Álqıssa, Jerdiń ıesi – halyq. Ony qorǵaıtyn – Memleket. Qazaq jeri Ata Zańymyz arqyly kemeldi túrde qorǵaýǵa alynbasa bolashaqqa tóngen boljaýsyz qater, ólsheýsiz qasiret! Jer júzinde adamızat balasy jarlaǵaly beri óziniń kıeli mekenin, omyraýyn emgen qasıetti jerin qorǵaýmen, jan berip, jan alysýmen keledi. Bul kúres - zamannyń aqyryna deıin jalǵasa beretin qasterli hám názik úrdis.

Jer týraly áńgime shyqqaly beri Qazaq Elinde maza qashty. Máseleniń anyq-qanyǵyn biletini bar, bilmeıtini bar, jurtty úreı bıledi.

Basty úreı - Qytaı úreıi!

Ár oblysta kezegimen ótip jatqan beıbit sherýlerdiń sońy tynysh bolsa eken degen izgi tilekpen, úıde taqymyn qysyp otyrǵan talaı jannyń kóńilinde kúdik pen kúmán da joq emes. Ejelden qur aıqaı men daýryǵý eshteńeni ózgerteken emes. Halyq pen bılik ortasynda túsinistik ornap, keleli dıalog jalǵasyn tapsa sheshilmeıtin túıin joq. Daýdan góri damýǵa qulash sermegen eldiń erteńi senimdi-aq.

Qoǵamdyq máselelerge beıjaı qaraı almaıtyn tolyqqandy Qazaq azamaty retinde bizdiń de únsiz, salǵyrt qalýǵa júregimiz tynyshtyq bermedi. Talaı saıtty aqtaryp, materıaldardy qarap, jerin satqan nemese jalǵa bergen ózge  elderdiń tarıhyna úńildik. Bir jarym mıllıardqa jýyq halqy bar kórshi qytaı eliniń ishki jaǵdaıyna taldaý jasap, bizdiń el de jerin jalǵa berse olardan aǵylatyn sansyz kásipkerler men jumysshylarynyń oı-nıetin bilýge tyrystyq.

Qytaıdyń qazirgi qoǵamyn zertteýshi Iýan Lýpıń degen jýrnalısyń «Qytaıǵa keletin qaýip» degen saralaý maqalasyn oqyp, ártúrli oıǵa battyq. Qazaq Eliniń azamattary hám atqarýshy bılik oryndarynyń bir keregine jarar degen oımen túıindep jarıalaýdy jón kórdim.

Avtor atalmysh maqalasynyń negizin 12 túıinge jiliktepti.

1. Adamdardyń isher as máselesi qoǵamdaǵy eń mańyzdy másele. Ekonomıkalyq daǵdarys, saıası daǵdarys, senim daǵdarysy degenderdiń barlyǵy memleket aman bolsa, halyqtyń qarny toq bolsa birte-birte ornyna keletin ister. Al astyq daǵdarysy týylatyn bolsa aspan asty mısha bylyǵady. Onyń qasynda saıasat, úkimet, moral, ekonomıka, ar-uıat degenderdiń barlyǵy da túk te emes.


2. Qytaı – Sıngapýr nemese Brýneı emes. Qytaı álemdegi jan sany eń kóp memleket, jan sany 1 mıllıard 300 mıllıonnan asqan osyndaı eldi jer betinde Han elinen basqa eshkim de asyraı almaıdy, Qytaı isher as máselesin tek ózine súıenip qana sheshe alady.


3. Azyqtyqpen qamdaý artýǵa bolady, kemýge bolmaıdy. Dálme-dál bolyp qalsa da bylyqpalyq týylady. Ony qalaı sheshim etý kerek? Joq álde, burynǵydaı tamaq bıletin taratyp, normamen berý kerek pe, ol qazirgi kezde iske asa qoıa ma?


