1972 jyly Keńes úkimeti kóshede ketip bara jatqan I.Brodskııdi tarpa bas salyp ustap, ushaqqa salyp Venanyń málim bir áýejaıyna laqtyryp jibergen. Sodan ol kelesi kúnniń keshinde sonda kózi tiri, aǵylshyn tilinde jazatyn dańqy jer jarǵan aqyn Ý.Aýtonnyń (1907-1973) qarsy aldynda otyrady. Ý.Aýton onyń AQSH-qa baryp taban tireýine jol qarastyrady. I.Brodskııdi qoltyqtaı júrip Londonda ótken qalamgerlerdiń halyqaralyq basqosýyna qatysady. Tilshiler sonda «ádebıetshilerdiń halyqaralyq úlken kezdesýinde Ý.Aýton jurttyń nazaryn ózine emes, qasyna ertip júrgen I.Brodskııge aýdardy. Sol ortada jurt kóp juldyzdyń ishinde sholpandaı jarqyraǵan I.Brodskııdi kórdi» dep jazdy. Ý.Aýton onymen qoımaı, I.Brodskııdiń jaryq kórýge tıis jyr jınaǵyna alǵysóz jazbaqshy bolady (buǵan deıin ol Keńes odaǵynda aıdaýda júrgen I.Brodskııdiń batys elderinde alǵash aǵylshyn tilinde jaryq kórgen jyr kitabyna alǵysóz jazǵan bolatyn). Kóp jyldardan keıin osy týraly sóz bolǵanda I.Brodskııdiń «dańqty aqynnyń balapan jyrdyń ıesi – meniń óleńderime alǵysóz jazyp berýi ábestik bolar edi. Sátin salǵanda men oǵan jol bermedim» degen.
Osylaısha Ý.Aýtonnyń kúsh sala qoldaýy, keńestik júıege qarsy ónimdi jumys isteı bastaǵan Batys dúnıesiniń muryndyq bolýymen I.Brodskıı ózi aıtqandaı «erkin tynystaıtyn aǵylshyn tili men AQSH tólqujatynyń ıesi» bolyp shyǵa keledi. Biraz zertteýshiler I.Brodskıı, mine, osy sátten bastap synshy bolyp qaıta týdy dep qaraıdy. Aıtsa aıtqandaı, 1972 jylǵa deıin aqyn jalpy órkenıetter men mádenıetter týraly, Batystyń úlken aqyndary, aıtalyq, T.S.Elıot, R.Frost, t.b. týraly arnaý óleń jazsa, keıin batysqa barǵan soń poezıanyń tábıǵatyna jáne Ý.Aýtondy qamtyǵan joǵaryda aty atalǵan aqyndardyń shyǵarmashylyǵy týraly tereń tolǵap, atyn álemge tanytqan syn maqalalar jazdy.
Batysqa barǵan soń I.Brodskıı óleńderin kóptegen tilge aýdartyp jaryqqa shyǵardy. Sonyń ishinde aǵylshyn tilinde jaryq kórgen «Tildiń bólshegi» (A Part of Speech. 1977 j.) jınaǵyn erekshe ataýǵa bolady. Osy kitap ony aǵylshyn tilinde sóıleıtin elderge aqyn retinde tanytty. Kitapta dál jınaqpen attas «Tildiń bólshegi» degen óleń bar. Qytaı tiline aýdarylǵan óleńdi qazaqshalasaq bylaı bolyp shyǵady.
«Seleý men jýsannyń basyn jel súzgen, tatarlardyń atynyń tuıaǵy dúbirlegen saıyn dala, sen maǵan jat emessiń. Jazylǵan túkti kilemdeı, kóz jetkisiz kókjıekke deıin búrkelgen dalanyń qyzǵylt reńi, japyraqtar maǵan óz qanyna boıalǵan baıaǵy hanzadany elestetedi. Jańbyr tóbeden jaýǵan qısapsyz jebedeı tógilýde. Shaǵyn aǵash úıdiń qabyrǵalary jaýynda qaqyrap aıyrylatyndaı ún qatady. Qaıtqan qazdyń gákkýine ún qosyp altyn kúz osylaısha jas tógedi. Tóbedegi terezeden kók aspanǵa kóz tastaımyn. Qulaǵyma baıaǵynyń asqaq áýeni keledi. Ol meniń dalany qanǵa boıaǵan soǵysty ańsaǵanym emes, qaıta qazaqtar ardaqtaǵan esimniń bir ulttyń uranyna aınalǵan rýhtyń tamaǵyna tyǵylǵanynan dep bilgeısiń».
