Hamıt Esaman, aqyn
Soqyr sýret
Áıgili Leonardo da Vınchı beıneleý óneri jaıly kitabynda «Beıneleý ónerin (jıvopısti) jek kóretin adam – fılosofıa men tabıǵatty da jek kóretin adam. Sýretshi zattardyń óz beınesin kóredi, al aqyn tek kóleńkesin kóredi» deıdi de, poezıany «Soqyr sýret» dep baǵalaıdy. Ol ónerdiń ishinde beıneleý ónerin birinshi orynǵa, músin ónerin ekinshi orynǵa, mýzykany úshinshi orynǵa qoıady da, poezıaǵa tórtinshi oryndy áreń qıady. Leonardo da Vınchı jaryqtyqtyń pikiri ózine, biraq poezıanyń jóni qaı zamanda da bólek bolǵan. Óleńniń bási túsken joq. Óleń shirkinniń qaı dáýirde qandaı formada qandaı aqynnyń qalamynan týǵany bizge beımálim. Bir biletinimiz, óleń dúnıedegi eń ǵajap áýen, eń kúrdeli taǵdyr eken. Aqyndardyń atasy Gomerden bastap búgingi Erlan Júnisterge deıingi aralyqta qanshama taǵdyr, oı men sezim órnekteri jatyr. Bir kezdegi alyp shaharlarda alyp aqyndar turǵan bolar, alyp shyǵarmalar dúnıege kelgen bolar... biraq olardyń kóbi bizge belgisiz kúıinde qaldy. Adam júregindegi arbasqan sezimder qaıshylyǵyna qurylǵan áıgili Evrıpıd tragedıalary men bir kisiniń júregine toǵysqan analyq paryz ben áıeldik baqyt qushtarlyǵy arasyndaǵy taıtalastyń tragedıasy sanalatyn ataqty «Medeıa» shyǵarmasynyń naqty qaı zamanda týǵanyn biz bilmeımiz ǵoı. Árıne, bilmeıtin dúnıe kóp. Al, barlyǵyn bilý, dúnıeni túgesip oqý, ony qorytyp, ádebı ıgilikke paıdalanyp úlgerý múmkin be ózi?! Qaıdam, múmkin emes sekildi...
«Shahrıar sındromy»
[caption id="attachment_10007" align="alignleft" width="184"]
Ámirhan Balqybek[/caption]
Ámirhan Balqybektiń kókeıinde kóp arman ketti. Kóp biletin, ony ózine olqysynatyn, dúnıeni túgel bilgisi keletin. Aqyn Amanhan Álimuly «Bizdiń bir jaman jerimiz aqyn bolyp týǵanmen, aqyn bolyp óle almaımyz» deıdi. Ámirhan aǵa aqyn bolyp ketti. Kózi tirisinde kóp jolyqqanym joq. Ol Almatyda, biz Tarazda. Múmkinshilik te onsha bolmady. Shalqyǵan sátterde telefon arqyly sóılesip turǵanymyz bolmasa. Qyzyq edi. Bizdiń bile bermeıtin nárselerdi kóp suraıdy. Djek London týraly kóp aıtady, Borhes haqynda jıi tolǵanady, Hemıngýeıdi kóp eske alady, biraq tabynbaıdy. Biz úndemeımiz, bilmeımiz ǵoı, sosyn sóılegen de uıat sıaqty. Shylymdy jıi shegedi, áldenege ókinetin sıaqty. Burynyraqta Maıakovskııdiń qara muqabaly kitabynyń syrtynda aqynnyń shylym shegip turǵan sýretin kórgenim bar. Odan Esenınniń. Evtýshenko da shylym tartatyn kórinedi. Odan ózimizdiń Oljas Súleımenov. Ataqty aqyndar da shylym shegedi eken. Bizge qyzyq. Uqsaıtyn sıaqty bir-birine. Joq, Ámirhan aǵa eshkimge uqsamaıdy. Eshkimge uqsaǵysy kelmeıdi. Bilimi de eshkimge uqsaǵan joq. Óleńi de. Pikirin ashyq aıtty, kúlbiltelep sóıleıtin jarymjan qalamger bolyp qalýdan qoryqty. Bir tańqalarlyǵy, jady óte berik. Oqıdy, sony umytpaıdy. Bir kúni «Ádebıette «Shahrıar sındromy» degen tirkes bar. Olar kitap oqymaı-aq aqyn bolýǵa bolady deıdi. Estip alyp, sodan qorytyndy jasaı beredi» dedi. Oılandyq jatyp kep. Muny taǵy qaıdan oqyp júr. Ras, bilgishsinip sóılep, asyra pikir aıtatyn adamdar kóp. Olar ádebıette fıgýraǵa aınalǵysy keledi, biraq aınala almaıdy. Ózderin danyshpanbyz dep oılaıdy.
