Ol árqashan izdenis ústinde júretin jan. Ǵylymı jańalyq ashýǵa degen qushtarlyǵy erek. Oıyna alǵan ıdeıany der kezinde dáleldep, nátıje shyǵarýǵa asyǵyp turady. İshki túısigi aldamaıdy da. Ertesine-aq jańa ǵylymı jobanyń tusaýyn kesedi. Ol – sanaly ǵumyryn hımıa ǵylymy salasyna arnaǵan ǵalym, D.V.Sokolskıı atyndaǵy Janarmaı, katalız jáne elektrohımıa ınstıtýty, Elektrohımıalyq tehnologıalar zerthanasynyń meńgerýshisi, Memlekettik syılyqtyń ıegeri, 190-ǵa jýyq patenttiń avtory Ábdýáli Baeshov. Otandyq hımıa ǵylymy salasynda eleýli jańalyqtar ashqan ǵalymmen áńgimemiz de búgingi ǵylymnyń túıtkildi máselelerine arnaldy.

 

– Ózińiz talaı jyldan beri qyzmet etip kele jatqan ıns­tı­tý­ttyń tarıhy tereńde jatqany belgili. Jalpy, álemdegi 4 katalız ınstıtýtynyń ekeýi TMD-da bolsa, onyń bireýi Almatyda eken. Bunyń sebebi nede?

– Instıtýt eki-úsh aıdan beri «D.V.Sokolskıı atyndaǵy Janarmaı, katalız jáne elektrohımıa ınstıtýty» degen jańa ataýǵa ıe boldy. Biz Qazaq-brıtan ýnıversıtetine qaraımyz. Qazir ınstıtýttardy oqý ornyna qosyp jatyr. Ol ras, katalızben shuǵyldanatyn ınstıtýt álemde tórteý ǵana. Onyń biri – Qazaqstanda, biri – Novosibirde. Al elektrohımıa boıynsha, Orta Azıa elderinde bizde ǵana. Bul ózi erekshe ınstıtýt. 1969 jyly Sokols­kıı osy ınstıtýtty ashqanda-aq, qajettiligi týdy. Sebebi Qazaqstanda óndiris oryndary kóptep ashyla bastady. Qazir biz negizinen, elektrohımıalyq baǵyt boıynsha jumys isteýdemiz. Jezqazǵanda, Balqashta dúnıejúzinde úlken kólemde mys alatyn taý-ken kombınaty bar, Óskemende elektrolız arqyly qorǵasyn-myrysh óndiriledi, al Pavlodardaǵy balqyǵan elektrolız arqyly magnıı alatyn zaýyt nege turady? Elimiz egemendik alǵannan keıin osy qalada alúmını zaýyty salyndy. Shymkentte elektrolız arqyly metal alatyn zaýyt bar edi, ol qazir jabylyp qaldy. Mine, osyndaı óndiris oshaqtary jumys istep turǵanda, bizdiń ınstıtýt ta ómirsheń bolýǵa mindetti dep oılaımyn.

– Óndiris oryndaryn tizip aıtyp jatqanyńyzǵa qaraǵanda, baılanystaryńyz jaqsy sekildi…

– Qazir baılanys úzilip barady. Sebebi onyń bárin sheteldik kompanıalar satyp alǵan. Olar qajetti nárseniń bárin ózderinen alyp kelgisi keledi. Mynaý Pavlodar, Atyraý, Shymkenttegi munaı óńdeıtin zaýyttyń bári katalızator qoldanady. Alaıda olardyń eshqaısysy bizdiń katalızatordy kádege jaratqysy kelmeıdi. Sebebi kompanıa basshylyǵy «bárin shetelden alamyz, qajet emes» deıdi. Shyn máninde, sol shetelden ýdaı baǵaǵa satyp alynatyn katalızatordy ózimizde de jasap jatyrmyz. Otandyq óndiris oshaqtary áý basta bizdiń ǵalymdarǵa qoldaý bildirip, kelisim-shart jasaýǵa bolatyn edi. Biraq qaıdam…

– Sonda otandyq katalızatordy kim kádege jaratyp otyr?

– Bir ókinishtisi, elimizdegi eshbir kompanıa kerek qylmady. Tek bir katalızatorymyzdy Qytaıdaǵy óndiris orny qoldanyp júr. Al júzege asyrýǵa nıet bildirip, óz ónertapqyshtarymyzǵa jany ashyp jatqan otandyq zaýytty ázirge kórmeı turmyn. Kezinde mamandar «Balqashtyń ónimimen ǵana Qazaqstandy asyraýǵa bolady» degen edi. Qazir ne boldy? Qytaıǵa eki ret bardym. Olarda ǵylym keremet damyǵan. Biraq «ǵylymda artta qalǵanbyz» dep aıta beredi. Olar ǵylymdy birden óndiriske jiberedi. Qandaı keremet!

– Álginde ǵana elektrohımıa óndirisi damyǵan memlekettiń birimiz dedińiz. Alaıda ǵylymda qol jetkizgen tabysty óz elimizde qoldana almasaq, nesine maqtanamyz?

