“Qala men Dala» gazetiniń osy jáne ózge de saýaldaryna elimizge belgili sarapshylar men saıasattanýshylar jaýap berip, óz oılaryn ortaǵa saldy.
Kamal Álpeıisova, QR Prezıdenti janyndaǵy Áıelder isteri jáne otbasylyq-demografıalyq saıasat jónindegi ulttyq komısıa sarapshylyq keńesiniń hatshysy:
"Otbasy qundylyǵy joıylǵan joq"
"Otbasy ınstıtýty eń ejelgi qurylymnyń biri, bile bilsek. Adamzattyń ózi osy otbasy ınstıtýtynan ótý arqyly qalyptasqan. Jalpy otbasy degenimiz ne, onyń qundylyǵy nede, onyń dástúrleri qandaı? Mine, osy baǵytta táýelsizdik alǵaly beri elimizde otbasy úlgisin jetkizý boıynsha aýqymdy jumystar júrgizilip jatyr.
Iá, daǵdarys bar. Ázirgi kúni álemniń kóptegen elderinde otbasylyq daǵdarys baıqalyp otyr. Ony jasyrýdyń qajeti joq. Muny sheteldiń kınolarynan da baıqaýǵa bolady. Batysta, AQSH-ta otbasyn qajetsinbeıtin erkin qarym-qatynastar ornyqqan. Munyń shalyǵy bizge de jetýi múmkin. Jetti de. Aıtalyq, ajyrasýdyń kóptigi dabyl qaqtyrýda. Bul kórsetkish boıynsha bizdiń el TMD boıynsha tómengi orynda. Buǵanshúkirshilik etip otyra bermeý kerek, otbasy ınstıtýtyn saqtaý úshin shetelge eliktemeı, óz elimizdiń, halqymyzyń qundylyqtaryn sińirý boıynsha jumys júrgizý qajet
Al bul úshin ne istelýi kerek? Birinshisi, áke men shesheniń arasyndaǵy qarym-qatynas jaqsy bolǵany jón. Bala áke-sheshesine qarap ósedi. Áke-sheshesi tatý bolsa, ósken soń balanyń boıynda otbasyn qurýǵa degen ynta mol bolady.
Al eger kúndi ydys-aıaq synyp, aıǵaı-shýdan arylmasa mundaı balanyń sana-seziminde otbasy jaman uǵym retinde qalyptasady.
Bul rette QR Prezıdenti janyndaǵy áıelder isteri jáne otbasylyq-demografıalyq saıasat jónindegi ulttyq komısıanyń qurylǵan durys bastama boldy. Qazir komısıanyń elimizdegi 14 oblysta jáne Astana, Almaty qalalarynda ókildikteri bar. Ulttyq komısıanyń 2020 jylǵa deıin otbasylyq saıasatty damytý, urpaqqa úlgili tárbıe berý jónindegi jospary bekitilip, óńirlerge taratylǵan. Sony negizge alyp, oblystar óziniń óńirlik erekshelikterin eskere otyryp, is-sharalar josparyn jasady.
«Ulttyq komısıanyń ulttyq otbasyny nasıhattaý jónindegi úlken is-sharasy – «Mereıli otbasy» ulttyq baıqaýy. Baıqaýǵa qatysýǵa tilek bildirgen otbasylardyń sany qazir eki ese ósti. Osynyń ózi respýblıkada otbasyǵa degen kózqarastyń qandaı ekenin kórsetip otyr. Munyń barlyǵy elimizde otbasy qundylyǵynyń joıylmaǵanyn kórsetedi.
Edýard POLETAEV, saıasattanýshy:
"Otbasy ınstıtýtyn jetildirý baǵytynda irgeli ister atqarylýda"
Buǵan dálel bolatyn mysaldar da jetkilikti. Atap aıtar bolsam, 2013 jyldan bastap qyrkúıek aıynyń ár jeksenbisinde Qazaqstanda otbasy kúni ótkiziledi.