Ámirhan Balqybekti zamandastary «knıgomanıamen» derttengen dep tanydy. Qarapaıym halyq túgili, shyǵarmashylyq adamdarynyń ózi kitapty jıi oqymaıdy. Naryqtyń qyspaǵynda turǵan qoǵamda kitappen aýyryp ne jyny bar. Amal kem, «Shahrıar sındromyna» urynady-daǵy. Mysaly, Sveıgtiń Balzak týraly jazylǵan qalyń kitabyn oqyǵansha, ol týraly jazylǵan shaǵyn maqalany oqyp ta qorytyndy shyǵaratyndar sıaqty. Aǵa býyn áńgime aıtqanda, Táken Álimqulov pen Asqar Súleımenovtiń erýdısıasyn jıi eske alady. Ámirhan Balqybek te kitapty qunyǵa oqydy, zerdeledi, ózine keregin aldy. Gomer, Evrıpıd, Feokrıt, Nazon, Vergılıı sekildi kóne zamanǵy aqyndardyń ómir tarıhyn, taǵdyryn jipke tizgendeı qylyp aıtatynyn da estidik. Eriksiz tańdanasyń. Iá, jer betinde osyndaı aqyndar, budan ózge de shaıyrlar bolǵan. Biraq olar týraly bireý aıtpasa, biz qaıdan bileıik. Al, Ámirhan aqynǵa osylar týraly bireýler aıtty ma eken. Bul týraly sál keıinirek, keıinirek aıtarmyz...
Biz «genıımiz» dedik
Óleńdegi inilerin erkeletti, árqaısysyna «myqty aqynsyń» dedi. «Myqty ekenbiz» dedik biz. «Genıı» degen sózdi jıi aıtatyn. Sirá, unaıtyn bolýy kerek qoı. Biz «genıımiz» dedik. Myqty aqyndardyń barlyǵy sharap ishken eken dedik. Omar Háıámdi da ishipti degendi estıtinbiz. Bal sharap ishtik. Essiz bop, báńgi bop. Sóıtsek, Omar Háıám sharap ishpepti. Al bizdiki ne áýre? Háıám bolamyn dep ishseń, aqyry Háıám bola almaı qalsań masqara ǵoı. El-jurtty qaıdam, olar bálkim keshirer, óleńnen uıat. Óleń shirkinniń jylt etpe nárseni jyrlaıtyn fraza sekildi dúnıe emes ekenin uǵynýdyń, moıyndaýdyń ózi qıyn da. Eshteńeni bildirgiń kelmeıdi, jurtty aqyn ekendigińe sendirgiń keledi. Aqynmyn ǵoı deısiń júregińdi julyp jibererdeı. Al, aqyn bolyp ómir súre almasań she, ne isteısiń?! Óleń jazasyń, qıaldanasyń. Kitap shyǵarý, Jazýshylar odaǵyna múshelikke ótý, sosyn ataq alý degen sıaqty qıaldardy basyńa ákelý, sol úshin óleń jazý, tipti, túsiniksiz. Óleń bolmasa, munyń bári qaıdan bolady. Óleń dep júrgeniń óleń bolmasa she? Túsinbeısiń. Ne úshin óleń jazasyń, taǵdyr men minez degen ne? Qıal she? Bilmeısiń.