– Máseleniń túp-tórkini osynda ǵoı. Jalpy, elektrohımıa degen ne? Bul tok jiberý arqyly hımıalyq reaksıany júrgizý. Mysalǵa, Jezqazǵanda, Balqashta osy arqyly taza mys, al Pavlodarda alúmını alynady. Búginde kóptegen óndiris oshaqtary toqtap qaldy. Keıbiri sheteldik alpaýyt kompanıalardyń qolyna ótip ketti. Bizdiń de óndirispen baılanysymyz birte-birte úzile bastady.

– Sizdińshe, «Ǵylymdy damytý­ kerek» degen sóz oryndalmas uran­ǵa aınalǵany ma?

– Ár memlekettiń ǵylymy damýy kerek. Kezinde Orta Azıa boıynsha elektrohımıa mamandaryn daıyndaıtyn oqý orny – Shymkent hımıa, tehnologıa ınstıtýtynan jylyna 25 elektrohımık shyǵatyn. Sonyń ózi jetpeıtin edi. Sol kezdiń ózinde elektrohımıkter Ekaterınbýrgta, Máskeýde daıarlansa da, olardy búkil Odaq boıynsha áketetin. Birde-biri jumyssyz qalmaıtyn. Al qazir jylyna tórt-bes maman daıarlana ma, joq pa, bilmeımin.

– Demek, suranys joq qoı…

– Suranys ta, baılanys ta joq. Keıde ǵalym retinde máseleniń osy jaǵyn oılasam, mazam qashady. «Ǵylymy joq eldiń bolashaǵy joq» demeı me ál-Farabı. Bizdiń ǵylymnyń damymaı qalǵan kóptegen sebebi bar. Elimiz táýelsizdik alǵan jyldardan bastap jańa tehnologıany jappaı shetelden satyp alý bastaldy. Biraq munyń burys ekenin egemendik alǵanymyzǵa 25 jylǵa aıaq basqan ýaqytta túsine bastadyq. Eshbir memleket ǵylymdaǵy jetistigin bógde elge bermeıdi. Tek júzege asyryp, odan nátıjeli paıda kórgennen keıin ǵana berýi múmkin. Shynynda da, ár memlekettiń dárigeri, muǵalimi bolýy kerek sıaqty, ǵalymdary da bolýy kerek. Ár salada tepe-teńdik bolýy tıis. Kóptegen damyǵan memleketterde JİÓ-niń 3-4 paıyzyna deıin ǵylymǵa bólinedi. Adam ǵylymmen shuǵyldanbasa, bolashaq joq. Al eger ǵylymǵa bet bursaq, tabıǵattyń zańdylyqtaryn ashyp, jańa qosylystardyń qasıetin zerttep, buryn bolmaǵan dúnıe ashýǵa bolady. Qudaı-aý, kún saıyn paıdalanyp júrgen zattyń bári ǵylymnyń nátıjesi. Biz ony qaıdan alyp júrmiz? Keıde bolmashy zatty da shetelden satyp alamyz. Sony ózimizde óndirýge áleýetimiz jetpeı me? Fınlándıa, Norvegıa, t.b. halyq sany az memleketter óz óndirisin jolǵa qoıyp alǵan. Sebebi olar ǵylymdy damytyp, nátıjeli jetistigin kórip otyr. Al, bizde túk te joq deýge bolady.

– Elbasy «Ǵylym týraly» jańa zań qabyldanǵan kezde JİÓ-niń 3 paıy­zyn ǵylymǵa bólemiz degendi qadap aıtqan edi.

– Aıtylýy aıtyldy ǵoı. Qazir 0,1 paıyzdyń shamasynda ǵana.

– Búginde ınovasıalyq-ındýs­trıal­dyq jobalarǵa memleket tara­pynan kóp kóńil bólinýde. Sonyń nátıjesinde 20 ǵylymı tehnopark ashyldy emes pe?

– 20 ǵylymı tehnopark ashyldy. Oǵan qanshama qarajat bólindi. Onyń basyna ǵalym emes, kommersant keldi. Olar tek óz paıdasyn ǵana oılaıdy. Shyny kerek, sol tehnoparkter eshteńe jasap jatqan joq sıaqty. Al kerisinshe, árqaısysyna ǵalym taǵaıyndaǵanda, jumys jemisti bolar edi. Maǵan da ınstıtýt berip, jaǵdaı jasasynshy, bar kúshimdi salar edim. Áli talaı sharýa atqaratyn qaýqarym bar.

– Sońǵy kezde ǵylymı ınstıtýt­tar­dyń qyzmetkerleri jalaqyny ýa­qytyly almaýyna baılanys­ty máseleni jıi kóterip júr. Tipti, qaıbir jyly bir ınsıtýt maman­darynyń narazylyq aksıa­syn ótkizgeni esimizde. Shyn mánin­de, ǵalymdardyń jaǵdaıy son­sha­lyqty tómen be?

