– Qanaǵat myrza, siz bir maqalańyzda «60-shy jyldardaǵy qazaq jazýshylary keńestik ıdeologıaǵa qyzmet etti» degen pikirdi aıtasyz. Al qazirgi ádebı prosesti baqylap otyrasyz ba?
[caption id="attachment_23625" align="alignright" width="183"]
Qanaǵat Júkeshev[/caption]
– Árıne, qazirgi ádebıettiń jaıyn, qaı baǵytqa mańyp bara jatqanyn baqylap otyramyn. Taqyryptyq baǵdarlary men kóterip júrgen ıdeıalaryna kóńil aýdaramyn. Jalpy, bizde ótken ǵasyrdyń 60-70 jyldary baǵdarǵa alynǵan nysanalar, ıdeıalar saqtalyp otyr. Keńes kezindegi «alpysynshyjyldyqtardyń» kórkem ádebıet arqyly halyqtyń sanasyna sińirmek ıdeıasy – qazaqtardy áleýmettik artta qalǵan ortadan – aýyldan shyǵarmaý, qalaǵa jibermeý baǵytyn tańdaýymen, ádebıetke ǵana emes, jalpy mádenıetke, ulttyń saıası-áleýmettik progresine tosqaýyl qoıdy. Jazǵandarynyń bárinde negizgi jeli retinde qalanyń kóleńkeli jaqtarynyń fonynda aýyldy ıdealdaýdy ustaný, jastardy aýyldan ketpeýge, qalaǵa qonys aýdarmaýǵa úgitteý, shyǵarmalaryn órkenıetten qashý ıdeıasyn qazaq ataýlynyń sanasyna sińirýge baǵyshtaý áli joıylyp ketken joq. Degenmen, jańashyldyq ta bar ekenine kózjumbaılyqpen qaraýǵa bolmaıdy.
Qazirgi qazaqtardyń aldynan kóldeneńdegen bar qyrsyqtyń tórkini bireý-aq. Bári halyqtyń órkenıet damýynyń agrarly basqyshynda qalyp qoıýynan bolyp otyr. Indýstrıaly qoǵamǵa beıimdele almaǵan aýyl adamy túktiń jónin bilmeı, basyn taýǵa da, tasqa da uryp, adasyp júr. İstep júrgeniniń bári qate.
Qazir qazaqtardyń teń jartysy qalaǵa keldi. Alaıda, ol adamdar qalaǵa kele salyp dúnıetanymdary ózgere qalmady. Jańa ortaǵa beıimdele almaý dertine ushyrady. Eger adam aýylda týyp-ósse, mektepti sonda bitirse, ol eshqashanda qalalyq bola almaıdy. Aýyldyń mentalıtetin ózimen birge alyp keledi, sonymen ómir súre beredi. Bul – kinálaý emes, áleýmettik-psıhologıalyq qaǵıda. Pedagogıkada senzıtıvtik jas degen bar. Ol adamnyń 12 jasqa deıin alǵan tárbıesi men biliminiń odan keıingi dúnıetanymynyń keńeıýine starttyq jaǵdaı jasaıtynyn bildiredi. Bastaýysh mektepten keıin adamdardyń kópshiligi dúnıetanymdyq baǵytyn ózgerte almaıdy. «Men qaıda ketip baramyn? Mektepten qandaı bilim, otbasynan qandaı tárbıe aldym? Meniń dúnıetanymym men myna ómir shynaıylyǵynyń arasyndaǵy alshaqtyq nede?» degen suraqtardy ózine qoıa alatyn, óziniń beıimdele almaý dertin kóre biletin, osyny eskere otyryp, ózgere alatyn adamdar ondaǵan myńnyń arasynan birnesheý ǵana ushyrasýy múmkin.
Men fransýz tarıhshysy L. Fevrdiń «zıaly adam barlyq formasıanyń adamy bola bilýi kerek» degenin jıi eske túsiremin. Mine, másele qaıda jatyr. Biz keńestik aýylda týdyq, sonda óstik, keńestik bilim aldyq. Al qazir táýelsiz eldiń megapolısinde turamyz. Endi memlekettiń qojasy ekenimizdi sezý kerek-qoı. Mynaý qala, óndiris, zaýyt-fabrıka, bankter kimdiki, olardyń túsimin kim, qaıda talap áketip jatyr? Bıliktiń yndyny neni kózdeıdi? Ondaılarmen isimiz joq. Sol aýylǵa qashý, týystar týraly án salý, áldekimdi saǵynyp zar ıleý, toı men hatym,.. qalaǵa kelip alǵan qazaqtar da sanasyn bılegen osy uǵymdardyń jeteginen shyǵa alar emes.