Óleńnen saıyn dala, tatarlardyń atynyń dúbiri, dalanyń sirkiregen jaýyny, qańqyldaǵan qazdyń úni («qazaq» degen at «qaz» degen sózden keldi dep jatamyz), aqyn maqtanyshpen aýyzǵa alǵan qazaqtyń jumbaq rýhy (urany) kezigedi. Osydan soń oıǵa «I.Brodskıımen qazaq baılanysa ma?» degen suraqtyń týyndaıtyny belgili. Joǵarydaǵy óleń aqyn men qazaqtyń baılanysatynyn ańǵartady. I.Brodskııdiń ómirinen az habary bar adam onyń Anna Ahmatovamen tyǵyz baılanysta bolǵanyn bilse kerek. Aqyn ákeli-balaly Gýmılevterdi, olardyń eńbekterin, Ortalyq Azıanyń ótken tarıhyn jaqsy bilgen. Odan qalsa, I.Brodskıı 1955 jyly oqýdan qol úzgennen keıin, bir mezgil ken barlaýshylardyń qatarynda jumys istegen, naqtylap aıtqanda, ýran izdeýshilermen birge keńes eliniń biraz jerin sharlap shyqqan. Bul kezeń Qanysh Sátbaevtyń qazaq topyraǵyndaǵy ken baılyǵyn kartaǵa túsirgen kezine tuspa-tus keledi. Múmkin, I.Brodskıı jumys istegen top ýran izdep, búginde osy element shyǵyp jatqan bizdiń baıtaq Saryarqanyń tósine de tabany tiregen shyǵar. Buǵan endi naqty jaýapty ádebıet tarıhyn zertteýshiler berýge tıis.
Bizdi oılantatyny, óleńniń neni meńzegeni bolyp otyr. Menińshe, óleń dúnıeni dúr silkindirip, álemdi boısyndyrǵan Shyńǵys han jáne onyń eshteńeden qaımyqpaıtyn, tipti ákesi Shyńǵys hannyń ózinen de yqpaǵan, túrki taıpalarynan quralǵan jurttyń eńsesin kóterip, óz aldyna eldik týyn tikken, eki ǵasyrdan soń qazaq degen tutas bir halyqqa memleket bolýǵa jol salǵan Joshy han týraly aıtady. Osydan keıin I.Brodskııdiń qazaq dalasynda bolǵanyna, Joshy hannyń kún qaqtaǵan mazaryna qarap turyp, uly tarıh týraly oıǵa ketkenine tolyq senesiń. Túp-tamyryn, tegin baǵalaıtyn, sodan týyndaǵan bostandyq rýhy jolynda eshteńemen eseptesip jatpaǵan hanzadany óleńge qosý arqyly aqyn óz taǵdyryn, alyp ımperıalardyń múddesiniń aldynda qashanda qurbandyqqa shalynyp kete beretin kishi halyqtardyń tarıhyndaǵy áste umytpaýǵa tıisti ulylyqty jyrlaǵan. Keńes qoǵamynda jasaǵan evreı ultynyń bir múshesi retinde I.Brodskıı az halyqtardyń tartqan taqsyretin kimnen bolsa da artyq bildi. «Men 7 jasymda ózimniń evreı ekenimdi sezdim. Sabaqtastarym sezdirdi» dep jazady aqyn. Óziniń «ózge» ekenin sezgennen keıin kóp adamdar baryn salyp osy «ózge» bolýdan qutylýdyń jolyn izdeıdi. Keńes qoǵamynda basym sandaǵy evreıler de, qazaqtar da, basqalar da solaı istegen (Baıaǵy F.Fanon aıtqan «qazir, men barlyq jaǵynan aq tándi sıaqty saýattymyn, shirkin, terim aq bolyp qalsashy!» dep aýyryp qalatyn kóńil-kúı). Alaıda, I.Brodskıı joǵarydaǵy túsinikten múlde basqasha kózqaras ustanady. Kúshtilerdiń aldynda búgejekteme, qaıta ózińniń «ózge» ekenińdi sezin, búginge deıin qanyńda oınaǵan rýhyńdy, tegińdi umytpa, sonymen maqtana bil deıdi ol. Bul oıynan I.Brodskıı, tipti AQSH-ta ómir súrip, erkindikke shyqqannan keıin de aınymaǵan. Sodan da bolar, ol óziniń aǵylshyn tilinde jaryqqa shyqqan eń tańdaýly jyr jınaǵyna joǵarydaǵy óleńniń taqyrybyn bergen.
Ardaq NURǴAZYULY
P.S.
I.Brodskıı til – rýhtyń tylsym mekeni, poezıanyń qudyreti sonda jasyrynǵan dep qaraǵan. Osy turǵydan kelgende joǵarydaǵy óleńniń taqyrybyn «Rýhymnyń bir bólshegi» dep túsingen durys. 1987 jyly «Adam men ol jasaǵan qoǵamdyq ortanyń qaqtyǵysy dáýirinde estetıkalyq talǵam men moraldyq qundylyqtyń tarazysyn shaıqaltpaı ustap, óz dáýiriniń tarıhy bolmysyn poezıa qudyretimen keń piship, tereń tolǵap, jerine jete kórsetkeni úshin» I.Brodskııge Nobel syılyǵy berildi. Ókinishtisi, bostandyq pen adamǵa tán ar-namysty bárinen joǵary qoıatyn asaý júrekti aqyn 56 jasynda kenetten júrek talmasynan AQSH-ta ómirden ozdy. 28-qańtar aqynnyń týǵan kúni.