– Ǵalymdardyń jaǵdaıy óte qıyn. Mine, jyl basynan beri tórt aı boıy qarajat bólingen joq. Mınıstrliktiń bizge únemdegen azyn-aýlaq aqshasy bar eken. Sodan bólip berip, ashtan óltirmeı otyr. Túsinbeımin, qazir kóp nárseniń maǵynasy da, qısyny da ketken be?! Mysaly, ǵylymǵa aqshany bóletin – sheneýnikter. Olar ǵylymdy túsinbeıdi, biraq solar ǵylymǵa aqsha bóledi. Keńes Odaǵy kezinde árbir ǵylymnyń baǵyty boıynsha qarajat bas ınstıtýtqa túsetin. Bul ınstıtýt bárin biledi. Mysaly, sol kezde bizdiń ınstıtýt Elektrohımıa jáne katalız boıynsha bas ınstıtýt boldy. Osy baǵytqa baılanysty qarajattyń kóbi biz arqyly ótetin. Sosyn bizge esep beretin, óte obektıvti bolatyn. Al qazir mınıstrliktegi sheneýnikter bizdiń jumysty túsinbeıdi. Aqshaǵa ózderi ıelik etkisi keledi. Mine, sonyń saldarynan qanshama qıyndyq týyp otyr. Eń soraqysy sol, endi olar bizdiń oı-ıdeıamyzdy shetelge ekspertızaǵa jiberýdi shyǵardy. Búkil ishki syrymyzdy, oıymyzdyń bárin ashyq-shashyq bere salady.

– Nege? Buǵan jol berip otyrǵanymyzdy qalaı túsinýge bolady?

– Buryn sheteldikter ár ınstıtýt nemen aınalysatynyn bilý úshin arnaıy shpıondar jiberse, qazir ózimiz-aq aparyp beremiz. Nege ekenin surasaq, jaýaby mynaý. «Bizdiń sarapshylar obektıvti sheshim shyǵara almaıdy» eken. Al shyn máninde, eńbekke obektıvti baǵa berý múmkin emes. Ol meniń kóńil-kúıime, bilimime, túsinýime baılanysty. Kez kelgen jumysqa «óte jaqsy» nemese «túkke jaramaıdy» dep resenzıa berýim múmkin. Iaǵnı, adam aldyńdaǵy jumystyń jaqsy jáne jaman jaǵyn taba alady. Neni kórgisi kelse, sony kóredi ǵoı. Bir mysal aıtaıyn, bir jobamyzǵa osyndaı eksperttiń qoıǵan baǵasyna baılanysty, ekinshi jylǵa aqshamyzdy kesip tastady. Aıtarlyqtaı syny da joq. Bar syltaýy – «Sender basqa ǵylymı jumystarǵa siltemeni az jasapsyńdar» deıdi. Bizdiń baǵyt boıynsha eshkim shuǵyldanbasa, qalaı jasaımyz siltemeni? Ony túsindiretin adam joq. Aıtty da ketti. Nemese «grafıkańyz durys emes» deıdi. Durys bolmaýy múmkin emes. Memlekettik standartty tekserýshilerdiń qolynan ótken joba ǵoı. Sóıtedi de, 18 bal qoıady. Al 20 balǵa jetpegendikten, bólinip turǵan aqshanyń 10 paıyzyn kesip tastady. Eger 15 baldan tómen bolsa, onda 20 paıyzyn alyp qoıady. Osyndaı qıturqy zańdary bar. Taǵy aıtam, olardyń bergen baǵasy eshqandaı da obektıvti emes. Aý, ǵalymdardyń eńbegin osylaı esh etýge bola ma eken?

– Sonda qundy, baǵaly ıdeıanyń bárin shetelge ózimiz berip qoıyp otyrmyz ba?

– Baıaǵyda bir zaýytta óndiris jolǵa qoıylsa, shpıondar júredi eken. Olar zaýytqa kelip jatqan zattar men qaldyqtardy qarap, zaýyttyń ne óndiretinin, qansha kólemde óndiretinin eseptep shyǵarady eken. Al qazir eshqandaı shpıonnyń keregi joq. Tipten, keremet ıdeıanyń kóbi shetelge ketip jatyr. Bizdiń eńbekti jaramsyz dep taýyp, ózderi shuǵyldanyp jatpaǵanyna kim kepil? Ideıa – óte qymbat. Biraýyz sózdiń ózi búkil ǵylymdy ózgertip jiberýi múmkin. Kórdińiz be?! Bizdiń jumysymyz osylaı tálkekke salynyp ketti. Al ǵylym damymasa, bolashaq qaıda?

– Bul máseleni tıisti oryndarǵa jetkizdińizder me?

– Aıtqanda, bizdi kim tyńdaıdy? Jańa ǵana Ulttyq jaratylystaný ǵylymdary akademıasynyń jıynynan keldim. Álgi akademıanyń dırektory Býktýkov «Sheteldik ekspertıza jasaıtyndarǵa 3 mln AQSH dollaryn beredi eken» dep biz bilmeıtin jańalyqtyń betin ashty. Birinshiden, ıdeıamyzdy urlap alady, ekinshiden, taǵy qosymsha aqsha tóleımiz. Bul ne sonda? Shyn máninde, sol 3 mln dollarǵa 20 ınstıtýtty qarjylandyrýǵa bolady emes pe?!

– Bul tyǵyryqtan shyǵýdyń joly qaısy?

