(Basty bettegi sýret "Azattyq" saıtynan alyndy)
«Rýhanıat» partıasynyń burynǵy tóraǵasy, saıasatker, qazir shetelde turatyn Serikjan Mámbetalın «Qala men Dalaǵa» suhbat berdi. Aqorda jáne Kreml, Nemsov jáne Álıev, ortaq valúta, ýkraın daǵdyrysy týraly oılaryn aıtty.
– Reseı arnalary (aqparattyq turǵydan) qanshalyqty qaýipti? Kreml bizdi de dýalap aldy dep aıtýǵa bola ma?
[caption id="attachment_10002" align="alignleft" width="275"]
Serikjan Mámbetalın[/caption]
– Qazirgi Reseıdiń baspasózi, saıty, telearnasy bolsyn, nasıhat quralyna aınalǵan. Joq... durysyraǵy psıhotroptyq qarýǵa aınaldy. Eń aldymen, orys qoǵamynyń basyn aınaldyryp otyr. Oryssha muny «zombırovanıe» deıdi. Qyrymdaǵy tatarlarǵa táýelsiz aqpar taratatyn eń sońǵy arnany jaqynda ǵana japty.
KSRO keńistiginde ósip, tárbıelengen adamdar memlekettik arnalardan taraıtyn aqparatqa ımandaı senedi.Olar úshin bul aqıqat. Ony saraptap, salmaqtaýǵa bolmaıdy.
Reseılik arnalardyń qazaqstandyq qoǵamǵa da yqpaly zor. Biz reseılik aqparattyq keńistikte maltyp júrmiz.
– Álıevtiń qazasyna qaraǵanda Nemsovtyń ólimi el arasynda kóbirek talqylanǵan sıaqty, qalaı oılaısyz?
– Saıasatker retinde maǵan ekeýiniń de ólimi tosyn boldy. Nemsovpen de, Álıevpen de júzbe-júz kezdeskem. Ekeýin de eshkimge kútpegen jerde óltirdi. Biri Máskeýdiń jan-jaqtan kúzetiletin jerinde ajal qushty. Endi biri Venanyń ortalyǵyndaǵy, Avstrıadaǵy eń qaýipsiz degen ızolátorda kóz jumdy.
Iá, Nemsov óldi. Orys opozısıasy bolashaqta patsha taǵyna talasýy múmkin álýetti, tájirıbeli saıasatkerden aıyrylyp qaldy. Álgi bir: «Nemsov Pýtınge básekeles emes» degen pikirlerdi tyńdamańyz. Byljyraı beredi. Bilseńiz, Pýtın Peterbor meri Sobchaktiń sómkesin súıretip júrgen kezde, Nemsov Elsın úkimetinde vıse-premerdiń qyzmetin atqarǵan.
Al Álıev ketkennen keıin postnazarbaev kezeńinde týyndaýy múmkin saıası tolqýlardyń táýekeli azaıdy. Bılik úshin. Rahat prezıdenttiń aınalasyndaǵy adamdardyń ıntellektýaldyq áleýetiniń tómendigi men adamgershilik bolmysynyń azdyǵyn áshkerelep kórsetken bolatyn.
[caption id="attachment_10000" align="alignright" width="499"]
Pýtın karıkatýrasy[/caption]
– «Pýtın óldi» degen habarǵa nege sonsha qatty qýandyq? Bul bizdiń odan qorqatynymyzdyń belgisi me? Álde, biz ony jek kóremiz be? Bálkim, bul ekeýi bir uǵym shyǵar?
– Vladımır Vladımırovıch qazirgi Reseı úshin jaı ǵana prezıdent emes. Men emes, ózi solaı oılaıdy.
Ol Ýkraınadaǵy daǵdyrysqa tikeleı jaýapty. Qyrymdy tartyp alǵan da osy – Pýtın. Ótkende Qyrym týraly fılmdi kórdim. Túbekti basyp alǵanyn óz aýzymen moıyndady. Beti búlk etken joq.
Ol ózgerip ketti. Qazir transformasıa degen sóz trendte ǵoı. Solaı aıtaıyq. Ol uzaq ózgerdi. Reseı birden emes, birtindep batty batpaqqa. Sońǵy 15 jylda ájeptáýir damyǵan eldiń ekonomıkasy bir jyldyń ishinde bútindeı búlindi. Pýtın bir jyl buryn keýde uryp turdy. Qazir de keýdemsoq. Biraq búgingisi jasandy. İshi tútin. Ol shynaıy ómirge endi kirdi...
Olarǵa aıtarym: eki el 1993 jyldyń tamyzyna deıin rúbldik odaqta boldy. Budan soń Reseı óz valútasyn engizdi. Al álgi eski rúblder balalar oınaıtyn fantıkke aınaldy. Orystyń kópesteri osy fantıkterge Qazaqstannan tonnalap taýar, shıkizat satyp alyp qaryq boldy. Bizdiń bılikke tek úsh aı (!) ótkesin baryp (qarashanyń aıaǵynda) es kirdi. Asyǵys-úsigis óz valútasyn engizdi. Asyqqany sondaı, aqshanyń dızaınyn tirkep úlgere almaı, ony basyp shyǵarý aǵylshyndarǵa buıyrdy.
Al biz she? Eýrazıalyq odaqtan aýlaqta, kedendik keńistikten bólek bolsaq, ázirgi Reseıdiń jaǵdaıyn músirkeı qarap otyrar ma edik. Qazirgi jaǵdaıda halyqaralyq sanksıalar Qazaqstan ekonomıkasyna, teńgeniń baǵamyna tikeleı áser etip otyr. Sodan da shyǵar, Pýtın týraly qandaı da bir aqparat tarasa, qulaǵymyzdy túre qalamyz. Ekonomıka, syrtqy saıasattaǵy sheshimder Aqorda da emes, biraz ýaqyttan beri Kremlde qabyldanatynyn bilemiz, óıtkeni.
