[caption id="attachment_9987" align="alignleft" width="106"]
Ásıa Baǵdáýletqyzy[/caption]
Ásıa BAǴDÁÝLETQYZY, jýrnalıs
Bári jattandy pikir túzip, daıyn formýlaǵa qushtar zamanda ózi bolýǵa batyly jetken adamdy kórsek qýanamyz. Gollıvýdtyq shablondar jas rejıserlerdi qursaýlap tastaǵan kezde, óz jolymen júrgisi keletinderdi tabý úlken tabys. Al sol noqtaǵa basyn salǵysy kelmeıtin azdyń arasynan shyn máninde maqsatyna jetken sýretkerdi kezdestirý (jáne onyń bizdiń zamandasymyzdan bolýy) – Táńirdiń jarylqaýy sıaqty áser etedi. Mıkelandjelo Antonıonıǵa kezinde «Ózindik kıno tilin tapqany úshin» degen syılyq bergen. Maǵan salsańyz, Ádilhan Erjanovqa «Ómirdi ózgeshe kóre biletini úshin jáne ony kıno tilimen kórsete bilgeni úshin» degen syılyq tabystar edim.
Astanada qoǵamnyń sanaly degen ókilderiniń aldynda ótken pres-kórsetilimde sol sanaly azamattardyń qoıǵan suraǵy: “Nege kınońyzdy bulaı aıaqtaısyz?” boldy («Bulaı aıaqtaýǵa qandaı quqyńyz bar?» degendeı áser etti). “Siz nege qýanyshty fılm túsirmeısiz?” degender de tabyldy. Aınalaıyndar-aý, bul bala ómirdi osyndaı rakýrstan kórse, oǵan basqasha túsir dep qaıtip aıtýǵa bolady? Basqasha túsirý úshin ekinshi ret, basqa adam bolyp dúnıege kelý kerek. Eshkimge uqsamaıtyn rejıser qalyptasyp keledi dep qýanýǵa tıis biz, “Sen nege ózgeshe bolasyń?” dep dúrse qoıa berdik. Ol ol ma, “Sizdiń ultyńyzǵa janyńyz ashymaıdy, qazaqty mansuqtap jatyrsyz, satqynsyz” degender de tabyldy
[caption id="attachment_9988" align="alignright" width="687"]
Jýba rólinde belgili akter Baýyrjan Qaptaǵaı[/caption]
Ras, shyn ónerdiń baǵasyn, shyn talanttyń qunyn biletin qoǵam bolsa, baıaǵyda-aq súıinshilep, “Dúnıege sýretker keldi” dep shattanatyn edi. Biraq bizde, ókinishke qaraı, ondaı óre bolmaı tur. Bir-eki synshy jazdy, basqalar súlesoq qaldy. Astanada qoǵamnyń sanaly degen ókilderiniń aldynda ótken pres-kórsetilimde sol sanaly azamattardyń qoıǵan suraǵy: “Nege kınońyzdy bulaı aıaqtaısyz?” boldy («Bulaı aıaqtaýǵa qandaı quqyńyz bar?» degendeı áser etti). “Siz nege qýanyshty fılm túsirmeısiz?” degender de tabyldy. Aınalaıyndar-aý, bul bala ómirdi osyndaı rakýrstan kórse, oǵan basqasha túsir dep qaıtip aıtýǵa bolady? Basqasha túsirý úshin ekinshi ret, basqa adam bolyp dúnıege kelý kerek. Eshkimge uqsamaıtyn rejıser qalyptasyp keledi dep qýanýǵa tıis biz, “Sen nege ózgeshe bolasyń?” dep dúrse qoıa berdik. Ol ol ma, “Sizdiń ultyńyzǵa janyńyz ashymaıdy, qazaqty mansuqtap jatyrsyz, satqynsyz” degender de tabyldy. Aınalyp keteıinder, qazir ultyna jany ashymaıtyn adamdar kóp. Jáne olar áste de kıno túsirýmen aınalyspaıdy. Nemese túsirse de, Ádilhan sıaqty janaıqaı emes túsiretinderi. Kórermendi aldaıtyn, ózin aldaıtyn, “bizde bári tamasha” degen jyltyr kıno túsiredi. Jany ashıtyn adam ǵana eshkimge unamaıtyn shyndyqty aıtady.