Agrarlyq sanamen, mentalıtetpen ındýstrıaly qoǵamnyń problemasyn sheshý múmkin emes. Qazaqtardyń bılikke qarap, alaqan jaıyp, zarlap, eńirep júrip, bárin surap alǵysy keletininiń sebebi osynda jatyr.
– Ult retindegi qazirgi qazaqtyń aldynda turǵan basty másele nede dep oılaısyz?
– Agrarly qoǵamnan ındýstrıaly qoǵamǵa ótýde. Damyǵan elderdiń bári ındýstrıaly damý basqyshyna ótip ketti. Keıbir joǵary damyǵan elder postındýstrıaly qoǵamda ómir súrip jatyr. Al biz bir aıaǵymyz agrarly qoǵamda, ekinshi aıaǵymyzben ındýstrıaly qoǵamnyń tabaldyryǵyn ǵana attaǵaly turmyz. Demek, ındýstrıaly basqyshtaǵy azamattyq qoǵamǵa beıimdelý kerek. Sonda halyq óziniń taǵdyryn óziniń qolyna alatyn bolady. Halyqtyń ult retinde qalyptasýy taýar-aqsha qatynastary ornyqqan, damýdyń ındýstrıaly basqyshyna ótken elderde, azamattyq jáne quqyqtyq qoǵam ornatý úderisinde júzege asatyny belgili.
– «Aýylym – altyn besigim» degen pafosty tastap, jazarmandar qandaı taqyrypqa qalam terbeý kerek?
– Qala adamynyń mentalıteti, ómiri, maqsattary men armandary kórkem ádebıetten sıpat alýy kerek. Bul taqyryp aýyl adamynyń qalaǵa qarsy, jekkórinishti kózimen emes, qala adamynyń shynaıy jan álemine úńile bilý deńgeıinde ashylýy kerek.
Keńes kezinde qazaq jazýshylarynyń aldyna óndiris taqyrybyna shyǵarma jazý mindeti únemi qoıylyp otyrdy. Biraq, qalamgerler ol mindetti oryndaı almady. Onyń eki sebebi boldy. Birinshisi – qala ónerkásibi, óndiris, tehnologıa, ǵylym – qazaq jazýshylarynyń tól stıhıasy emes edi. Ekinshiden, bul bastysy, qazaq tilinde ındýstrıaly qoǵam adamynyń lıngvemasy qalyptaspaǵan bolatyn.
Qazir de solaı, osy eki sebepti eskere otyryp, bylaı qorytyndy jasaýǵa bolady. Qazaq tili ındýstrıaly qoǵamnyń ádebı tili retinde ornyqpaıynsha, bul tilde ındýstrıaly basqyshtaǵy azamattyq qoǵam ókiliniń beınesi jasalmaıdy. Demek, taıaýdaǵy onjyldyqtarda qazaq ádebıeti men óneri toqyraýdan sytylyp shyǵa almaıdy.
Iá, qazirgi adamdardyń jan áleminde qaıshylyq kóp. Qala adamynyń mentalıtetinde jalpyldap syrlasa ketpeıtin tuıyqtyq, ındvıdýalızm, pragmatızm basym bolady. Osylardyń bári aýyldan kelgen jazýshyǵa unamaıdy. Biraq, ondaı «kemshilikterdiń» aldyńǵy qatarly qoǵam adamdarynyń bárine tán ekendigin esten shyǵarmaý kerek. Túptep kelgende, qazaq jazýshysy osyndaı «jaǵymsyz» dep sanaıtyn qasıetterdiń astarynan qalalyqtardyń adamı sapalyq qasıetterin, otanshyldyǵyn kóre bilýi kerek. Bala kezden qulaǵymyzǵa quıyp tastalǵan «aýylda et bar, qaımaq bar, qalalyqtar nandy satyp jeıdi» degen kinálaýdyń quıryǵynan ustap alyp, qaıtkende qazaqty órkenıetke qostyrmaýdy kózdegen shyǵarmalar jazýdan keskin bas tartý kerek.