–Pýtın aıaqasty «ortaq valúta quraıyq» dedi. Bul nemen baılanysty bolýy múmkin? Ol nege odaqtastardy asyqtyryp jatyr?
– Orys ekonomıkasy nokaýttyń aldynda tur. Sanksıalar, munaı baǵasynyń tómendeýinen Reseıdiń jalpy ishki ónimi (JİÓ) Nú-Iork shtatymen deńgeıles bolyp qaldy. Saıyp kelgende, biz áldeqandaı qylyp «160 mln adamdy biriktiredi» degen naryq óziniń tartymdylyǵyn joǵaltty. Halyq ta aqymaq emes, el oılana kele: «Kúlli álem keri ıterip otyrǵan elmen odaqtasqannan opa tabamyz ba?» deıdi. Kreml bekerge asyǵyp otyrǵan joq. Bizdiń bılikte reseıshil toptardyń kúshi basym. Biraq erteńgi kúni bılik aýysqannan keıingi jaǵdaı ne bolady? Oryntaqqa ultshyl nemese batysshyl tulǵa otyra qalsa, qaıtpek kerek?
– Másele Pýtınniń usynysyna Astana ne deıdi? Oǵan «joq» deı alamyz ba?
– Áı, bilmeımin. Buǵan da saıası erik-jiger kerek. Bul Aqorda da bar ma?..
Ázir áleýmettik jelilerde, baspasóz betinde «ortaq valúta qurǵannan utylmaımyz» dep jatqandar paıda bolady. Olardy ursyp-sókkim joq. Máskeýge jumys isteıtin ekonomıs, saıasattanýshylardyń toby bul ıdeıany áli biraz ezedi.
Olarǵa aıtarym: eki el 1993 jyldyń tamyzyna deıin rúbldik odaqta boldy. Budan soń Reseı óz valútasyn engizdi. Al álgi eski rúblder balalar oınaıtyn fantıkke aınaldy. Orystyń kópesteri osy fantıkterge Qazaqstannan tonnalap taýar, shıkizat satyp alyp qaryq boldy. Bizdiń bılikke tek úsh aı (!) ótkesin baryp (qarashanyń aıaǵynda) es kirdi. Asyǵys-úsigis óz valútasyn engizdi. Asyqqany sondaı, aqshanyń dızaınyn tirkep úlgere almaı, ony basyp shyǵarý aǵylshyndarǵa buıyrdy.
1993 jylǵy bos sóreler men tapshylyq, tarshylyq óz valútasyn engizýge qoryqqan jáne Kremldiń qabaǵyna qarap úırenip qalǵan bizdiń bıliktiń minezsizdiginen oryn aldy. Eń soraqysy, biz halyqaralyq kelisimshartty oryndamaı, ol túgili, olardy buzyp otyrǵan elmen ortaq valúta qurmaqpyz.
– Biraq, Máskeý munymen toqtaı ma? Erteń ortaq tý, elbańba, ánuran sıaqty áńgimeler aıtylýy múmkin be?
– Árıne. Reseı bir kezgi «qyzyl ımperıanyń» jalǵasy. Endeshe, álgi dúnıelerdiń de aıtylýy zańdy. Kreml úshin. Qazaqstanda «eýrazıalyq ıdeıany» nasıhattaıtyn saıasattanýshylar, ekonomıserdiń úlken toby qarqyndy jumys isteıdi. Solardyń aýzymen aıtady. Biz buǵan qarsy kele alamyz ba? Kúmánim kóp. Opozısıa «ólgen», ótken jolǵy Májilis saılaýynda bılikke ult janashyrlaryn ótkizbek bolǵan «Rýhanıat» partıasyn tizimnen syzyp tastady. Muhtar Shahanovtyń «Halyq rýhy» partıasy, mine, 7 jyl boldy, áli tirkelgen joq. Qujaty Ádilet mınıstrliginde jatyr.
– Kıev máselesine kelgende odaqtastan bitimgerge aınala almaýymyzdyń sebebi nede?
– İlgeride aıttym ǵoı, bizdiń bılik sheshim qabyldaı almaıtyn jaǵdaıǵa jetti. Kesimdi sózdi Kreml aıtady. Demokratıalyq damý turǵysynan Batystyń aldynda biz ne, Belarýs ne, birdeımiz. Esińizde bolsa, Kondolıza Raıs Belarýs bıligin «Eýropadaǵy eń sońǵy dıktatýra» degen. Endeshe, olarǵa aıdaladaǵy Astanaǵa kelgennen ne paıda?
– «Elimizdegi orys ulty ýkraın daǵdarysy týyndaǵaly Pýtınge qarap ómir súretin boldy» degen pikir aıtylady. Bul qanshalyqty qısyndy.
– Ókinishtisi, elimizdegi orystar (bári bolmasa da, basym kópshiligi) reseılik arnalardyń arbaýyna túsip qaldy. Shvesova-Valova, shovınısik urandar sonyń áseri. Anyǵy, orys ulty Nazarbaevty búgingi turaqtylyqtyń kepili sanaıdy. Biraq, qazirgi ultaralyq tatýlyq Elbasynyń sara da sarabdal saıasatynyń nátıjesi ǵana emes. Jalpy, qazaq tabıǵatynda tolerantty ult. Árıne, eger Kreml arandatpasa... Qazaqstanǵa Ýkraınanyń jolyn bermesin. Mundaı senarıden aýlaq bolamyz dep oılaımyn.
– Áńgimeńizge rahmet!
Áńgimelesken, Dýman BYQAI