Taǵy bireýler boldy, “Nege bulaı aıaqtaı saldyńyz kınony, odan da sol problemadan shyǵý jolyn kórsetpedińiz be?” degen. Túsinesiz be, óner eshqashan da reseptiler usynbaıdy. Ol qoǵamda jara bolsa, onyń betin tyrnap kórsetýge mindetti. “Qarańdar, nazar salyńdar, erteń irińdep ketpesin” deıdi. Adamdardyń uıyqtap ketken ar-uıatyn oıatady. Kózin ashady. Eger osy kınony kórip bolǵan soń bir adam ózin túzeýge asyqsa, para alýdan bas tartsyn demeımiz, janyndaǵylarǵa bir shókim meıirim syılasa, sol da jetip jatyr.
Sonymen, «Úkili kámshat» ne jaıly? Adamgershilikten maqurym júıe jaıly. Adamdardyń tamyrynan ajyrap qalǵany týraly. Jaryqty, sáýleni sebemin degen adamnyń aqyry jutylyp ketetini týraly. Qoǵamnyń bezbúırektigi men nemquraıdylyǵy týraly.
[caption id="attachment_9989" align="alignleft" width="561"]
Jetim qalǵan Djon (Aıdyn Sahamanov), Erbolat (Erbolat Erjanov), Álıa (Álıa Zaınalova) degen úsh aǵaıyndy qaladan kóship keledi[/caption]
Fılmniń fabýlasyna keleıik. Jetim qalǵan Djon (Aıdyn Sahamanov), Erbolat (Erbolat Erjanov), Álıa (Álıa Zaınalova) degen úsh aǵaıyndy qaladan kóship keledi. Qalada kún kóre almaı, aýylǵa, ata-anadan muraǵa qalǵan eski úılerine oralǵan. Qujattary bar, zańdy ıesi osylar. Biraq olar munda tura almaıdy. Turǵyzbaıdy. Bul úıde shıetteı bala-shaǵasy bar Jýba (Baýyrjan Qaptaǵaı, rólin tamasha jetkizgenin qosa keteıik) on jyldan beri turyp keledi eken. Biraq másele qaıda. Andreı Zvágınsevtiń «Elenasyndaǵy» Elenanyń otbasy sıaqty, Jýbanyń otbasy da masyl. Qoǵamǵa paıdasy joq, eshteńe istemeıdi, eńbek etpeıdi, biraq baspanaly bolǵysy keledi. Olardyń sanasynda: «Biz bul jerdiń ıesimiz, sondyqtan maǵan úı berýge mindettisiń» degen senim bar. Al qaladan kelgen jetimderdiń bir kinaraty bar – olar zańǵa senedi. Jáne ózderi alystap ketken aýylda olar sheteldikter sıaqty. Eshteńe túsinbeıdi, eshkimmen til tabysa almaıdy. Aýyl olarǵa beımálim, sanaǵa syımaıtyn tylsym zańdarmen ómir súredi eken. Bul teketiresten belgili kınosynshy Gúlnar Ábikeeva qalalyq qazaqtardyń tamyrynan ajyrap qalǵanyn, jáne álemdi sharlap kelip týǵan jerge oralsa da bóten bolyp qalatynyn kórdi. Biraq mynany qarańyz, aýyl qazaǵynyń ómir formasy da jetisip turǵan joq. Aýyl ómiri bizdi qutqara almaıdy, óıtkeni ol da – kisilikti, esti adamnyń qabyldaýy múmkin emes júıe retinde kórsetilip tur. Bul aýylda (búkil qoǵamymyzda dep túsiný kerek) polıseı de, prokýror da, eń sońǵy qańǵybas Jýba da týǵan-týystar. Tipti, «máshınemdi qaıtar» deıtin alqash orystyń da olarmen baılanysy bar. Sondyqtan zań qorǵaıdy, ádildik bar degen – ańǵal balanyń esekdámesi. Bul aýyldyń zańdaryn qabyldaı almaǵandar oǵan syımaıdy. Endi ómirimizge oralaıyqshy. Shyndyǵynda bizde olaı emes dep aıtyp kórińizshi? Menińshe, Ádilhan qospasyz shyndyqty túsirgen jáne sondyqtan da “Úkili kámshatty” kórgennen keıin boıyńdy sumdyq jalǵyzdyq pen muń bıleıdi.