Osy ıdeıany men 1984 jyly «Qazaq ádebıeti» gazetinde jarıalanǵan «Qalaǵa nege qyryn qaraımyz?» degen alǵashqy maqalamda kótergen edim. Sol ıdeıam úshin jazýshy bitken jabylyp meni jerden alyp, jerge salyp, jyl boıy silikpemdi shyǵarǵan bolatyn. Budan keıin de toqtap qalmaı, osy taqyrypty jalǵastyryp, bir talaı materıal jazdym. Olar «Juldyzda», «Qazaq álmanahynda», t. b. basylymdarda jarıalandy. Jyl ótken saıyn meniń qalashyl ıdeıama qarsylyq azaıa berdi. Qazir men qazaq jazýshylarynyń nebári 30 jyldyń ishinde qazaqty aýyldan shyǵarmaý, qalaǵa keltirmeý baǵytynyń teris ekenin, ulttyq progresti qaladan izdeý kerek ekenin túsinip alǵan alǵyrlyǵyna rıza ekenimdi bidire ketkim keledi.
– Al qazir shetel jazýshylary ne jazyp jatyr? Olardy oqısyz ba?
– Shet el kóp. Olardyń jazýshylary odan da kóp. Báriniń shyǵarmalaryn oqyp taýysý múmkin emes, kerek te emes. Al olardyń arasynan jalpy adamzattyq máselelerdi kótergen, asa mańyzdylaryn, biz úshin de rýhanı paıdalylaryn qadaǵalap otyrý qajet. Naǵyz fılosof adamǵa, jalpy damýǵa, mańyzdy qoǵamdyq qubylystarǵa qatysty sóz bolǵanda, «meniń ol túıede júgim joq» dep aıta almaıdy.
Jyl saıyn birer apta demalýǵa barǵanda oqymasqa bolmaıdy degen, keń tanymal avtorlardyń shyǵarmalaryn kótergenimshe ala ketetin ádetim bar. Sheteldikter de túptep kelgende adamdy, qoǵamdy jazady, qazirgi zamannyń ózekti máselelerin qozǵaıdy. Reı Bredberı, German Gesse, Djordj Orýell – bulardy qazirgi dúnıejúzi ádebıetiniń klasıkteri deýge bolady.
Aǵylshyn Oldos Hakslı «O dıvnyı novyı mır» atty shyǵarmasynda aldaǵy ǵasyrlardaǵy múmkin bolar «ıdeal qoǵamdy» sıpattaǵan. Ol shyǵarmada áıelder bala kótermeıdi, balany tirideı tappaıdy. Gendik ınjenerıanyń jetistigine súıenip, tehnologıamen dúnıege kelgen urpaq kastalarǵa bólinip tastalady. Osyndaı adamdy probırkada ósirýge kóshkende órkenıettiń jaǵdaıy ne bolmaq? Biz qaıda ketip bara jatyrmyz? Adamǵa tán sezimder qaıda qalady? Mahabbat, arman, adamgershilik degender qaıda qalmaq? Mine, avtor osyndaı suraqtarǵa jaýap izdeıdi. Munyń adamzattyń moraldyq abrısin jaman jaqqa ózgertip jiberý múmkindigine alańdaıdy.
P. Koelo «Alhımık» romanynda qarapaıym ıdeıa arqyly úlken fılosofıalyq oı týyndatady. Onda bir beıshara adam sıpattalady. Ol qolymnan esh nárse kelmeıdi dep oılaıdy. Birde bazarǵa bir nárseni satýǵa alyp barady. Odan mardymsyz bolsa da paıda kóredi. Sodan keıin ol tirshiligin jandandyra bastaıdy. Aqyry bir kásipke jarmasady. Ekinshi, úshinshi kásiptiń kózin tabady. Arada ondaǵan jyl ótkende bárin biletin jáne ózinde bári bar adam bolyp shyǵady. Sonda avtordyń usynyp otyrǵan ıdeıasy «sen basta» deıdi. Kedeımin, baqytsyzbyn dep otyra berme. Qolyńnan keletin kez kelgen ispen aınalys. Aldyńa maqsat qoı da, oǵan jetý úshin áreket et. Áreketti bastasań. búkil álem saǵan kómektesedi.