– Buǵan bas qatyrýdyń qajeti joq. Hımıa salasyn hımıa ınstıtýtyna, elektrohımıa katalızin bizdiń ınstıtýtqa, fızıka salasyn fızıka ınstıtýtyna berý kerek. Sheneýnik sonyń ústinen qarap otyrsyn! Keńes Odaǵyn anaý deımiz, mynaý deımiz, biraq 1950-60 jyldary ash-jalańash júrsek te ǵylym salasy jaqsy damydy. Nege? Sebebi qarajat durys bólindi. Stalın ǵalymdy, ǵylymdy óte jaqsy baǵalaǵan. Soǵys bitkennen keıingi jyldary ortańqol ǵalymnyń aılyǵy sol kezdegi oblys hatshysynyń aılyǵynan kóp bolǵan. 1950-60 jyldardaǵy jetistiktiń bári sonyń arqasy. Birde fızıolog-ǵalym I.Pavlovtyń «Revolúsıany synap júrsem, qasymdaǵylardyń birazyn sottap jatyr eken. Sóıtkenshe, «Stalın shaqyryp jatyr» degen habar jetti. Qorqyp barsam, ol: «Sizdiń birden-bir fızıolog-ǵalym ekenińizdi jaqsy bilemin. Búkil maqalańyzdy oqyp júrmin. Synyńyzben de, ókpeńizben de kelisemin. Bizden de qatelik ketedi. Odan da sizdiń salańyz boıynsha ıns­tıtýt salaıyq. Siz maǵan jobasyn jasap ákelińiz» dep bir apta ýaqyt berdi. Sosyn kishkentaı joba syzyp aparyp edim: «Mynaýyńyz ne? Anaý Germanıadaǵy, Anglıadaǵy ınstıtýt osyndaı ma?», – dedi. Sodan ne kerek, qanshama gektar jer bólip, bir jylda salyp berdi» degenin estigem. Sol Stalın ár salanyń ǵalymdaryna ınstıtýt ashyp bergen. Búgin de ǵalymdardy taýyp, jaǵdaıyn jasaý kerek. Jaqsy ǵalym urlamaıdy, ótirik aıtpaıdy, aldamaıdy. Ol urlaǵan nárseni jıyrma jyldan keıin de taýyp alýǵa bolatynyn biledi. Aqyl-oıy bar adam jaman nársege barmaıdy. Qazir she? Qazir bizdiń ǵylym oılaıtyn shamamyz joq. Árıne, bizde aqsha bólinbeıdi deý­ge de bolmaıdy. Biraq bári rásýa bop ketti.

– Al siz meńgerýshilik etetin Elektrohımıalyq tehnologıalar zerthanasy ǵylymǵa qatysty nendeı jańalyqtarymen qýantyp keledi?

– Oıboı, bizde jańalyq kóp. Biz elektrohımıa salasynda jańa dúnıe jasap jatyrmyz. Onyń biri – óte maıda últradısperli, nano razmerli metaldyń maıda untaǵyn alý. Metaldyń maıda untaǵyn alý óte qıyn. Burynǵy maıda degen nárse qazir túıe bolyp ketti. Ony alatyn ádis joqtyń qasy eken. Soǵan elektrohımıalyq jolmen nanorazmerli metal toktaryn alýdyń úsh jańa mehanızmin taptym. Onyń qasıeti erekshe. Ony qoldanatyn jer óte kóp. Bir nárse aıtaıyn. KOKP OK-niń Bas hatshysy M. Gorbachev bir sıeze: «Qazir Keńes úkimetinde eki jańalyq bar. Onyń árqaısysy birneshe mıllıard rúbl paıda ákeledi. Al bul nege qoldanylmaı jatyr?» degen. Sonyń biri mystyń untaǵyna baılanys­ty aıtyldy. Jas ǵalym retinde maıda untaqtardy alyp júrgen kezim. Sosyn jatpaı-turmaı Gorbachevqa da, patent beretin mekemelerge de hat jazdym. Shyndyǵynda, mystyń maıda untaǵyn motorǵa quısa, úıkelis kúshi azaıyp, jumys isteý ýaqyty bes-on ese artady. Biraz synaqtan ótkizip, bizdiń untaǵymyzdyń qajet ekenin endi dáleldegen tusta Keńes Odaǵy tarap ketti. Keıinnen untaqty Jezqazǵannyń ashyq shahtasynda jumys isteıtin kóliktiń motoryna paıdalanyp, eńbek kúshin arttyrǵanyn estidim. Bir jyldan keıin motoryn qarasa, jap-jańa deıdi. Tipti, artyǵymen ketetin janarmaıdyń mólsheri azaıyp, motordyń shýy basylady eken. Buǵan da patent aldym.

Temirtaýdaǵy «Ispat-Karmet» zaýytynda qańyltyr shyǵarady. Buryn odan «Jıgýlı» kóliginiń qańqasyn jasaıtyn. Soǵan bizdiń untaqty qoldanyp kóripti. Eki ese jumys isteıtin bolypty. Biraq olar: «Sizderdikin qoldana almaımyz, biz jıyrma jylǵa moıyntirek (podshıpnık) satyp alatyn sheteldik kompanıamen kelisimshartqa otyrǵanbyz», – dep jaýap berdi. Negizinde bir moıyntirek 10-15 myń dollar turady eken. Paladı, platına degen qymbat metal bar. Sonyń bári untaq arqyly ǵana jasalady. Biz mys, platına, paladı, t.b. kóptegen qymbat metaldardyń nanorazmerli untaǵyn alýdy kórsettik. Árıne, ǵylymı turǵydan dáleldengenmen, iske asyrý jaǵy toqtap tur.