Al byltyrǵy jyldyń aqpan aıynda Qazaqstanda Bala quqyǵy boıynsha ókiletti ınstıtýt qurylyp, dál sol jyldyń aıaǵynda Qazaqstannyń 2030 jylǵa deıingi Otbasylyq jáne genderlik saıasatqa qatysty tujyrymdamasy qabyldandy.
Bul ǵana emes. Kúlli TMD keńistigi boıynsha bıylǵy jyl Otbasy jyly dep atalyp otyr. Bul bastama óz kezeginde Dostastyq elderi arasyndaǵy áriptestikke baılanysty odan ármen arttyra túserine senimim mol.
Jalpy bizdiń elimizde otbasylyq qundylyqtar máselesi eshqashan da nazardan qalys qalǵan emes. Tipti aýmaly-tókpeli 90-shy jyldardyń ózinde birqatar mańyzy jobalar jasalyndy.
Atap aıtar bolsam 1995 jyly Qazaqstan Prezıdenti janyna Otbasy, áıelder jáne demografıalyq saıasat máselesi boıynsha keńes quryldy.
1998 jyly bul uıym resmı túrde Qazaqstan Prezıdenti janyndaǵy Otbasy jáne áıelder isi boıynsha ulttyq komısıasy bolyp ózgerdi. Tıisinshe, onyń shekarasy keńeıdi, quqyqtyq quzireti ósti.
Sonymen qatar otbasy qundylyǵyn arttyratyn baıqaýlar da turaqty túrde ótkizilip otyrady. Aıtalyq, «Mereıli otbasy» ulttyq baıqaýyna qatysatyn januıalardyń sany jyl saıyn artyp kele jatyr. Demek, osy baıqaý arqyly jas otbasy ózin-ózin tárbıelep jatyr, aldyndaǵy aǵa-apa býynnan úlgi alyp jatyr deýge ábden negiz bar.
Juldyz OMARBEKOVA, «Nur Otan» partıasy Almaty qalasy boıynsha fılıalynyń tóraǵasy, «Baýyrjan» qaıyrymdylyq qorynyń prezıdenti:
«Qazaqstanda 400 myńnan asa jalǵyzbasty ana bar»
Ǵasyrlardan beri otbasy árbir qoǵamnyń urpaqtan-urpaqqa jalǵasqan salttary men ulttyq dástúrlerdiń saqtaýshysy bolyp otyr. Sondyqtan otbasyny qoldaýǵa baǵyttalǵan memlekettik saıasat júıeli ári jaýapty bolýy tıis.
«Memlekettik otbasy qundylyǵyn arttyrýda atqaryp jatqan jumystary óte kóp. Búgin bolmasa da, aldaǵy ýaqytta bul jumys óz nátıjesin berýi kerek.
2012 jyly Qazaqstanda 47 598 ajyrasý tirkelgen. 2013 jyly — 51 305, 2014 jyly — 54 438, 2015 — 53 007 ajyrasý jaǵdaıy tirkelipti. Bul degenimiz elimizdegi árbir tórtinshi otbasy aqyr aıaǵy ajyrasyp tynady degen sóz. Mine, biz máseleni retke keltirýimiz qajet.
Qazaqstandaǵy otbasylyq qundylyq máselesi týraly aıtqanda aldymen ajyrasý kórsetkishin azaıtqanymyz jón. Sebebi, talqandalǵan otbasynyń artynda bala qalady. Aınalyp kelgende, bul jaǵdaıda bala baǵýdyń bar mashaqaty anasynyń moınyna túsedi.
Qazirgi kúni Qazaqstanda 400 myńnan asa jalǵyzbasty ana bar. Al jalǵyzbasty ákelerdiń sany 60 myń.
Memleket otbasy ınstıtýttaryn qurýda, otbasy qundylyqtaryna qatysty túrli baıqaýlar ótkizýde.