4. Alaıda, qazir qytaı qajetti astyqtyń tek 80 paıyzyn ǵana ózi qamdaı alady. Al azyqtyq maıdyń 80 paıyzy shıkizatty ımport etip, mánerleýge súıenedi. Internettegi materıaldarǵa súıensek, ótken bir jylda ımport etilgen sary burshaq 60 mıllıon tonnaǵa jetken. Ony Qytaıdaǵy jan basyna bólsek, ár adamǵa orta eseppen 50 kılogramnan aınalady. Al bul jerde sary burshaqtar geni ózgertilgen be joq pa, geni ózgertilgen daqyldar adamnyń kóbeıý qabiletine qandaı yqpaly bar, ony oılaýǵa da batyldyq ete almaımyz.


5. Syrttaı qaraǵanda qytaı bazarynda azyq-túlik jetip asady. Al ol qaıdan kelip jatyr? Buny eldiń barlyǵy da biledi deýge bolady, bular tabıǵı ósip-jetilgen ónimder emes, qaıta bıo-gormon arqyly qysqa ýaqytta zorlap jetildirilgen ónimder. Shoshqany baǵyp bazarǵa salýǵa bir jyl ýaqyt ketedi, al bazardaǵy eti úsh-aq aıda gormon arqyly jetistirgen shoshqa eti, taýyqtyń qatarǵa qosylyp, bazarǵa salynýyna keminde jarym jyl kerek, al bazardaǵysy 28 kúnde ǵana gormon arqyly jetilip shyqqan taýyqtar. Al biz jep otyrǵan kókónister túgeldeı gormondyq-hımıalyq tyńaıtqyshtar arqyly jetilip shyǵady. Bundaı dúnıelerdiń densaýlyqqa qanshalyqty zıandy ekeni talassyz shyndyq. Jas balalardyń tym erte jynystyq jetilýi týraly habarlardy kórgen bolarsyzdar? Úsh-aq jastaǵy qyz balaǵa etekkir kelgen, omyraýy jetilip ketken, onyń barlyǵy ne sebepten? Óziniń áke-sheshesi ekken búldirgendi jegendikten bolǵan. Ata-anasy tez jetildirý úshin aýlasyna ekken búldirgenderine gormondyq tyńaıtqyshtardy aıamaı bergen ǵoı.

Bundaı úreıli jaǵdaıdy túbirinen ońap alýǵa kele me? Syrttaı ońaǵan beıne kórsetip, buqarany aldap qoıýǵa keler-aý, túbegeıli tártipke salý múmkin emes. Eger bárin túbegeıli ońaý kerek bolsa bazar súreńsizdenip, qoǵam bylyǵady, asharshylyq bolyp, kóptegen adam ashtan qyrylady. Ne úshin? Sebebi de óte qarapaımy, shyndap qol salyp istep ketse ondaı zalasyz jasyl azyqtyqty qaıdan tabýǵa bolsyn, bazar zatpen qamdalmaı, azyq-túlik tabý muń bolady.

6. Endi biri tuqym máselesi. Qazir óte az sandaǵy sharýalar ǵana tabıǵı jolmen tuqym saqtap otyrady. Buryn tuqymdy sharýalar jyl saıyn ózderi saqtap alyp otyratyn, bir úıde joq bolsa ekinshi bir úıden alatyn, qaýipsiz bolatyn. Qazir ol kezdegideı emes, sharýalar jyl saıyn tuqym fırmalarynan baryp satyp alady, ol bir jylǵa ǵana jaraıdy, saqtap keler jyly paıdalanýǵa kelmeıdi. Eger bir qys saqtap keler jyly qaıta ekseńiz ornyna tek qana aramshóp ósip shyǵady.


7. Qazir Qytaıda tabıǵı zańdylyq boıynsha egistikpen shuǵyldansa turmysyn ońap, aýqattaný bylaı tursyn, tirshiligin saqtap qalýdyń ózi múshkil bolady. Kókónisti mysalǵa alsaq, tabıǵı shart-jaǵdaıda jetilýine úsh aı ketedi ári qurt túsip, shurq tesik bolyp kórinisi de nashar tartady. Al oarmonaldy preparattar arqyly egis dárisin aıamaı berseń, bir-aq aıda ónim alýǵa bolady ári qurt ta túspeıdi, syrtqy kórinisi ádemi de kórinedi. Al taýyq, qoı sıaqty úı janýarlaryn qolda tabıǵı baǵýdy aıtyp jatýdyń da qajeti joq. Munan tys teńiz ónimderi tasbaqa, qysqysh, jylan balyq barlyǵy da qolda baǵylyp, gormon arqyly ósirilýde.