Qıal demekshi... Ámirhan aǵanyń bir qıaldaǵanyn bilemin. Bulaı da qıaldaýǵa bolady eken dep oılanyp qalasyń. Anaý-mynaý arzan qıal emes. Ol keıde memlekettik qyzmette júrgenderge baǵzy Qytaı men Japonıadaǵydaı ádebıet pen tarıhtan emtıhan tapsyrtatyn komısıanyń tóraǵasy bolǵysy keletin. Mınıstr emes, ákim emes. Óıtkeni, ol sheneýnikteri ádebıet pen tarıhty jaqsy biletin eldiń bolashaǵynyń jarqyn bolatynyn bildi ǵoı. Bilmese, mınıstr ne ákim bolýdy ǵana qıaldaǵan bolar edi. Oryntaqty tegin berseń de otyrmaıtyn sabazdar bolady. Ámirhan aǵa osyndaı bolatyn. Odan góri, Sezar men Napoleonnyń, Atatúrik pen Che Gevaranyń jazbalaryn oqyp qalyptasqan adamnyń qoǵamǵa, ýaqytqa, el taǵdyryna degen kózqarasy jan-jaqty ári salmaqty bolatynyn ishki túısigimen uqty. Sondaı pikir bildirdi de.
Oı saıahatshysy
Al, arman týraly ne aıtýǵa bolady. Aınalaıyn arman shirkin bala kúnińde qalaı armandasań da bola beretin. Ámirhan kókeniń armanyn bilmeımin, tirisinde suraǵanymyz joq. Biraq ózi bir áńgime ústinde bala kúninde Júl Vernniń «On bes jasar kapıtan» degen shyǵarmasyn oqyp, saıahatshy bolýdy armandaǵanyn aıtqan. Armandaýǵa bolady ǵoı. Biraq úshinshi synypta-aq mekteptiń tarıh oqýlyqtaryn túgel oqyp shyqqanyn maqtanyp aıtqan emes. Áıgili Ernesto Che Gevaramen aýyryp, Qazaqstanǵa qarýdyń kúshimen táýelsizdik alyp berýge atsalyspaqshy bolǵan armany she?! On bes jasynan oryssha kitaptardy oqyǵan balanyń armanymen oınaýǵa bolmaıdy. Áńgime oryssha kitap oqýda emes, álem ádebıetin bilýge qushtarlyqta bolyp tur. Danyshpan Abaıdyń ózi oryssha bilý kerektigin aıtty ǵoı. Odan Djek Londonnyń ómiri týraly kitaptan keıin ádebıetshi, jazýshy bolǵysy kelgenin de ózi aıtqan. Biraq, sol ózi jıi aıtatyn Londonnyń «Martın Iden» deıtin shyǵarmasyndaǵy keıipkerdiń ómirindeı bolyp aıaqtalǵan ómiri ókindiredi. Munysy nesi taǵy...
«Keýdemde bir aǵyn jyljydy,
Sen ony túsinshi, óleńim.
Uqpadym, japyraq sybdyry,
Ne jaıly aıtqysy kelgenin...»
Eshkim de bilmeıdi. Biraq aqyn, ádebıetshi, oqymysty Ámirhan Balqybekti túsiný úshin álem ádebıetin bilý qajet eken. Áıtpese, Meıirhan Aqdáýletuly aıtpaqshy, «Bolý men bolǵansýdyń» arasynda tentiregen taǵdyrdan ne paıda, ol kimge opa beredi?! Armanmen aýyrǵan, óleńmen ómir súrgen taǵdyrdyń juldyzy árdaıym joǵary. Ár nárseniń bastaýy bolady. Ol alǵash mektepte júrip «Qazaq ádebıeti» gazetine «Shyǵys ádebıetin aýdarýda ózbek baýyrlardan úlgi alý kerek» degen maqala jazypty. Iaǵnı, onyń búgingi ıntellektýaldyq dárejesi óte joǵary ádebı maqalalarynyń bastaýy sol balaýsa maqala ǵoı. Ári mektep jasyndaǵy balanyń aýdarma máselesine bas qatyryp, úlken basylymda pikir bildirýiniń ózi oılandyrmaı qoımaıdy.
