fermerlik qojalyqtardy básekege qabiletti ónim óndirýge baǵyttaý mindeti qoıylyp otyr.
Memleket basshysynyń tapsyrmasy negizinde «Aýyl amanaty» baǵdarlamasy júzege asyrylyp jatyr. Onyń basty maqsaty – elimizdiń barlyq óńirlerinde aýyl turǵyndarynyń tabysyn arttyrý. «Aýyl Amanaty» jobasynyń negizgi qarjylandyrý baǵyttary: óńdeý salasyna qatysty jobalar; ósimdik sharýashylyǵyn damytý; aýyl sharýashylyǵy kooperatıvterin jabdyqtaý; mal sharýashylyǵyn damytý; bıznes jobalar, t.b. Aýyl turǵyndaryna mıkrokredıtter jyldyq 2,5%-dan aspaıtyn nomınaldy syıaqy mólsherlemesimen jeńildikti sharttar boıynsha shaǵyn nesıe berýdi qamtamasyz etedi. 2023 jyly baǵdarlama arqyly 75,5 mlrd teńgege 12,2 myń shaǵyn nesıe berilip, 12 myńnan astam jumys orny quryldy. Baǵdarlama boıynsha 2024 jyly aýyl turǵyndaryna 100 mlrd teńge bólý josparlanǵan.
Qazaqstan – ındýstrıaldy-agrarly memleket. Elimizde egistik jerlerdiń aýmaǵy 24 mln gektar, jylyna ortasha eseppen 17-20 mln tonna aralyǵynda astyq jınalady, onyń 7 mln tonnasy ishki qajettilikke jáne 8-10 mln tonnasy eksportqa jiberiledi. Búgingi kezde óńirlerde 17 tájirıbe stansıasy ósimdik jáne mal sharýashylyǵy salalary boıynsha ózderiniń ǵylymı zertteýlerin júrgizip, oń nátıjelerin óndiriske usynýda. Asyl tuqymdy qoı túrin shyǵarýǵa 10-15 jyl, kókónistiń jańa sortyn shyǵarýǵa 11-12 jyl ýaqyt ketedi eken.
Qazirgi álemniń jahandaný úrdisi jaǵdaıynda ınovasıalyq tehnologıalar óte jyldam damý ústinde. Álemniń damyǵan elderimen básekege qabiletti aýyl sharýashylyǵy salasyn qalyptastyrý memleketimizdi damytýdyń basym baǵyty bolýy kerek. Elimizde onyń alǵy sharttary bar: 9,6 mln eńbek resýrsy, 24 mln egistik alqabymyz, aýyl sharýashylyǵy salasynda tereń óńdeýdi qajetsinetin shıkizattar (astyq, et, jún, maqta, sút, teri), t.b. Elimizdiń aýyl sharýashylyǵy salasy shıkizat resýrsyna baı (2023 j.): teri – 11298599 dana, onyń 30 % (3354825) – iri teri, 70% (7941122) - usaq teri; qoı júni – 39371 tonna; maqta – 326582 tonna, sút kólemi – 6 mln tonna, kúnbaǵys dáni – 324873 tonna. Mol shıkizat kózi aýyl sharýashylyǵy kooperatıvterin damytýdyń áleýetin arttyrýdyń úlken múmkindigi.
Elimizdegi 20 mln halyqtyń 37,8% aýyldyq jerlerde turady. Eldegi 6295 aýyldyq eldi mekenderdiń ornalasý erekshelikteri retinde aýyldardyń bir-birinen shalǵaı ornalasýy men ár túrli jaǵdaıy, eńbek resýrsynyń birkelki ornalaspaýy, ınfraqurylymdyq, áleýmettik jáne taǵy basqa obektilerdiń tapshylyǵy, aýyl sharýashylyǵynyń (ósimdik) maýsymdyq bolýy t.b. aıtýǵa bolady. Halyqtyń qonystanýyndaǵy aıyrmashylyqtar aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy eńbek resýrstaryn paıdalaný tıimdiligin arttyrýdaǵy eskeretin mańyzdy faktorǵa jatady.
Zertteý derekteri kórsetkendeı, 17 oblysta 235001 sharýa qojalyqtary jumys jasap jatyr, onyń: ońtústikte – 66,7% (Almaty, Jambyl, Jetisý, Qyzylorda, Túrkistan); batysta – 10,4% (Aqtóbe, Atyraý, BQO, Mańǵystaý); soltústikte – 9,6% (Aqmola, Qostanaı, Pavlodar, SQO); shyǵysta – 7,9 % (Abaı, SHQO); ortalyqta – 5,4% (Qaraǵandy, Ulytaý). Ótken 2023 jyly 17,1 mln tonna astyq jınaldy. Elimiz jylyna 350 myń tonna alma tutynady eken, sonyń 260 myń tonnasyn otandyq sharýalar ósiredi, qalǵan 90 myń tonnasy ımporttan keledi. Degenmen, 2023 jyly 100 myń tonna alma óńdeýdiń bolmaýynan baqtarda qalyp, fermerler biraz shyǵynǵa batty.