Fılminde eýropalyq kıno tiliniń mádenıeti men azıalyq kıno tiliniń kóńil aýany bar. Ádilhan ómir týraly kózqarasyn jetkizýde ózinshe kórkemdik joldar izdeıdi. Mysaly, bilikti rejıserlerdiń kópshiligi jumys barysynda áıgili kınokartınalardy paıdalanatyny belgili. Ol turǵyda Ádilhan Erjanov ta álemdik mádenıetti boıyna sińirgen, asa ıntellektýal da sezimtal sýretker ekenin kórsetti. Mysaly, polıseıdiń týǵan kúni ótetin kórinisti alyńyz. Ústeldiń bir jaǵyna ǵana jaıǵasqan qonaqtardyń kórinisi birden Leonardo Da Vınchıdiń áıgili “Qupıaly keshin” eske túsiredi. Uly sýretshiniń jumysynda Isa Paıǵambardyń shákirtterimen ótkizgen sońǵy keshi beınelengen bolatyn. Isany satyp keterdiń aldynda kimniń kim ekenin bilý úshin, kórýshilerge árqaısysynyń bet-júzi anyq kórinsin degen nıetpen, sýretshi olardyń bárin bir qatarǵa otyrǵyzǵan. Sol shyǵarmada Isany satyp ketetin Iýda Iskarıot bolsa, Erjanovta Erbolatty, ıaǵnı áljýazdyq pen adamgershilikti - búkil aýyl jutyp qoıýǵa daıyn otyr.
Fılminde eýropalyq kıno tiliniń mádenıeti men azıalyq kıno tiliniń kóńil aýany bar. Ádilhan ómir týraly kózqarasyn jetkizýde ózinshe kórkemdik joldar izdeıdi. Mysaly, bilikti rejıserlerdiń kópshiligi jumys barysynda áıgili kınokartınalardy paıdalanatyny belgili. Ol turǵyda Ádilhan Erjanov ta álemdik mádenıetti boıyna sińirgen, asa ıntellektýal da sezimtal sýretker ekenin kórsetti. Mysaly, polıseıdiń týǵan kúni ótetin kórinisti alyńyz. Ústeldiń bir jaǵyna ǵana jaıǵasqan qonaqtardyń kórinisi birden Leonardo Da Vınchıdiń áıgili “Qupıaly keshin” eske túsiredi. Uly sýretshiniń jumysynda Isa Paıǵambardyń shákirtterimen ótkizgen sońǵy keshi beınelengen bolatyn
Sońǵy kezde bizdiń keńistikte qorǵansyzdyq máselesi ózekti sıaqty. Álemdi shýyldatyp, “Oskardyń” qysqa tizimine deıin ilikken “Levıafanda” da osy másele kóteriledi. Zvágınsev dúnıedegi eshkim jeńe almaıtyn alyp qubyjyq (levıafan) retinde bılikti nusqaıtyn. Osy máseleni Ádilhan Erjanov tereńdete túsken. Búkil fılmniń boıynan kókteı ótetin taǵy bir problema bar. Ol –nemquraılylyq. Isa Paıǵambardy aıqyshqa kerip jatqan kezde halyq kóp jınalypty deıdi. Sonda bireý jany ashyǵan, bireý tabalaǵan, al kópshilik jaı ǵana qyzyqtap qaraǵan. Olar beıtaraptar, olar nemquraıdylar. Bir ańyz boıynsha, sondaı qyzyqtaýshylar eki dúnıede de baqytqa kenelmeıdi eken. Erjanovtyń fılmindegi myna bir kórinisti alyńyz. «Meni óz úıimde sabap ketti» dep polıseılerge shaǵym aıta barǵan Djondy sol polıseıdiń ózi soqqyǵa jyqpaı ma? Nemese Erbolat: «Qaryndasym naýqas, maǵan dóńgelek kerek” dep janushyrǵan sátin alyńyz. Satýshy qyz: “Eki myń teńge” deıdi jaı ǵana. «barym osy, qalǵanyn erteń ákep berem». – «Eki myń teńge». Jertólede kezdesken orys ta Erbolattyń qolyna tapanshany nemquraıly ǵana ustata salady. Balanyń polıseıge kelgen sátin alyńyz: «Mynany ustaı turshy» - «Aǵamdy qashan jiberesizder?» - «Aǵań ólip qalǵan». Sotqa aryz berýge barǵanda qýyqtaı terezeniń arǵy jaǵynan kórinetin galstýk ıesi de “Aǵań kelsin” deıdi beıtarap. “Aıtyp turmyn ǵoı, ol túrmede, men bolsam kámeletke tolmaǵam” - “Sledýıýshıı” - “Qalaı túsinbeısiz siz, biz úısiz qalaıyn dep turmyz, qaryndasym naýqas” - “Sledýıýshıı”... Fılmniń keıipkerleri qabyrǵaǵa basyn soqqylap turǵandaı elesteıdi. Rasynda, bul qoǵamda eshkim eshnársege jaýap bermeıdi.