Osyǵan baılanysty shamamen 10 jyl buryn men de zertteý uıymdastyrǵanmyn. Ajyrasý týraly sheshimge kelgen úsh myń juptyń arasynda saýalnama júrgizgenmin. Sol kezde «ne sebepti ajyrasý týraly sheshim qabyldadyńyzdar?» degen suraǵyma kópshiligi «minez-qulqymyz saı kelmedi» dep jaýap bergen edi. Ekinshi orynda «ata-anasymen syıysa almadym, týysqandary aralasa beredi, dostary nashar» degen pikirler aıtyldy.
Al úshinshi orynda turmystyq problemalar turdy.
Evgenıı PASTÝHOV, Tuńǵysh Prezıdent qory-Ult kóshbasshysy janyndaǵy Álemdik ekonomıka jáne saıasat ınstıtýtynyń ǵalym hatshysy:
«Bul memlekettik múdde bolýy tıis»
Qazirgi tańdaǵy basty maqsat – jastardyń sanasyna otbasy týraly qundylyqtardy, onyń qadiri men qasıeti týraly maǵynaly dúnıelerdi kóbirek sińirý. Iá, bul baǵytta memleket tarapynan aýqymdy ister atqyrylyp jatyr.
Jalpy otbasy, onyń probelmalary men qundylyǵy týraly aıtqanda onyń túp-tamyryna úńilý kerek sıaqty. Neke qurýdaǵy maqsat ne? Bul belgili bir qundylyqty tabý jáne oǵan jetý bolyp tabylady ǵoı?!
Aıtalyq, neke qurý arqyly balaly bolasyz, aldyńyzdan aqsha tabý máselesi, otbasyn asyraý, qudaı qosqan qosaǵyńmen til tabysý problemalary shyǵady. Anyǵynda, bular da qundylyqtar. Osy qundylyqtardyń qadiri ketkende otbasynyń shańyraǵy qulaıdy.
Ǵylymda «durys neke» degen túsinik bar. Bul neni bildiredi? Sizderge mynadaı saýal qoıaıyn: «Hrıstıandyq mádenıettegi memleketterde eki áıel alý derekteri boldy ma? Bolǵan. Aıtalyq, 1650 jyly 30 jylǵa sozylǵan soǵystan keıin Germanıa 5 mln. adamynan aıyrylady. Mine, sol tustaǵy nemis bıligi er-azamattarǵa 10 jyl boıyna eki áıel alýyna ruqsat beredi.
Bul ne úshin kerek boldy? Árıne, halyq sanyn, adam kapıtalyn kóbeıtý úshin. Bul jalqy emes, jalpynyń – memlekettiń múddesi boldy.
Al qazir? Iá, qazir basqa zaman. Basqa dáýir. Biraq otbasy qundylyǵy degen túsinikti irgeli ıntstıtýtqa aınaldyrý áli de ózekti.
Aıtaıyn degenim neke, otbasylyq qundylyǵy týraly túsiniktiń ózi memlekettik deńgeıdegi dúnıe. Bul moral máselesi. Al moral máselesine kez-kelgen memlekette sol eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy áser etedi.
Zámir QARAJANOV, saıasattanýshy:
«Demografıalyq ósimniń birden bir tetigi – otbasy»
Qazirgi tańda biz ýrbanızasıa máselesimen betpe-bet kelip otyrmyz. Bul óz kezeginde otbasy qundylyqtaryna óte úlken áserin tıgizýde.
Meniń oıymsha memleket aldaǵy ýaqytta otbasy qundylyǵyn nasıhattaıtyn jańa tetikter oılap tapqany jón sıaqty. Aıtalyq, Qazaqstanda otbasymen birge demalatyn saýda oıyn-saýyq ortalyqtaryn nege qurmasqa?
Muny nege aıtyp otyrmyn? Almatyda ótken Ýnıversıada oıyndary elimizde otbasylyq demalysqa degen suranystyń joǵary ekenin kórsetip berdi. Saıyp kelgende, bul árbir otbasyly adamnyń aldynan shyǵatyn saýal. Otbasyńmen birge qaıda baryp demalýǵa bolady? Saıyp kelgende, otbasylardy qoldaıtyn áleýmettik ınfraqurylym jasalǵan degen usynys bar.