Eldi mekenderdi damytýda jergilikti bılik basty ról atqarýy tıis. Olardyń bastamasynsyz, jergilikti jerdiń erekshelikterin bilmeı, aýyldyń áleýmettik-ekonomıkalyq deńgeıin jaqsartý múmkin emes. Jergilikti basqarý júıesinde 2022 jyly 600 eldi mekenniń, 2023 jyly 45 aýdannyń ákimderin tikeleı halyq saılady, eń bastysy aýyldyq ákimderdiń búdjeti qalyptasty. Ákimdikter jergilikti shıkizatty paıdalaný negizinde shaǵyn jáne orta kásiporyndardy damytýdyń basym baǵyttaryn anyqtaýdy qoǵamdyq komıtetter qura otyryp, birlesip sheshýi tıis. Mundaǵy tájirıbe almasý men kúsh-jigerdi úılestirýdiń mańyzy zor.
Aýyl sharýashylyǵy kooperatıvterin damytýdyń tıimdi strategıalarynyń negizi retinde artyqshylyqtardy alý úshin álemdik tájirıbege súıene otyryp, kelesi faktorlar eskerilýi tıis. Onyń ishinde iri qalalardyń nemese avtomagıstraldardyń (halyqaralyq, respýblıkalyq, oblystyq) janynda ornalasýy damýǵa kóptegen múmkindikter jasaıdy. Birinshiden, bul qoǵamdyq tamaqtandyrý qyzmeti, jergilikti qolóner buıymdarynyń saýdasy; ekinshiden, qala turǵyndaryn, qashyqtan jumys isteıtin kompanıa qyzmetkerlerin jumysqa tartý múmkindigi; úshinshiden, iri logıstıkalyq kompanıalardyń satyp alý ınfraqurylymyn, saqtaý qoımalaryn jáne aýyl sharýashylyǵy ónimderin jergilikti óńdeýdi ornalastyrýǵa múmkindik jasaıdy.
Aýyl sharýashylyq salasynda kadrlyq áleýetti qalyptastyrý óte ózekti bolyp otyr. Qazirgi kezde aýyldaǵy kadrlyq áleýetti damytý basshylar úshin eń mańyzdy quziret bolyp tabylady. Ol kadrlardy daıarlaý jáne qaıta daıarlaý baǵdarlamalaryn qoldaýdy, eńbek pen kásipkerlikti yntalandyrýdy, aýyldyq eldi mekenderdiń básekege qabilettilik deńgeıin arttyrýdy qamtıdy. Ómir sapasyn qamtamasyz etý tabysty kásipkerler men eńbek resýrstaryn, onyń ishinde jastardy, aýyldarda ustap turýdyń basty sharty bolyp tabylady. Ol áleýmettik salany, ınfraqurylymdyq qyzmetterdi, kóliktiń qoljetimdiligin damytýdyń búkil keshenin qamtıdy.
Memleket tarapynan sharýa qojalyqtaryn kooperatıvterge biriktirýdi qoldaý tetikteri bar. Kooperatıvterge tehnıka, tuqym, janar-jaǵar maı, ınovasıalyq tehnologıalardy engizý (sýdy únemdep qoldaný) mal men ósimdik salasyndaǵy zertteýlerge memleket tarapynan jeńildetilgen qarjy resýrstaryn berý tetikteri qarastyrylǵan. Neǵurlym aýyl sharýashylyq daqyldary ónimin tereń óńdeý kóbeıse, azyq-túlikti óńdeýge baǵa tómendeıdi. Eń bastysy aýyldyq jerdegi halyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq deńgeıi ósedi jáne tabysy molaıady.
Aýyl sharýashylyǵy salasyn damytýdyń basty mindetteriniń biri – sıfrlandyrý.
Sıfrlandyrý arqyly dálme-dál eginshilik arqyly egin jınaýǵa arnalǵan ońtaıly ýaqytty boljaý tehnologıalary, "aqyldy sýarý", zıankestermen, aramshóptermen kúresý jáne mıneraldy tyńaıtqyshtardy engizýdiń dıfferensıaldy júıelerin jáne ınovasıalyq tehnologıalardy qoldaný arqyly eńbek ónimdiliginiń birneshe ese artýyn qamtamasyz etýge bolady. QR sıfrlandyrý baǵdarlamasyn júzege asyrý arqyly agrarlyq sektordy damýdyń sapaly jańa deńgeıine shyǵarýǵa, el ekonomıkasynyń draıverine aınaldyrýǵa áleýeti baǵyttalady.
Álemdik deńgeıdegi irgeli jáne 90 jyldyq tarıhı ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń "Menejment" kafedrasynda 3 deńgeıli daıarlanyp jatqan "Memlekettik jáne jergilikti basqarý" jáne "Menejment" bilim berý baǵdarlamalary aýyl sharýashylyǵy salasynda ınovasıalyq jańa tehnologıalardy basqarý júıesin zertteýlerge jáne derekter bazasyn qurý platformasyna tikeleı qatysýda. Daıarlanyp jatqan bilikti basqarý mamandary kásibıligi men biliktiligi arqyly aýylsharýashylyq salasyna uzaq merzimdi áleýmettik-ekonomıkalyq strategıalyq mindetterdi qoıa bilýge, ınovasıalyq ádister men tásilderdiń tıimdiligin anyqtaı alýǵa, aýyl sharýashylyǵy salasynda memlekettik basqarý júıesin jetildirýge óz kúshin baǵyttaıdy.
Ońalbek ABRALIEV
Ekonomıka ǵylymdarynyń doktory,
profesor