Alúmını men sý áreketteskende sýtegi alynatynyn taptym. Munyń prınsıpin ǵana kórsettim. Jerdiń tartylys kúshinen elektr qýatyn alý múmkin ekenin teorıalyq turǵydan dáleldep, patent aldym. Mysaly, gıdro­elektrstansıasyn alaıyq. Eshkim ot jaǵyp jatqan joq, sý býlanady, ushady, ol qaıta jaýyn bolady, erıdi, aǵady. Osyny bir jerge jınaqtadym. 20 metr munara salyp tekserý kerek. Eger bul másele sheshilse, kómir de, munaı da, gaz da dalada qalady. Ár úıdiń qasynda bir munara bolsa, sodan tok alyp otyra beredi. Temirden tok alatyn ádis taptym. Mende ǵylymı jańalyq jetedi.

– Osy ýaqytqa deıin 190 patent­tiń ıesi atanypsyz. Árbir ǵalym arman­daıtyn-aq kórsetkish…

– Tek paıda taba almaı júrmiz ǵoı. Qaıda baram? Osy jańalyqtaryma úlken eńbekpen jettim. Metaldan untaq alý baǵyty boıynsha 32 ǵylym kandıdatyna, 2 ǵylym doktoryna, 7 Phd doktoryna jetekshilik ettim. Shirkin, bári júrek pen tilde saırap tur, biraq óndiriske engizý jaǵyna kelgende qol qysqa. Janyma bir menejer kerek pe? Ózim aılyǵymdy áreń alyp otyrǵanda, ony qalaı ustaımyn? Zaýyt basshylyǵyna baryp, sóıleseıin deseń, báriniń qojaıyny sheteldikter. Al olar jolatpaıdy da.

Taǵy bir jańalyǵym – aınymaly tokpen zattardy alý. Bizde aınymaly tok óte arzan. Al hımıalyq prosestiń kóbi turaqty tokpen júredi. Maǵan deıin aınymaly tokpen reaksıa júrmeıdi dep kelgen. Qalaýyn tapsa, aınymaly tokpen, tipti turaqty tokpen júrmeıtin prosesterdi júrgizýge bolady eken. Ózim Qazaqstanda «aınymaly tok elektrohımıasy» degen ǵylymnyń jańa salasyn ashyp kele jatqan sıaqtymyn. Qazaqstanda men ǵana aınalysamyn. Orystyń kóptegen ǵalymdary «Durys emes, bul múmkin emes» dep talaı jazǵan. Dese de, elimizde aınymaly tok elektrohımıasy degen jańa baǵyt ashyldy. Osy baǵyt boıynsha onnan astam kandıdattyq dısertasıa qorǵaldy. Sosyn tıtan degen metal bar. Óte qatty metal. 1800 gradýsta ǵana balqıdy. Bir jeri jaramaı qalsa, ári qaraı óńdeý qıyn. Al ony erite alsaq, qosyndysy keremet. Aınymaly tokpen tıtandy qant sıaqty erittim. Maǵan deıin eshkim erite almapty. Áýelgide óte maıda untaq alǵanda akademık A.Jarmenov: «Elektrolız ádisimen sýǵa batpaıtyn óte maıda mys untaǵyn alǵan dúnıejúzindegi alǵashqy adam, ol profesor Á.Baeshov» dese, al tıtanǵa tánti bolǵan evreı ǵalymy Mark Zalmanovıch Ýgores: «Ábdýáli, sen tabıǵattyń ádeıilep jaratqan eń qatty, eń myqty jáne erimeıtin metaly tıtandy fýndamentaldy zertteý­ler negizinde tas-talqanyn shyǵaryp, qant sıaqty eritý amaldaryn taptyń, bul seniń adal terińdi tógip, tapqyr tájirıbeler nátıjesinde jetken jemisterińniń biri. Seni «ǵylymmen shuǵyldansyn» dep Qudaıdyń ádeıilep jaratqan adamdarynyń biri dep esepteımin» dep baǵa bergen edi.

– Ekologıa salasyn da zert­tedińiz. Elimizdiń keıbir aımaq­ta­rynyń jaǵdaıy kóńil qýantar­lyq emes. Ekologıalyq tepe-teńdik tý­raly az sóz bolǵan joq. Biraq…

– Tepe-teńdikke qarap jatqan eshkim joq, ol óte joǵary shekte buzylǵan. Óndiris oryndary qaldyqtardy sýǵa aǵyzyp, qorshaǵan ortany las­tap jatyr. Sheteldikter quramynda kúkirtsýtek bar gazdardy zıandyǵyna qaramastan aýada jaǵyp jiberip, atmosferany lastaýda. «Baıqońyrdan» ushqan zymyrandar apatqa ushyraǵan saıyn jerimizge 400-600 tonnadaı geptıl tógiledi eken. Geptıl degen óte ýly zat. Ol topyraqqa sińdi, aýaǵa shashyldy. Onyń zardabyn qalaı tartyp jatqanymyzdy bylaı aıtar edim. Eger qurbaqany ystyq sýǵa salyp jiberseńiz, birden sekirip shyǵýǵa tyrysady. Shyǵyp ketýi de múmkin. Al sol qurbaqany bólme temperatýrasyndaǵy sýǵa salyp, sýdy jaılap, birtindep qyzdyra berseńiz, onyń denesi de birtindep temperatýraǵa beıimdele beredi. Sýdyń temperatýrasy 1000-qa jetkende pisip óledi. Sol sıaqty adamnyń da aǵzasy ekologıalyq apattyń saldarlaryna úırene beredi, biraq biraz ýaqyttan keıin solardyń áserinen ýaqyty jetpeı tirshiligin toqtatady.

