Gazetimizdiń budan burynǵy sanynda tabıǵat janashyry Eleýsizov týraly ashshylaý pikir aıtyp edik. Saılaýǵa qatysýdan jalyqpaıdy, únemi saılaý kezinde ǵana el kózine túsedi degenbiz. Sóıtken Eleýsizov bul jolǵy saılaýǵa qatysýdan bas tartty. Nege? Ne bolyp qaldy? Shaǵyn suhbatyn oqyrmanǵa usynyp otyrmyz.
– Orta joldan oıyńyz ózgerip, «saılaýy qurysyn» degenińizdi qalaı túsinsek bolady? Saıasatqa qoldy bir siltegenińiz be?
– Óı sender de... Túpkilikti saıasatker bolaıyn degen oı joq mende, bolǵan da emes. Onyń ústine bul orynǵa ótpeıtinimdi men de bilem, siz de bilesiz. Ótetinder ótsin, tek isin adal atqarsa boldy da... Meniń oıym myna meniń daýsymdy, tabıǵat janashyrlarynyń janaıqaıyn joǵaryǵa jetkizý ǵoı.
– Bul endi túsinikti. Biraq bulaı dep budan beri de birer márte aıttyńyz-aý. Qatelespesek, sońǵy 10 jyl boıy qaıtalaýmen kelesiz...
– Erikkennen qaıtalap júrgem joq. Bılik biz kótergen máseleni qulaqqa ilmegennen keıin qaıta-qaıta qaqsaýǵa týra keledi. Osy partıa qursam ba degen oıym bar. Óz sózińdi ótkizetin sharalarǵa kóshý kerek sıaqty ma, qalaı? Óstip saıası salmaǵyńdy kórsetpeseń, qazirgi bılik úshin «tabıǵat» atty túsiniktiń ózi abstraktili uǵymǵa aınalyp ketken. Janashyrlyq az.
– «Kóp qorqytady, tereń batyrady» deısiz ǵoı?
– Tabıǵatty qorǵaý, onyń muń-muhtajyn aıtý bul da bir mádenıet. Batysta áldeqashan qalyptasqan. Qurmetpen qaraıdy. El Eleýsizovtyń oınap júrmegenin bilý kerek.
– 1990 jyly «Tabıǵat» atty qoǵam qurdyńyz. Bıyl soǵan 25 jyl eken. Az ýaqyt emes. Ne bitirip, ne tyndyrdyńyzdar?
– Az ýaqyt emes. Ol jaǵy anyq. Biraq... kez kelgen is ýaqytpen emes, nátıjemen esepteledi ǵoı. Biraz ýaqytty bosqa ótkerdim be dep oılaımyn.
– Ol nege bosqa ótedi?
– Kóterilgen máseleniń asa qajet ekenin bile tura eshkim qoldaý kórsetpeıdi, ásirese, bılik jaǵy. Soǵan tańym bar. Tabıǵat bir ǵana Eleýsizovtyń jekemenshigi emes, nemese sanaýly adamdarǵa qajet nárse emes qoı. Ol búkil adamzat ataýlynyń úıi, ózimiz ómir súrip otyrǵan orta. Onsyz biz kimbiz? Tabıǵat qurysa, myqtymyn degen patshańyz da, shirigen baıyńyz da, danyshpanyńyz da aman qalmaıdy, bókselerin basyp otyrǵan qyzmet kreslolary kúl-talqan bolady. Sony túsinbeıdi ǵoı.
Jer baılyǵyn alamyz dep, toımastyqpen, ashqaraqtyqpen Jer-Anany julmalap bittik. Tabıǵat ta adam sekildi, onyń da aǵzasyna zaqym kelse, aýyrady. Tabıǵat aýyrsa, biz de saý qalmaımyz, tabıǵattyń da tózimi sheksiz emes. Almatynyń aınalasy almaly baq bolatyn, qazir qandaı kúıde?
– Ekologıa men qorshaǵan ortanyń jaǵdaıyn qaı depýtat turaqty kóterip júr osy?
– Eshkim de. Tipti, júzdegen depýtattardyń arasynda birde-bir ekolog maman joq eken. Bul bizdiń qorshaǵan ortaǵa qalaı bolsa, solaı qaraıtynymyzdyń kórinisi. Apattyń aldyn alý, tabıǵatymyzdy qorǵaý salasynda turaqty jumys joq, tek oryn alǵan apatty qalpyna keltirý ǵana bar bizde. Qazir bizde bul jumyspen jeke tyńǵylyqty aınalysatyn arnaıy mınıstrlik te joq, basqa salaǵa basybaıly berilip, qosaqtalyp qaldy.
Mysaly, bizde tabıǵat qorǵaý prokýratýrasynan bastap, túrli deńgeıdegi ákimdik qasyndaǵy ekologıamen tikeleı aınalysatyn memlekettik mekemeler tolyp jatyr.