Qazaqtyń Borhesi
[caption id="attachment_10008" align="alignright" width="203"]
Horhe Lýıs Borhes[/caption]
Biz qazaq, tek degen nárseni kóp aıtamyz. Iaǵnı, tek arqyly barlyq qasıetterdiń adam boıyna juǵatyny aıqyndalǵan. Jumabek aqsaqal Ámirhan ulyn bala kúninen kitap oqýǵa tárbıelepti. Úıinde orys tilin bylaı qoıǵanda, qytaı, hındı, ózbek, parsy, arab tiliniń sózdikterine deıin turatyn bala kitap oqymaı qaıtsin-aý. «Kitap oqýyma ákemnen keıin jazýshy Horhe Lýıs Borhes úlken áser etti» deıtin ózi. Sol Borhes «Bálkim, myqty jazýshy, talantty aqyn emes shyǵarmyn, biraq men uly oqyrmanmyn» degen. Sol sıaqty Ámirhan Balqybek te myqty oqyrman bolýǵa tyrysty. Myqty oqyrman demekshi, aqyn aǵamyzdan álem ádebıetindegi eń uly degen júz ádebıetshiniń tizimin suramaqshy edim. Bolmaı qaldy. Kimderdi oqýǵa keńes berer edi degen oı oıymnan shyqpaıdy. Geteniń «Jas Verterdiń jan azaby», Stendaldiń «Qyzyl men qara», Djek Londonnyń «Martın Iden», Tolstoıdyń «Anna Karenına», Dostoevskııdiń «Qylmys pen jaza», Muhtar Maǵaýınniń «Sary qazaq», Esenǵalı Raýshanovtyń «Ǵaısha bıbi» shyǵarmalary bolyp jalǵasyp kete berer me edi dep qoıamyn. Kim biledi-aý ony. Áıteýir osy aqyn-jazýshylar týraly kóp aıtatyn. Ekinshi synyptan bastap Ellada ertegilerine den qoıyp, «ertegishi bala» atanǵan adamnyń nashar aqyn, bilimsiz ádebıetshi bolýy múmkin be edi?! Kemtalant bolǵansha qyzmet qýyp, mansap izdep, qaryn qamyn kúıttep ketpeı me. Biraq súıekke sińgen tek, taǵdyryna baılanǵan talant, ómirinen órilgen óleń báribir eshqaıda jibermeıdi eken.
«Kóripkel aqyndar»
Poezıada vızıoner nemese «kóripkel aqyndar» degen túsinik bar. Bul týraly da Ámirhan aǵadan estigenbiz. Baıanaýylǵa birge barǵan bir saparda. Qatarlas vagonda boldyq. Shylymnyń qoıý tútinin qunyǵa jutyp «Nıkolaı Gýmılev, Nıkolaı Rýbsov sekildi aqyndar sondaı bolǵan» dep qoıady. Sol jerde Erlan Júnis te bar edi, qaıta Erlan biraz pikirlesti.
Ámirhan aǵa ádebıet tóńireginde bolmasa, bylaı kóp ashylyp áńgime aıta bermeıtin sıaqtanatyn. Bala, odan bozbala kezinde túısingen oılary shyǵarmalarynyń astarynda bolýy da múmkin edi. Óleńderin oqyp júrdik, biraq eshteńe baıqaǵanymyz joq sıaqty. Álde, mán bergen joqpyz. Ol kisi qaıtqanda, qara óleńniń kúni tutylǵanda, aspan eńkildep jylaǵanda, taýlar solyǵyn basa almaǵanda, biz Shardarada edik. Qaraly jıynnan óńirlik bir basylymdy alyp qaıttyq. İshinde Ámirhan aqynnyń bir top óleńderi júr. Sonda «Aýrý emes, qasap qoldan ólem men» deıtin jantúrshiktirerlik joldar bar eken. Taǵdyryna qazylyqty ózi jasaǵandaı, úkimdi ózi shyǵaryp ketkendeı áser qaldyrdy. Sodan keıin tómendegi myna óleńi. Ne boldy eken sonsha deısiń...
[caption id="attachment_10011" align="alignright" width="390"]
Ámirhan: "Aýrý emes, qasap qoldan ólem men..."[/caption]
Erkin jel em jaz shalqıtyn jaılaýda,
Kúı degeniń kúıshi qolyn baılaý ma?
