– Ibadýlla Izatýllauly, maqtanyń bıotehnologıasy boıynsha Halyqaralyq konferensıaǵa qatysyp keldińiz. Bul bizdiń elimizde maqta sharýashylyǵynda bıotehnologıany qoldanýǵa daıyndalyp jatyr degendi bildire me?
– Sońǵy kezderde elimizde aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń genetıkalyq modıfıkasıalanǵan sorttaryn egý týraly usynystar aıtylyp júr. Birden aıtaıyn, men Bt-maqtany óndiriske endirý týraly úgittep otyrǵanym joq, tek álemdegi maqta salasyndaǵy Bt qoldaný týraly jaǵdaıdy aıtpaqpyn.
Búgingi tańda álemniń maqta ósirýshi 70 eliniń ishinde jetekshi óndirýshi elder genetıkalyq modıfıkasıa jolymen alynǵan maqta (ári qaraı Bt-maqta) sorttaryn ǵana ósiredi. Vt-maqta álemdegi jalpy maqta alqabynyń 68 paıyzynan astamyn alyp jatyr. Álemdik maqta sharýashylyǵynda Vt-maqtany Argentına, Avstralıa, Qytaı, Kolýmbıa, Úndistan, Indonezıa, Meksıka, AQSH jáne Ońtústik Afrıka Respýblıkasy elderi ósiredi. Maqta talshyǵynyń dúnıejúzilik kóleminiń 73 paıyzy osy elderdiń úlesine týra keledi. Osy kórsetkishterdiń ózi, sóz joq, jaǵdaıdy tolyq aıqyndap otyr.
Konferensıada maqta óndirisi, saýdasy men qaıta óńdeý isimen aınalysatyn álemniń otyzdan astam eliniń ókilderi qatysty. Ol jerde genetıkalyq modıfıkasıalanǵan maqta jáne basqa da aýylsharýashylyq daqyldar óndirisin damytý jaǵdaıy men bolashaǵy sóz boldy. Men Pákistan, Brazılıa, Úndistan, Qytaı jáne AQSH ókilderimen suhbattastym. Suhbattan keıin bizdiń elge de bıotehnologıany maqtashylyq salasynda zertteý qajet ekendigine kózim jetti.
Biz Vt-maqta ósirýmen aınalyspaǵan, tek maqta ósirýshi el qataryna kiremiz. Bul tizimge bizden basqa Afrıka kontınentiniń Ońtústik Afrıka Respýblıkasynan basqa barlyq elderi, sondaı-aq Ortalyq Azıanyń Ózbekstan, Túrikmenstan, Tájikstan, Qyrǵyzstan respýblıkalary kiredi. Ótken ǵasyrdyń 90 jyldarynyń ortasynan bastap, maqta qozasy genetıkalyq modıfıkasıalanǵan jetekshi daqylǵa aınaldy. Al maqta bıotehnologıasy salanyń álemdegi búkil tarıhynda eń joǵary deńgeıge jetken.
– Demek, Vt – aýylsharýashylyq daqyldaryn ósirip-baptaýdyń tez taraıtyn tehnologıasy ma?
– Jer sharynyń ońtústiginde, ásirese ekvator beldeýindegi maqta óndirýshi elderde zıankesterdiń joǵary dárejede damýy keıbir jyldary 75-80 paıyzǵa deıin ónimge zıanyn keltire otyryp, hımıkattardy (pestısıdter) bir jylda 25-30 retke deıin qoldanýǵa týra keldi. Pestısıdterdi kóp mólsherde qoldaný aýanyń buzylýyna jáne ekologıalyq problemanyń artýyna, adamzat densaýlyǵynyń nasharlaýyna ákelip soqtyrdy. Zıankesterdiń shashylǵan pestısıdterge ımýnıtetteri paıda bolyp, olardyń ónimge keltiretin zıany báseńdemedi.