Oryndalý ereksheligi sol, Erjanovtyń túsirý estetıkasy súısindiredi, fılmde barlyq detaldar oılastyrylǵan. Mysaly, Djonnyń taıaq jep kelgen kórinisin alyńyz. Móp-móldir aspandy kóresiz. Birtindep, onyń – sýdyń betindegi aspan beınesi ekenin baıqaısyz. Sosyn... Sosyn sol tazalyqtyń betine shyp-shyp qan tamady. Bir tamshy, eki, úsh... Sý laılanyp sala beredi. Adam balasynyń ińkár dúnıeni osylaı laılap júrgeni ótirik pe? Nemese mynaǵan qarańyz. Polıseıdiń jumys ústeliniń joǵary jaǵynda birese Van Gogtyń “Daýyldy aspan astyndaǵy bıdaı alańy”, birese balda bılep júrgen saýyqshylardyń beınesi ilinip turady. Sol polıseı namaz oqıdy, sol kabınette Lenınniń sýreti qasqaıyp tur. Polıseı Erbolatqa tesik 500 teńgelik bergen. Keıin onyń «aram» qanynyń ústinde sol jyrtyq 500 teńgelik qalqyp bara jatady... Abaıdy perefrazalaǵanda, kınonyń tili – tilsiz til, kózben kór de, ishpen bil. Polıseıdiń arqasyndaǵy qarǵalardyń beınesi – Erbolatttyń basyna bult úıirilgeli turǵanyn habarlaıdy. «Saýyqshylar» – Djondy túrmege qamap qoıyp, ózderi týǵan kún toılaǵaly jatqandary nemquraıdylyǵyn kórsetedi. Lenınniń beınesi qoǵamnyń áli de sol keńestik sanadan shyǵa almaǵanyn aıtyp tur. Namaz oqyp alyp, jaınamazyn jınaýǵa erinetin polıseıdiń musylmandyǵyna da kúmánmen qaraısyz. Nemese Jýbanyń esi aýysqan ulyn alyńyz. Polıseı ekeýi múltfılm kórip otyrady – áli de balalyq shaqtan shyqpaǵan, ınfantıldi, meshel qoǵamǵa nusqaıdy. Fılmdegi adam jasaǵan dúnıeniń bári – úı, keńse, mashına – jupyny, suryqsyz. Tabıǵat – jaıqalyp tur. Jap-jasyl, jelkildek. Iaǵnı mynaý minsiz dúnıede súreńsiz ómir súrip júrip jatqanymyzǵa ózimiz ǵana kinálimiz. Bul tusta fılm sýretshisiniń jumysyn erekshe atap ótý kerek. Mýzyka – kerek kezinde ǵana qosylady, A. Inárıttýdyń «Berdmeninen» keıin barabandy osynshama dál qoldanǵan rejıser osy Ádilhan ekenin moıyndaǵan jón shyǵar.
ýyl ómiri bizdi qutqara almaıdy, óıtkeni ol da – kisilikti, esti adamnyń qabyldaýy múmkin emes júıe retinde kórsetilip tur. Bul aýylda (búkil qoǵamymyzda dep túsiný kerek) polıseı de, prokýror da, eń sońǵy qańǵybas Jýba da týǵan-týystar. Tipti, «máshınemdi qaıtar» deıtin alqash orystyń da olarmen baılanysy bar. Sondyqtan zań qorǵaıdy, ádildik bar degen – ańǵal balanyń esekdámesi.