Al ákimdiktegilerdiń týǵan tabıǵatqa jany ashıdy degenge men basymdy kesip alsa da senbeımin. Tabıǵat qorǵaǵandary sol ma? Ǵasyrlar boıy kórkimen kóz arbaǵan «Kókjaılaý» shatqalynyń shyrqyn buzyp jatyr.
– Olardan paıda bar ma?
– Joq qoı, joq. Olar aıyppul salyp, jazalaýmen shekteledi. Al, túsinik jumystaryn halyq arsynda múldem júrgizbeıdi. Bizdiń BAQ bul taqyrypqa óte sırek barady. Telearnalar shoýlardy shýlatýǵa sheber, al tabıǵatty talqandap jatqanymyzdy aıtýǵa kelgende soqyr-mylqaý. Shyn máninde, eń yqpaldy tárbıe quraly solar emes pe?
Al ákimdiktegilerdiń týǵan tabıǵatqa jany ashıdy degenge men basymdy kesip alsa da senbeımin. Tabıǵat qorǵaǵandary sol ma? Ǵasyrlar boıy kórkimen kóz arbaǵan «Kókjaılaý» shatqalynyń shyrqyn buzyp jatyr.
– «Ne bitirip, ne tyndyrdyńyzdar?» degen saýalymyzǵa naqty jaýap ala almaǵan sıaqtymyz. Bir-eki mysal bolsa...
– Almatyda qoqys óńdeý zaýytyn salýǵa biz qarsy shyqtyq. Birinshiden, ol qalanyń ortasyna ornalasyp, jan-jaǵyndaǵy turǵyndardy jaǵymsyz ıisimen tunshyqtyrdy. Ekinshiden, zaýyt qoqysty bar bolǵany 10-20 paıyzǵa ǵana óńdeýge eseptelgen. Qalǵan 80 paıyzyn polıetılenge orap qala mańyndaǵy qoqysqorymǵa(polıgonǵa) tógedi. Ol jerde de eldi mekender jaqyn ornalasqan. Qoqys taǵy da jer qabatyn ýlap, adamdardy aýrýǵa shaldyqtyrady. Paıdasyz zaýyt úshin qanshama qarjy shyǵarylyp, aqyry jabylyp tyndy. Sol jelge ushqan qyrýar qarjy úshin jaýap beretin adam da tabylmaı qaldy.
Biz on jyldaı osy qoqys, turmystyq qaldyqtardy jınastyrýǵa baılanysty óz tájirıbemizdi iske asyryp keldik. Aýlada shaǵyn ǵana jerde qaldyqtardy suryptap, plasık, shyny, tamaq, taǵy basqa qaldyq túrlerin jeke-jeke jınap ótkizýdi tájirıbege engizýge tyrystyq. Adamdar osyǵan beıimdelip te qalǵan. Endi osy tájirıbeni búkil qalaǵa, elimizge engizýge kelgende ádettegideı aldymyzdan kedergiler shyǵa keldi. Qalalyq ákimdik bastaǵan top jap-jaqsy uıymdastyryp jatqan sharýamyzdyń shyrqyn buzdy.
Qala boıynsha 80-90 suryptaý alańyn ashsaq, qanshama adamdardy jumyspen qamtyp, qanshama paıda keltirýge bolatyn edi. Olarǵa qoqysty suryptap, odan qajet zattardy bólip iske asyrǵannan qala syrtyndaǵy qoqysqorymǵa tóge salǵan tıimdi. Óıtkeni, sol qoqysqorymdar da jekelegen yqpaldy adamdardyń qolynda, tabys kózinen aırylǵysy kelmeıdi. Ókinishke oraı, búdjetten bir teńge de qajet etpeıtin, bizdiń bul tıimdi bastamamyz kúshpen tunshyqtyryldy. Budan keıin ne aıtýǵa bolady?..
– Elde atom elektr stansalaryn salamyz deıdi. Buǵan qalaı qaraısyz?
– Birden aıtaıyn, qarsymyn. Kezinde «Semeı-Nevada» qozǵalysyna da qatysqanmyn. Aıqaılap júrip atom synaǵyn japqan jerdi qaıtadan endi ózimiz atom qaldyqtarynyń qorymyna aınaldyrý aqylǵa qonbaıdy. Ekinshiden, bólingen qarjynyń jartysyn urlap, sapasyz salǵan turǵyn úıler qulap jatqanda, AES salý basymyzdy qaterge tigýmen birdeı. AES oıynshyq emes, Erteń Chernobyl oqıǵasy qaıtalanbasyna eshqandaı kepildik joq. Olaı bolsa, onsyz da sany óspeı jatqan qazaqqa or qazyp keregi qansha. Bizde ázirge basqa da qýat kózderi jetkilikti, aldymen sony uqsatyp almaımyz ba?
– Rahmet!
Áńgimelesken, Zeınolla ABAJANOV