– İship otyrǵan aýyzsý da, jutyp otyrǵan aýa da taza emes deısiz. Osy baǵytta da ǵylymı jańalyǵyńyz bar sıaqty…

– Mysaly, sý tazalaýda hımıa­lyq reaktıv – koagýlánt degen qol­da­nylady. Siz sýdy qansha súzseńiz de, tazarmaıdy. Al oǵan koagýlántty qosyp jiberseńiz, móldir bop shyǵa keledi. Ol – alúmını men temirdiń tuzy. Osyny biz aınymaly tok arqyly alamyz. Bilýimshe, muny elimiz Reseıden, Qytaıdan qymbat baǵaǵa satyp alyp jatyr. Bizge jaǵdaı jasasa, búkil Qazaqstanǵa jetetin koagýlánt óndirer edik. Negizi aınymaly tok arqyly kóp zatty ońaı alýǵa bolady. Nátıjesinde basqa zańdylyqtar paıda bolady. Ǵylymı jańalyq degen osy. Birinen soń biri shyǵady. Biz erimeıtin anodty da erittik. Endi osyǵan patentti Amerıkadan da alýym úshin 3 myń dollar kerek eken. Ol aqshany kim beredi?

Qazaqstan munaıynyń sapasy nashar. Quramynda kúkirt, parafın kóp. Munaıdy óńdegende kúkirtti bólip alady. Qazir Aqtaý, Atyraý jaqta kúkirtten úlken taý paıda boldy. Buryn kúkirtti ádeıilep alsa, qazir bul qosymsha ónim. Onyń zıany kóp. Sol Aqtaý, Atyraý aýyldarynda ár kósheden jylyna bir adam asylyp óledi eken. Qazir basshylar sol kúkirtti ne isterin bilmeı dal. Jalpy, kúkirttiń ózi reaksıaǵa túse qoımaıtyn element. Onyń da amalyn tabýǵa bolady. Ádette 50 paıyz kúkirt, 50 paıyz grafıt bolsa, osynyń quramyndaǵy kúkirt metal sıaqty toqpen reaksıaǵa túse beredi. Eger tok ótkizetin kompozısıa quramyndaǵy kúkirtti siltili ortada katodty polárızasıalaıtyn bolsaq, natrıı sýlfıdi túziledi. Keıingi qosylys – tústi metaldar rýdasyn flotasıa arqyly baıytý kezinde qoldanylatyn eń qajetti flotoreagentterdiń biri. Res­pýblıka jylyna pálenbaı myń tonna flotoreagentti natrıı sýlfıdin Qytaıdan, Reseıden satyp alady. Ol elge jetkenshe qasıetin joǵaltyp alady. Bul da bizde daıyn edi. Bul ǵylymı jumys boıynsha on shaqty patent aldyq. Kezinde AQSH-tyń qoǵam qaıratkeri Hılları Klınton eń jaqsy tehnologıaǵa baıqaý jarıalady. Ǵylymı jańalyqtyń qyr-syryn, sıqyryn aıtyp, biz 20 myń dollar alǵanymyzǵa máz boldyq. Olar negizinde ıdeıa urlap alýǵa kelgen ǵoı. Sebebi Amerıkadan alǵan patentimiz joq. Óndiristerine engizse de eshteńe isteı almaımyz. Osy grant búkil Orta Azıa boıynsha 8 ǵalymǵa berildi.

Taǵy bir jumysqa toqtalmasam bolmas. Hımıada zattar kóp, reaksıa júrý kerek, biraq júrmeıdi. Ońaı totyqsyzdaný kerek, biraq totyqsyzdanbaıdy. Sonyń amalyn taptym. «Qalaýyn tapsań qar janar» demekshi, aqyry reaksıany júrgizdim. Ustazym Evneı Bóketov: «Kitapta reaksıa júrmeıdi delingen, sen shatas­tyryp otyrsyń-aý» dep shyj-byj bolady. İle-shala dáleldep berip em, máz bolǵany esimde. Dısertasıamdy qorǵaıyn dep júrgende, ol kisi aıaq astynan qaıtys boldy. Lenıngradqa, ǵalym Tatána Naýmovnaǵa baryp, bárin aıtyp berip em: «Sen ádemi túsindiresiń, biraq senbeımin» dedi. Onda sizge úsh aıdan soń kelip, dáleldeımin dedim. Keıin barsam, sol týraly dáris ótip jatyr eken. Meni kórip, qýanyp ketti. Sóıtsem, meniń shyryldap júrgen eńbegimdi eskerip, reaksıany tekserip kóripti. Sodan ǵalym: «Bul reaksıany ákem 50 jyl júrmeıdi degen, men 30 jyl solaı dep keldim. Bul jumysyń bizdi tańqaldyrdy» degeni bar.