Taǵdyr meni nán shaharǵa ap keldi,
Qurekeńdi jibertkendeı aıdaýǵa.
Basyńdaǵyń bolmaǵasyn nábı mı,
Kóńildegiń qaıdan bolsyn arıı kúı...
Júrek jalǵas óńeshimmen shyńǵyram,
Biraq ol da bop shyqpaıdy tabıǵı.
Tas súrleýge tabanymdy jara qyp,
Qý molama kirem sosyn qabaryp.
Qyl kópirdiń azabynan ótetin,
Munda meni dep ataıdy qalalyq.
Qaıyrmasyn tas dýaldar tonaǵan,
Terezemdi soqqylaıdy samal án.
Aıaǵanmen esigimdi ashpaımyn,
Sóngen shyraq janbaıdy dep jańadan.
Tar bólmede keń tynysym tarylyp,
Jalǵyz ǵana otyramyn jabyǵyp.
Janym erkin jaılaýymdy saǵynam,
Biraq ta qur ne isteı alam saǵynyp.
Jandy terbep máńgiliktiń aǵyny,
Tán arydy, Arman birge arydy!
Janarymdy qytyqtaıdy nurymen,
Myń jyl buryn sóngen juldyz jaryǵy.
Janym juldyz jyldamdyǵyn qosqanda,
Sálem aıtyp keıin qalǵan dostarǵa,
Bul qaladan ketem túbi kókke men,
Ketemin men Segizinshi Aspanǵa.
Deımin ishteı, Deıdi ishimde bir daýys.
Ǵajap jyr, biraq qorqynyshty. Muny aqyndardyń barlyǵyna tán dúnıe desek te, árbir aqynnyń ózinshe oılaý júıesi, óziniń álemi bolady ǵoı. Olar jalǵyzdan, biraq. Japandaǵy jalǵyz aǵash sıaqty eles beredi. Rýshyldyq, júzshildik syńaıda qurylǵan ádebı toptarda bolmaǵan aqynnyń dosynyń bolýy da múmkin emes edi. Ózi sıaqty jalǵyzdarmen dos bolmasa. Uly Maǵjannyń, qaıran Maǵjannyń «Aqynda adamzattan dos bolmaıdy» dep kúńirengenin eshbir aqyn umytýǵa tıisti emes. Áıtpese, eshbir aqyn «Ketemin men Segizinshi Aspanǵa» demeıdi. Álgi óleńi tobyrlyq kózqarasqa ashyq qarsylyq, óziniń túısiginen tútep shyqqan tegeýrindi oılar. Almaty sıaqty alyp shaharda bárin isteýge bolady. Túnde aqyn, kúndiz pende... Biraq Ámirhan Balqybek bárin istegen joq. Oǵan ádebıetten basqa eshteńeniń de qajeti joq edi. Solaı boldy da. Kádýilgi pende qusap ómir súre almady.
[caption id="attachment_10009" align="alignleft" width="280"]
Garsıa Markes[/caption]
«Júz jyldyq jalǵyzdyq»
Keıde kitaphanada otyryp, qıly taǵdyrly shyǵarmalardy qolyma alǵanymda alasapyran kúı keshemin. O nesi eken deımin ishteı. Sol kitaptardyń ishinen Ámirhan Balqybektiń óz taǵdyryn ózi boljaǵan óleńderi shyǵyp qalatyn sıaqty. Gabrıel Garsıa Markestiń «Júz jyldyq jalǵyzdyǵyna» kózim túskende, Ámirhan aǵanyń ishki kúızelisi oıǵa orala beredi. Ol kisi bul shyǵarmany nege qazaqtyń jazýshysynyń jazbaǵanyna qaıran qalyp ótti. Ádebıette jańalyq ashýdyń qıyn ekenin bildi. Áıtpese, bizde de Markestiń shyǵarmalarymen deńgeıles Asqar Súleımenovtiń, Ábish Kekilbaevtyń, Muhtar Maǵaýınniń ádebı týyndylary bar ǵoı. Bul jerde Ámirhan qazaq ádebıetin, qazaq qalamgerlerin mise tutpaıdy eken dep oılap qalmańyz. Qazaq ádebıetine Ámirhan Balqybek sıaqty qurmet kórsetý, árqaısysyn oqyp, tarazylaý, sanada qorytý ekiniń biriniń qolynan kele qoımaıtyn is edi. Qazaq ekenine maqtanatyn eki adam bolsa, sonyń biriniń Ámirhan aqyn ekenine senýge bolady.