Atalǵan problemalardy sheshý maqsatynda maqtanyń genin ózgertip, kósek qurty jáne basqa kemirýshi zıankester ósimdiktiń olar úshin jaǵymsyz ıisine shydaı almaı, egistikke jaqyndamaıtyn jaǵdaı jasalady. Geni ózgergen Vt-maqta gerbısıdterge tózimdi jáne zıankesterge qarsy ımýnıteti bolady.
2006-2015 jyldar aýylsharýashylyq daqyldarynyń bıotehnologıasyn komersıalaý onjyldyǵynyń basy bolatyn. Ótken on jylda aýyl sharýashylyǵynda bıotehnologıany qoldaný salasy úzdiksiz ósip otyrdy. Aýyl sharýashylyǵynda
Vt qoldanýdyń ósý qarqyny 1996 jyly 12 mıllıon gektardan 2006 jyly 102 mıllıonǵa jetti. Vt-aýylsharýashylyq daqyldaryn ósirýshi sharýalar sany on mıllıon adamnan asty, on jylda egistik alqaptar kólemi alpys ese artty. AQSH-ta Vt-aýylsharýashylyq daqyldarynyń negizgi óndirýshileri soıa jáne maqta bıotehnologıasyn qoldaný 80 paıyzdy qurady. Sondaı-aq 2006 jyly Úndistan álem boıynsha eń kóp mólsherde maqta óndirdi, munda bıotehnologıa qoldanǵan maqta alqaptary artýynyń eń joǵary deńgeıi tirkeldi – 3,8 mıllıon gektar.
– Bizdegi dástúrli jolmen ósirip-baptalatyn sorttardan Vt-maqtanyń qandaı artyqshylyqtary bar?
– Shyǵarylǵan Vt-maqta sorttarynyń zıankesterge qarsy ımýnıteti men gerbısıdterge tózimdiliginiń mańyzy orasan zor. Táýelsiz áser etýshi eki Vt genine ıe alǵashqy sorttar AQSH-ta jáne Avstralıada on tórt jyl buryn paıda boldy. Bul eki gendi Vt sorttarynyń ónimdiligi jáne talshyq sozylǵyshtyǵy joǵary. Sonymen birge táýelsiz zertteýler Qytaı, Ońtústik Afrıka Respýblıkasy jáne Úndistanda mıllıondaǵan sharýalardyń Vt-maqta ósirip-baptaý nátıjesinde áleýmettik-ekonomıkalyq jáne ekologıalyq, sondaı-aq densaýlyqty qorǵaýda birshama artyqshylyqtarǵa ıe bolǵanyn kórsetedi. Osyndaı artyqshylyqtar Vt-maqta óndiriske endirilse, Ońtústik Qazaqstan oblysynda da júzege asyrylýy múmkin.
Búgingi tańda Vt-maqtanyń birden-bir artyqshylyǵy zıankesterge qarsy ımýnıteti men gerbısıdterge tózimdiligi bolǵanymen, ozyq bıotehnologıalardy qoldana otyryp, agronomıalyq qyzmetine, túrli qolaısyz jaǵdaılarǵa tózimdiligine, talshyq sapasy men ónimdiligine tikeleı áser etetin basqa da qasıetteri kóptep ázirlenýde. Zıankesterge qarsy turý qabileti men gerbısıdterge tózimdiliginen basqa bıotehnologıa aýrýlarǵa qarsy kúresýde jáne nematodtarǵa nemese túrli ekologıalyq qolaısyz jaǵdaılarǵa (ystyq, sýyq, qurǵaqshylyq) tózimdiligin arttyrýda qoldanylady. Nátıjesinde, ónimdilikti arttyrý múmkindigi artady. Sondaı-aq bıotehnologıa maqta talshyǵynyń uzyndyǵyna, túsine jáne myqtylyǵyna áser etý jolymen talshyq sapasyn modıfıkasıalaýda qoldanylady. Bul – toqyma ónerkásibi úshin asa mańyzdy.
– Bıotehnologıa jaıynda tek jaqsy pikir aıtýǵa bola ma, álde áli de tolyq zerttelgen joq pa?