– Bir kezderi kólik jaryǵyn kózge túsirmeıtin joba jasap edińiz ǵoı. Ol da aıaqsyz qaldy ma?

– 2003 jyly jol apatyna tústim. Túnde kólikter alys jáne jaqynǵa túsiretin jaryǵyn jaǵyp júredi. Keıbir júrgizýshiler qarsy aldyndaǵy kólikke alysqa túsiretin jaryǵyn baqshıtyp óte shyǵady. Osynyń kesirinen bir túnde talaı adam qaıtys bolady eken. Al sony kózge kórsetpeıtin ǵylymı joba jasadym. Kele jatsańyz, kóliktiń jaryǵy sizge jetpeıdi. Óship turǵan sıaqty. Áýeli adamzattyń qamyn oılaý kerek qoı. Mine, sony Astanaǵa baryp kórseteıin desem, issaparǵa aqsha bólinbeıdi.

– Búginde damyǵan eldiń bári kún sáýlesinen tok alatyn jaǵdaıǵa jetti. Bul másele boıynsha ne aıtasyz?

– Kúnnen qanshama energıa alýǵa bolady. Túrkıada ár úıdiń tóbesinde kún sáýlesinen tok alatyn qurylǵy bar. Biz jyly sýdy tok qosyp alamyz. Fotoeffekt degen kún sáýlesinen tok alatyn ádis bar. Onyń da kemistikteri kóp ári qymbat. Al ózim elektrohımıalyq ádispen jylýdan tikeleı tok alý ádisin taptym. Bul fızıkadaǵy termobýdan úsh ese tıimdi. Jylý tikeleı tokqa ótip ketedi. Úsh jyl qatarynan 6 mln teńge alyp keldik. Al Qytaıda, Amerıkada energıany jańalandyrýǵa trıllıon dollar bólinse, Qazaqstanda jylyna 80 mln dollar beriledi deıdi. Demek, energetıka máselesin sheshýde jylýdan tok alýdy prınsıpti túrde sheship qoıdyq. Ony ári qaraı júzege asyrý taǵy da qarjyǵa tirelip tur.

Qazir Atyraý, Shymkent, Pavlodardyń munaı óńdeý zaýyttarynan qaldyq retinde sasyq sý shyǵady. Úsh jyldan beri ony tazalaý ádisin engizdik. Túıirshikti elektrodty paıdalaný arqyly tazalap kórdik. Álgi zaýyttarda byltyr óndiristik synaq ótkizdik. Atyraý 15 mln teńge aqsha bóldi, al Shymkent óndiriske engizemiz degen edi, tym-tyrys. Maqtanǵanym emes, bizdiń kishkentaı zerthana úsh-tórt ınstıtýttyń jumysyn atqaryp otyr. Al, aılyǵymyz túk emes. Negizgi aılyǵym – 83 myń teńge, doktorlyqqa qosymsha 20 myń tóleıdi.

– Siz ǵylymǵa talantty, jas mamandardyń aýadaı qajettigin aıtyp kelesiz. Shyn máninde, ǵalymdardyń ortasha jasy – 65-te eken. Tipti, «ǵalymdar qartaıyp ketti» degen dabyl pikirdi jıi estımiz. Al jastar 20-30 myń jalaqyǵa jumys istegisi kelmeıdi. Qaıtpek kerek?

– Jastardyń aılyǵy óte az. Tipti, keıbiri 12 myń teńge alady. Arasynda óte bilimdi jas­tar bar. Basqa salaǵa ketkisi-aq keledi. İshiń ýdaı ashıdy. Ketip te jatqandary bar shyǵar, kim bilsin?! Biraq biz: «Bári jaqsy bolady. Elimiz ǵylymǵa kóńil bólip jatyr» dep jibergimiz kelmeıdi. Al negizinde ǵalym qartaımaıdy, kerisinshe pisedi. Biz bar bilgenimizdi jastarǵa úıretkimiz keledi. Keıbiri ǵylym jolyna adasyp keledi, endi biri osy salanyń naǵyz mamany bolýǵa laıyq. Kemshiligin birden baıqap, túzetip otyrýǵa tyrysamyn. Ǵylymǵa jastardy tartý kerek. Úkimettiń saıasaty osyǵan qarsy sıaqty. Oılańyzshy, joǵary bilimi bar adam aqymaq bolmasa, 30 myń teńge beretin mekemege jumysqa ornalasa ma? Álde, 300 myń teńge beretin komersıalyq mekemege me? Kim keledi bizge? Ári ketse, 60 myń teńge alady. Ol tamaq ishpeı me, kıim kımeı me? Otbasy quryp, bala asyramaı ma? Ǵylymǵa keletin jastardyń deni óz bilimi men biligine sengen qarapaıym otbasynyń balasy. Onyń ishinde jańa tehnologıaǵa baılanysty jańalyq ashyp, sony qorǵap, dáleldep, jalaqysy kóp jerge aýysyp jatqandary da barshylyq. Ǵylymdy tehnologıaǵa negizdep jumys isteýge qabiletti qazirgi ǵalymdardyń jasy 60-70 aralyǵynda. Al jastar men aqsaqaldar arasynda baılanys úzilgen. Shákirt degen ustazynyń qasynda júrýi kerek. Mıdy basqa adamǵa quıyp berýge bolmaıdy, biraq ony kúndelikti áńgimelesý, sóılesý, aqyldasý arqyly qalyptastyrýǵa bolady. Ǵylymdy ustaz arqyly ıgerý ońaı. Bárine ishteı qynjylam ǵoı. Biraq qaıdam, ǵylymmen bir kún shuǵyldanbasam, ómir súre almaıtyn sıaqtymyn. Qudaı ómirge qaıta keltirse de, osy joldy tańdar edim.