«Qasqyr Qudaı bolǵan kez»
Ol keıinnen úlken-úlken taqyryptarǵa maqala jazdy. Kóptegen tarıhshylardyń, ádebıetshilerdiń arasynda talas-tartys týdyrǵan Shyńǵys han taqyrybyn ózinshe tolǵady. Ádebı pikirin aıtty. Ol eńbekter keıinnen «Qasqyr Qudaı bolǵan kez» deıtin atpen baspadan qalyń kitap bolyp shyqty. Taqyrybynyń ózi kúrdeli. Munda negizgi totem qasqyr, ıslam dini kelgenge deıingi ahýal, kózqaras turǵysyn baıyptaý, pikir túıý. Bul kitapty oqyǵan adam onyń qandaı tanymdy adam bolǵanyn biledi. Bir nárse, Ámirhan Balqybekti adamzattyń mádenıetin, órkenıetin zertteýge aparǵan óziniń ishki daıyndyǵy edi. Ár aqynnyń taǵdyrynan syr tolǵap jibergende, bir basqa munsha dúnıeniń qalaı syıyp júrgenine tańdanatynmyn. Pýshkınniń shynymen ólgisi keldi me, álde bireýler arandatty ma? Ádebı dálelderge negizdep, osy bir máselelerge deıin pikirin bildirip otyrǵanyn kórgenbiz. Ras, danyshpan Abaı «Oıly adamǵa qyzyq joq bul jalǵanda» degen ǵoı. Ámirhan Balqybek te qyzyldy-jasyldy qyzyqty qyzyqsynbaı ótti. Ol «Dýel qarsańyndaǵy dıalogtaryn» tegin jazǵan joq. Ultynyń ar-namysy úshin dýelge shyǵýǵa da daıyn edi.
[caption id="attachment_10010" align="alignleft" width="288"]
"Qasqyr Qudaı bolǵan kez"[/caption]
Biz aǵalar týraly ańyzǵa bergisiz áńgimelerge qyzyqtyq. Mundaı nárseler kerek eken. Bir ǵana Maraltaı aqynnyń «jyndy» minezi týraly sózder jıi aıtylatyn. Ámirhan aǵa da sol býyn týraly qyzyqty ańyzdardy jıi aıtatyn. Elitip tyńdaǵan da bir ǵanıbet...
İlgeride Áýlıeataǵa Maraltaı Raıymbekuly jáne Ámirhan Balqybek degen myqty aqyndar keldi. Jıyrmaǵa jańa tolǵan kezim. Sodan sondaǵy aqyn jigittermen ilesip aqyn aǵalarymyzdyń sońynan Sarysý aýdanynyń ortalyǵy Jańatas qalasyna bardyq. Sondaǵy bir kóshege ómirden erte ozǵan daryndy aqyn Artyǵalı Ybyraevtyń esimi berildi. Aqyn bolsam degen asqaq armannyń jeteginde júrgen shaǵym edi. Maraltaı aǵamyz «Toǵyz jarym» dep at qoıǵan bolatyn maǵan. Sáken Seıfýllınniń «Bandyny qýǵan Hamıt» shyǵarmasyndaǵy Qudire Hamıttan saǵat suraıtyn jerinde Hamıt «Toǵyz jarym» dep jaýap beredi ǵoı. Sodan Ámirhan aǵa «Bólshevık» dep atady meni. Bul da túsinikti. Sonda arqaly aqynnyń qolyna syrty jasyl tústi dápterge jazylǵan óleńderimdi bergen edim. Oqyp shyqqan Ámirhan aǵanyń «Jaqsy eken» degen sózi eń úlken baǵa bolyp edi sonda...