Otbasy qundylyǵy degen ne? Jalpy bul uǵym, bul túsinik demografıa máselesimen tyǵyz baılanysyp jatyr. Bul rette sizderge «demografıalyq dúmpýge» áserin tıgizgen Amerıka tájirıbesin aıtyp bereıin.
Amerıkada bul máseleni deýrbanızasıa jolymen sheshti. Bılik qalanyń shetinde jeke úılerde turatyn otbasylarǵa kómektese bastady. Bul amal óz kezeginde kóp balaly otbasylardy saqtap qalý sebep boldy. Bálkim, bizge de bul tásildi paıdalanyp kórgen jón shyǵar.
Osy arqyly shet eldi-mekenderde turatyn otbasylardy qoldap, qolpashtaý jobasy jasalsa tamasha emes pe?
Sosyn joǵaryda ajyrasý máselesin tilge tıek ettińizder. Iá, onyń sebepteri kóp. Sonymen qatar meniń oıymsha medısına qyzmetin sapaly qylý kerek. Perzenthanalardaǵy medısınalyq qyzmettiń sapasyn jaqsartsaq bul bizdiń otbasy qundylyqtaryn damýǵa qosqan úlken bastama bolar edi.
Sergeı DOMNIN, ekonomıs:
«Qıynshylyq kez-kelgen otbasynda bolady»
«Anyǵynda, biz nárseni moıyndaýymyz kerek. Biz otbasy týraly tym az bilemiz. Sońǵy halyq sanaǵy qashan júrgizilgeni esterińizde me? 2009 jyly. Osydan 8 jyl buryn…
Demek, qazirgi kúni Qazaqstanda 4 mln. otbasy bar degen derek 2009 jyldyń málimeti degen sóz. Menińshe, odan beri kóp dúnıe ózgerdi, sondyqtan atalǵan derekti naqty dep aıta almaımyn.
Joǵaryda Juldyz hanym myna bir derekterdi alǵa tartty. «Ajyrasý týraly sheshimge kelgen úsh myń juptyń arasynda saýalnama júrgizgenmin. Sol kezde «ne sebepti ajyrasý týraly sheshim qabyldadyńyzdar?» degen suraǵyma kópshiligi «minez-qulqymyz saı kelmedi» dep jaýap bergen edi. Ekinshi orynda «ata-anasymen syıysa almadym, týysqandary aralasa beredi, dostary nashar» degen pikirler aıtaldy. Al úshinshi orynda turmystyq problemalar turdy» dedi ol.
Menińshe, bul zertteýlerdiń ózi qaıta qarap shyǵýdy qajet etedi jáne «minez-qulqymyz saı kelmedi, syıysa almadyq» degen sóz bul arada ajyrasýdyń basty sebebi emes.
Bul arada tek qana nasıhat qajet. Qıynshylyq kez-kelgen otbasynda bolady. Otbasyǵa qundylyq retinde qaraǵan adam shańyraǵyn shaıqaltpaýǵa tyrysady.
Aıtalyq, jas otbasy ıpotekaǵa úı aldy delik. Tóleı almady. Qınaldy. Otbasynda urys-keris shyqty. Jastar eki jaqqa tarap tyndy.
Bolmasa taǵy bir mysal. Aılyq az. Otaǵasynyń tapqan tabysy otbasyǵa jetpeıdi. Taryǵý bastaldy. Munyń arty nege alyp keleri belgili ǵoı. Taǵy da urys-keris. Jastar eki jaqqa tarap tyndy. Iá, bul arada ajyrasýdyń negizgi sebebi turmys bolyp tur. Onyń ishinde baspana.
Bul rette qýantarlyq jaqsy tendensıa bar. Memleket jas otbasylardy baspanamen qamtýda úlken jumystar atqarýda. Bul óz kezeginde ajyrasý kórsetkishin de azaıtady degen senimdemin. Sebebi, turmys túzý bolsa, ydys-aıaq ta sırek syldyrlaıdy.
Daıyndaǵan, Aıaýlym SHAIMARDAN