– Ózińiz aıtpaqshy, «Naǵyz ǵalym balǵa, shegemen-aq úlken saraı salady» deısiz ǵoı…

– Dál solaı. Qarapaıym otbasynda tárbıelenip, shetelde oqymasam da, ǵylymı jańalyq ashýda aldyma qara salmadym. Keıingi jastarǵa teorıalyq turǵydan túsinikti bolý úshin 1300-deı ǵylymı maqala jazdym. Oqý quralym da jetkilikti. Qazaq tilinde 20-dan astam kitabym jaryq kórdi. Áli iske aspaǵan jobalarym kóp. Maqsatym – energıanyń arzan jolyn alý. Adamzatqa umytpaıtyndaı mura qaldyrý. Jerdiń tartylys zańynan energıa alýǵa bolady, tipti, sýdy jaǵýǵa da bolatynyn taptym. Ár nárseniń amaly bar. Energıanyń kózin sýdan alsańyz, sý taýsylmaıdy. Bul kezde qaıta sý túziledi. Mine, tańnyń atysynan kúnniń batysyna deıin oılaıtynym ǵylymı jobalar. Kezinde talaı usynys tústi. Biraq ǵylymnan ketpedim. Eger shetelge barsam, osy patentterimmen-aq shalqyp ómir súrýge bolady eken (kúledi).

– «Bóketov-Baeshov» juldyzy degen atqa laıyq eńbekterińiz de halyq esinde. Qazir ustazyńyz jaıly eńbek jazyp jatyr ekensiz…

– Bóketovtyń shákirti bolǵanymdy maqtan tutamyn. Ol kisi meni balasyndaı jaqsy kórdi. Ákemdeı qadirli, bilimdi, bilikti kisi bolatyn. Kózi tirisinde aspıranty – meniń jobalarymdy qýana qarsy aldy. Fosfor shlamynyń sýspenzıasyn anod keńistiginde óńdeý arqyly fosfat qosylystaryn jáne mys, nıkel, kobált fosfıdterin sıntezdeýdiń alǵashqy elektrohımıalyq tehnologıasyn usyndyq. Nátıjesinde elementti fosfor men mys ıondarynyń árekettesý reaksıasy negizinde fosfor shlamyndaǵy fosfordyń mólsherin anyqtaýdyń jańa ádisi tabyldy. Oǵan «Bóketov-Baeshov» ádisi dep aıdar taǵyldy. Bizdiń analız boıynsha júz ádis jasaýǵa bolady eken. Búginde ustazym haqynda kitap jazyp jatqanym ras. Ustaz ben shákirttiń qarym-qatynasy, syılastyǵy, dostyǵy, adaldyǵy, bári-bári osy eńbekte qamtylmaqshy. Mine, 70 jasqa da aıaq bastym, bárine úlgerýim kerek. Ol kisiniń janynda júrý, aqylyn tyńdaý kóp qozǵaý saldy. Maǵan «basqasha kózqarasta qaraısyń. Standartty oılamaısyń» dep tánti bolyp ótti. Ózimniń oryndaýymdaǵy «Ustazǵa» degen kúıim Bóketovke arnalǵan.

– Sizdiń ónerden de quralaqan emes ekenińizdi bilemiz…

– Negizi ǵalym adam jan-jaqty ǵoı. Mendeleevtiń shuǵyldanbaǵan nársesi joq. Lomonosov óleń jazyp qana qoımaı, orys gramatıkasymen, fızıkamen, hımıamen shuǵyldanǵan. Kishkentaı kezimde eńbekke, tehnıkaǵa, mýzykaǵa áýes boldym. Radıony ózim jóndeıtinmin. Ózim áýesqoı kompozıtormyn. Mýzykada baıan, dombyra klasynda oqydym. Dosym Súleev, Seıdolla Báıterekov úsheýmiz baıan klasynda birge oqydyq. Gımnastıkany da jaqsy meńgerdim. 1996 jyly «Iasaýı tolǵaýy» atty kúıler jınaǵym jaryq kórdi. Oǵan «Iasaýı tolǵaýy», «Túrkistan», «Turan», «Repressıa», «Ustaz», t.b. kúılerim endi. Al «Gúl arý», «Ómirimniń juldyzy», «Ómir – óleń», «Túrkistan jastarynyń válsi» óleńderim elimizdiń ońtústik óńirinde jıi aıtylyp júr.

– Áńgimeńizge rahmet!

 

Suhbattasqan Dınara MYŃJASARQYZY

 

Derekkózi: turkystan.kz