Ádilhan Erjanovtyń ereksheligi, kamerasy keıipkerlerdiń kózimen qaraı alady. Mysaly, aýyl adamdary aǵalaryn tepkilep jatqanda, Álıa terezeden qaraıdy. Qaraıdy da ózi sıaqty beıkúná, sál aýytqýy bar “jaý balasyn” kóredi. Oǵan qarap kúlimsireıdi. Mynaý jyrtqysh álemniń teketiresteri olarǵa jat sıaqty. Olardy dúnıeaýı máselelerdiń eshqaısysy mazalamaıdy. Al Djondy jerlep jatqan kezde aýyldyń adamdary kenetten bıleı bastaǵan sátin alyńyz. Siz aıtarsyz, «adamdar, qandaı aıýan bolsa da, bireýdiń janazasynda bılemeıdi» dep. Rejıser sizben sharttylyqtyń tilinde sóılesip otyr. Muny kórip turǵan – Erbolattyń kózi. Esińizde bolsa, ol jáýteńdep polıseıdiń týǵan kúnine kelgende, bári bıleı jónelmeıtin be edi? Sodan qalǵan áser bul. «Bireýdiń joǵyn bireý án aıtyp júrip izdeıdi» nemese «Jany ashymastyń janynda basyń aýyrmasyn». Demek, bul qoǵamda aýyrýǵa da, ólýge de, baqytsyz bolýǵa da bolmaıdy. Óıtkeni, eshkimniń jany ashymaıdy. Jany ashysa da soqqyǵa jyǵady: Jýba sıaqty, «Keshir, balam» deıdi de, urady, «Keshir» deıdi de, urady. Urady da, keshirim suraıdy, keshirim suraıdy da, urady. Urady...
[caption id="attachment_9991" align="alignright" width="448"]
Rejıser Ádilhan Erjanovtyń ereksheligi, kamerasy keıipkerlerdiń kózimen qaraı alady.[/caption]
Al Álıa ylǵı da bir kúnbaǵysty qushaqtap júredi. Osy gúldiń maǵynasyn túsinip kóreıikshi. Árıne, eń aldymen Erjanov jaqsy kóretin Vınsent Van Gog oıǵa oralady. Álemdegi eń áıgili «Kúnbaǵystardyń» avtory bul ósimdik jaıly ne deıtin edi? “Jumystarymnan ashynǵan aıqaı shyǵyp turatyny úshin keshirim suraımyn, esesine kúnbaǵystarymnan rızashylyq esedi” deıtin. Kúnbaǵystar – Van Gogtyń toryqqan álemindegi jalǵyz ǵana jyly nota bolatyn. Erjanovta da solaı. “Sary tús neni bildiredi siz úshin?” degen suraqqa rejıser: “Men úshin bul jylylyqtyń, otbasylyq uıytqynyń belgisi” degen edi. Sýretker maqsatyna jetti. Sary boıaý – kórermenin bas keıipkerlerdiń jan-dúnıe tereńine jeteleıtin shamshyraq sekildi: jetim bala jylylyqty ańsaıdy. Emır Baıǵazınniń Aslany qaıta-qaıta monshaǵa túse beretini sıaqty, Erjanovtyń Erbolaty da otyra qalyp, qoly tıgen jerdi sary boıaýmen syrlaı beredi. Aslan tazarǵysy keledi, Erbolat otbasylyq jylýdy qaıtarǵysy keledi. Biraq ol sharasyz. Sondyqtan aýyl adamdary dóńgelegin tasyp áketken mashına da, keıin Álıa súıenip qaıtys bolatyn aq qaıyń da saryǵa boıalyp shyǵa keledi. Tipti, Djondy jerlegen kezde basyna qadalǵan taqtaı da saryǵa boıalady.
Fılm heppı endpen aıaqtalmaıdy. Bir otbasy úzildi. Biraq olardyń sońynda “Kúnbaǵys” qaldy. Dúnıeniń jaryq sáýlesin jutyp úlgermegen Álıa dúnıege az kún qonaq bolǵany úshin alǵys aıtty. Ádilhan Erjanovtyń dúnıeni groteskili, azdap absýrdty kórýi – kórkemdik konsepsıaǵa aınalyp úlgergen. Bári de sýretkerlik júıege syıyp, estetıkalyq tizbekti qurap, bútin álemdi – Ádilhan álemin qurap tur. Jas rejıser óz stılin, óz soqpaǵyn tapty, qazaqtyń ǵana emes, álemdik kıno ónerine taǵy bir talantty, bilimdar, ıntellektýal, qyzyqty sýretker qosyldy dep senimmen aıta alamyz. Ýaqytynda aıylǵan sóz qundy. Baıǵazınniń «Sabaqtarynan» keıin bul – bizdiń zamandasymyzdyń qoǵamdaǵy qubylystar týraly ashyq aıtýǵa óresi jetken ekinshi týyndy. Jáne mundaı rejıserlerimiz barda, áli de bolsa kúder úzbeýge bolady.