8. Qazir sharýalardyń astyq egýge degen qyzǵyndylyǵy tómendep ketken. Nege? Uqsas sebep, tabıǵı jolmen taza egin ekseń, baıyǵandy qoıyp kún kóre almaısyń. Sonymen keı óńirlerde jer qulazyp, egin egilmeı, eńbekkúshi barlardyń bári syrtqa shyǵyp, qara jumys istep ketti.


9. Al memlekettiń astyq qoımasynda qansha astyq bar? Ony bilmeımin, biraq, talaıdan beri jep júrgenim jańa astyq ekenin bilemin. Mejelep kórsek, astyq óndirisiniń perıody bir jyl. Olaı bolsa memlekettiń astyq qoımasynda da shamasy bir jyl mólsherine jetetin astyq bar degen sóz. Bizdiń astyq qorymyz árqandaı shuǵyl jaǵdaıǵa tótep berýge dármensiz.


10. Astyq tuqymynan másele shyǵa ma? Iláıim, shyqpasyn dep tileıik. Geni ózgertilgen tuqymnan da másele shyqpaýyn tileıik. Halyqaralyq bazar úzdikiz túrde bizdi arzan da qatersiz astyqpen qamdap tursyn dep tileńiz. Egis dárileri men oǵan qoldanǵan gormondar adam denesine zıansyz ba? Oǵan da eshkim jaýap bere almaıdy.


11. Men aýyl-qystaqtan kóptegen qustar men jándikterdiń tuqymy quryǵanyn, keıbiriniń óte azaıyp ketkenin baıqadym. Muny soqyr bolmasa barlyq qytaı kórip júr. Shabaq balyq, qurt-qumyrysqadan tartyp iri jabaıy janýarlardy qazir aýyl-qystaqta kórý múshkil boldy. Shuqanaqtar men kólshikterdegi, aryq-toǵandardaǵy sýlar sarǵaıyp, ósimdikterdiń ózi óspeıtin bolyp ketti. Sonda biz jep júrgen azyqtyqtarda shynynda másele joq pa? Naqtylap aıtsaq, áldeqashan óte iri máseleler shyǵyp boldy, endi ony keri qaıtarýdyń ózi múshkil. Anaý tuqymy quryǵan nemese quryp bara jatqan organızmder bizben uqsas ortada jetilgen azyqtyqty qorek etip jatqan joq pa? Olarda úlken dárejelegi quryp-joǵalý kóringen jerde biz qaıda qashyp qutylmaqpyz?


12. Meniń kóz aldym býaldyrlanyp, adamdy adam jep, ashtyqtan taryǵyp, basy aýǵan jaqqa bosyp ketken, kóringen jerde ólik tóbe bolyp úıilgen jaǵdaıdy kózben kórgendeı boldym. Bul jaǵdaı qaı kezde de týylýy múmkin, ári aldyn alatyn kezeńnen áldeqashan ótip kettik. Osydan ótken daǵdarystyń bolýy múmkin be?..»

Maqalasynyń sońyn kúrsinispen aıaqtaǵan avtor qazirgi qytaıdyń tap bolyp otyrǵan azyq-túlik daǵdarysyn «ah» uryp jazady.

Mine, alyp derjavaǵa aınaldy dep keıbireýler tamsanatyn qaptaǵan qytaıdyń basyna osyndaýı qara bult úıirilgenin anyq kóre bastadyq. Sany shekten asyp, jeri ýlanǵan, ekologıasy aýyr zıanǵa ushyrap, keleshegin syrt elderden izdeı bastaǵan qytaılar Ońtústik Azıany túgeldeı qytaılandyryp bolyp, endi Orta Azıaǵa úreıli azýyn kórsete bastaýy – bizdiń Qazaq Eliniń arǵy bolashaǵy úshin kimdi bolsa da alańdatpaı qoımaıdy.

 

Ularbek Dáleıuly,

aqyn, «Alash joly» qozǵalysynyń belsendisi