– Kez kelgen jańa tehnologıa sıaqty, Vt-maqtanyń da paıdaly tustarymen qatar zıany bolýy da múmkin. Tehnologıa jaıynda barlyǵyn aldyn ala bilý múmkin emes. Uzaq merzimnen keıin paıda bolatyn zardaptaryn aldyn ala dál boljaı almaımyz. Vt-maqtany qabyldaýdyń negizgi talaptary – táýekeldi baǵalaýdyń ǵylymı negizdelgen jáne qolaıly ádisterin tabý. Onda adam densaýlyǵyna jáne qorshaǵan ortaǵa zıany qarastyrylyp, sondaı-aq artyqshylyqtarymen salystyrylady. Muqıat júrgizilgen baǵalaýlar nátıjesinde Vt-maqta sorttarynyń nemese odan alynatyn ónimderdiń adam densaýlyǵyna zıandylyǵy anyqtalmaǵan, densaýlyq saqtaý halyqaralyq uıymdary jaǵynan ondaı málimet bolmaǵan.
Vt-maqta ósirip-baptaýshy elderdiń tájirıbesi, onyń ekonomıkalyq-áleýmettik jáne ekologıalyq eleýli artyqshylyqtaryn kórsetedi. Eger Vt-maqtany kádimgi sorttarmen salystyratyn bolsaq, onda pestısıdterdi qoldanbaıtynyna, sonymen birge iri nemese usaq sharýashylyqtarda bolsyn, ortasha tabys kóleminiń edáýir joǵary ekenin kórýge bolady.
Maqta sharýashylyǵy damyǵan memleketterde áleýmettik-ekonomıkalyq kórsetkishter sanynyń artýy Vt-maqtanyń sharýalar tabysynyń eselep artýyna jáne jalpy qoǵamǵa edáýir paıda ákelýine yqpal etedi degen pikirdiń dáleli bolady.
– Mamandandyrylǵan maqta sharýashylyǵy ǴZI jetekshisi retinde maqta bıotehnologıasyn ázirleý jáne qoldaný máselesi boıynsha árbir memlekette qalaı sheshim qabyldanýy kerektigine pikirińiz qandaı?
– Vt-maqta nemese ozyq bıotehnologıanyń basqa ónimderin qoldanýǵa qatysty ár memleket basqa elderdiń fılosofıalyq, ıdeologıalyq ne ekonomıkalyq qysymynsyz, ózdiginshe, ózine yńǵaıly, keleshekke zıansyz sheshim qabyldaýy tıis. Vt-maqta sorttaryna erkin qoljetimdilik, ashyq ári tıimdi retteý prosesiniń komponentterimen qamtamasyz etý úshin, ıaǵnı Vt-daqyldaryn kásibı óndirý jáne jetkizý, sharýalar men qoldaý qurylymyn oqytý, ońtaıly iskerlik orta qalyptastyrýdy talap etedi, asyǵys sheshim qabyldaý múmkin emes.
Ǵylymı negizdelgen, aıqyn, dál, mobıldi jáne Qazaqstannyń maqta ósiriletin ońtústik aımaǵynyń ekojúıesimen úılesken memlekettik retteý baǵdarlamasyn ázirleý qajet. Vt-maqta sorttaryndaǵy jergilikti jer jaǵdaıynda erekshelengen eń jaqsy tehnologıany synaqtaý jáne anyqtaý boıynsha keń aýqymdy ǵylymı zertteýler júrgizilýi tıis. Aldymen sharýalardy oqytyp, jańa tehnologıany qoldanýda onyń paıdasy ne zıany bar ekenin anyqtaýǵa qolushyn beretin tehnıkalyq-nasıhattaýshy toptar qurý kerek.
Inovasıalyq ozyq tehnologıalardy óndiriske endire otyryp, Dúnıejúzilik saýda uıymynyń múshesi retinde maqta salasy boıynsha basqa eldermen básekeles bolyp jeńiske jetýimiz múmkin.
– Áńgimeńizge raqmet.
Suqbattasqan Gúlnar JUMABAIQYZY
Derekkózi: aikyn.kz