Adamnyń dúnıetanymyn ózgertip, naqty áreketke jeteleıtin osyndaı ıdeıany basqa túskenin zarlap aıtyp, omalyp otyra bergendi ǵana biletin bizdiń qazaqtardyń sanasyna sińirý kerek-aq. Al bizdiń adamdar «bizden ne shyǵady?», «meniń daýys bergenime ne qarap tur?», «bizdiń sózimizge qulaq asyp jatqan kim bar?» dep otyra beredi. Alaqan jaıyp suraýdy ǵana biledi. Óz bastaryna qara aspandy tóndirip, áreketsiz otyra beredi.
Batys ádebıetinde adamdardy alǵa jeteleıtin, oı salatyn shyǵarmalar kóp. Kitap oqylmaı jatyr degen – qate túsinik. Kitap oqylyp jatyr. Keremet tamasha kitaptar da jazylýda. Olardyń arasynda keń taralyp, qoldan-qolǵa ótip jatqan shyǵaramalar az emes.
Bizdiń qalamgerler ot basynyń, oshaq qasynyń oqıǵalaryn tizip, baqtashynyń keıpin somdap boldy-ǵoı. Endi ındýstrıaldy qoǵam adamynyń beınesin sıpattaıtyn kez keldi. Biraq, qazaq tiliniń toqyraýyna baılanysty qazaq oıy men ıdeıasynyń toqyraý shaǵyna tap bolyp otyrmyz. Qazir ádebıet tolyq tyǵyryqqa tireldi.
– O. Súleımenov: «XX ǵasyrda biz uly oqyrman qalyptastyrdyq» deıdi. Menimshe, qazir sol oqyrmandar aıtystyń kórermenine aınalyp ketken sıaqty. Sizdiń she osy aıtysty ózińiz jıi aıtatyn klasıkalyq ónerge jatqyzýǵa bola ma?
– O. Súleımenov: «XX ǵasyrda biz uly oqyrman qalyptastyrdyq» deýimen qosa, «sol uly oqyrmandy joǵaltyp aldyq» dep te qynjylǵan bolatyn.
Shynaıylyǵynda, men oqyrman joǵalǵan joq, oǵan usynatyn tatymdy kitap joǵaldy der edim. Jazýshy oqyrmanǵa zamanaýı ómir shyndyǵyn beınelep bere alatyn shyǵarma usyna almaǵanda, oqyrmannyń tabylǵan ermekke aýysyp ketýi zańdy. Qazaq zıaly qaýymy buqaraǵa aıtystan basqa ne usynyp otyr?
Aıtys – keńistikte taralýy tuıyqtalǵan (tek aýylda), ýaqyt sheńberinde kezeńdik (tek agrarly basqyshta) taralatyn, ómirsheńdigi jaǵynan zamanaýı adamnyń rýhanı talabyn qanaǵattandyra almaıtyn, súıretilip kele jatqan ónerge aınaldy. Aıtysty tamashalaý úshin ýaqyt kerek. Qaladaǵy qarbalas ómir kúni boıy aıtyskerlerdiń saıysyn tyńdaýǵa mursha bermeıdi. «Aıtys qalada da ótip jatyr ǵoı» degen ýáj tabylary anyq. Biraq shaharlarda aıtysqa baratyndar – keshe ǵana aýyldan kelgen aǵaıyndar.
Men aıtystyń damýyna qarsy emespin, eger ol ındýstrıaldy ómirdiń shyndyǵyn asha alatyn bolsa. Eń bastysy, ol keler urpaqtyń sanasyna jetetin bolsa. Jaraıdy, aıtysty sen tyńdaısyń, men tyńdaımyn. Al balalarymyz ben nemerelerimiz ony qabyldamasa, odan ne qaıyr?
Agrarly qoǵamdaǵy óner ındýstrıaldy qoǵamda ómir súrý úshin, jańa jaǵdaıǵa beıimdelýi, dáýir adamyn ózine tartatyndaı, onyń jan álemin baýrap alatyndaı bolýy kerek. Aıtys jańa zamanǵa beıimdele almaı otyr.
Suhbattasqan Qanat TİLEÝHAN,
«Juldyzdar otbasy» jýrnaly
