Tipti, bul sóz orysqa qarsy sóz aıtqannyń aýzyna uratyn olardyń qolyndaǵy toqpaq sekildi. Osy sóz eń ońbaǵan, ázázil sóz ekenin biri bilse, biri bilmeıdi. Tipti, Buqar jyraý aıtypty-mys! «Shyndyq qoı, bul sózdiń ońbaı turǵan nesi bar?» dersizder. Nege ońdyrmaıtyn sóz ekenin men aıtaıyn, kóńil qoısańyz.
Eń áýeli bul sózdiń maǵynasyna zer salaıyq. Menińshe, bul sózden mynadaı eki maǵyna shyǵady: 1) «Eger qytaı soǵys ashsa, orys ákeńdeı bolyp qutqarady»; 2) «Qytaıǵa otar bolǵansha, orysqa otar bolǵan jaqsyraq» degen.
Bul ekeýi de bos sóz. Ótken tarıhymyzdan belgili, túrki dáýirinde de, bergi qazaq handyǵy zamanynda da qytaılarmen bolǵan soǵystarda orys áskeri birde bir ret qazaqtarmen odaqtasyp, kómektesken emes. Kerisinshe, İ Petr patsha tusynda jońǵarlarǵa jasyryn qarý-jaraq, zeńbirek berip, qazaq halqyn solardyń qolymen jer betinen joq qylý josparyn jasaǵan solar bolatyn. Qazaq halqynyń saharadaǵy dańqty tarıhynyń aıaqtalyp, 300 jylǵa sozylǵan otar bolý tarıhynyń basy jońǵar shapqynshylyǵynan bastaldy desek, ony bastaǵan sol orys úkimeti bolatyn. Aqyry amaldy jaý qazaqty aldy, búginde sol qamyttan áli qutyla almaı júrmiz. Alǵashynda qazaqty qurtý úshin orys úkimeti jońǵarmen odaqtas bolǵan. Al sońynda qazaq qolynan jeńilip, álsiregen jońǵardy qytaılar jer betinen joq qylǵanda, odaqtas bola tura jońǵarlarǵa eshqandaı kómek kórsetpeı, qarap otyrǵan sol orys úkimeti bolatyn. Mine, bul eger qytaı soǵys ashsa, orys ákeńdeı bolyp kómektespeıtinine tarıhı dálel.
Al «qytaıǵa otar bolǵansha, orysqa otar bolǵan jaqsyraq» degen ekinshi maǵynaǵa keleıik. Ol úshin taǵy da orysqa qatysty eski tarıhymyzdy eske túsireıik. Patsha zamanyn qoıa turyp, sózdi barsha adamzatqa jaqsylyq, teńdik, baqyt ákeledi degen atpen qurylǵan «Qyzyl orys úkimetiten» bastaıyq. Aty da qyzyl, zaty da qyzyl, isi de qyzyl bul úkimet alǵash qurylǵan jyldan bastap-aq qazaq halqyn qynadaı qyrdy. Aıtalyq, 1918-1922 jyldary ashtyqty qoldan jasap 1700000, 1931-1933 jyldary 2300000, jalpy 4 mıllıon qazaqty bir tal oq shyǵyndamaı qyryp saldy. Tek ashtyqqa ólmeıtin, rýhy synbaıtyn, ulty úshin ólispeı berispeıtin Álıhan, Ahmet bastaǵan 25 myń qazaq zıalysyn 1937-1938 jyldary atty. Oq shyǵyndady. Al 1914, 1941 jyldary bolǵan dúnıejúzilik soǵysta áskerge emes, akop qazýǵa, sosyn, aryny qatty nemis áskeriniń betin qaıtarý, oǵyn taýysý úshin qarýsyz aldyǵa aıdap, oqqa ustaǵanda qanshama baýyrlarymyz qyryldy. Onyń esebin siz ben biz anyq bilmeımiz. Shamasy, mıllıonǵa tarta bolsa kerek. Al osyndaı zulymdyqqa tózbeı, asyl rýhyn taptatpaı, ata qonysyn tastap, shetel asqan qazaqtardyń sany 1 mıllıon dep kórsetedi tarıhshylar. Sonda 1916 jyly jalpy sany 6 mıllıon bolǵan qazaq halqy 1950 jyly, ne bári 34 jyldyń ishinde, 1 mılıonǵa jetpeıtini ǵana qaldy. Al oǵan keshegi 86 jylǵy kóteriliste qyrylǵan qazaqtyń zıaly jastary men patsha zamanynda Kenesary han, Isataı-Mahambet bastaǵan irili-usaqty 300-ge tarta kóterilisterde qyrylǵan qazaqtardy qossaq, orys úkimeti qyrǵan qazaqtyń jalpy sany baıaǵyda 6-7 mıllıonnan asyp jyǵylady. Bul tek orys úkimetiniń qazaq halqyna jasaǵan adam shyǵyny ǵana. Al rýhanı dúnıesine jasalǵan zulymdyǵy, mádenıetine, baılyǵyna jasaǵan talan-tarajysyn siz ben biz birin bilsek, birin bilmeımiz. Endi oılanyńyz, orysqa bodan bolyp tapqan jaqsylyǵymyz, ońalǵanymyz osy ma? «Ákeńdeı» kórgen jaýdyń dosytyǵy osy ma?
Al osyndaı zulymdyqqa tózbeı, asyl rýhyn taptatpaı, ata qonysyn tastap, shetel asqan qazaqtardyń sany 1 mıllıon dep kórsetedi tarıhshylar. Sonda 1916 jyly jalpy sany 6 mıllıon bolǵan qazaq halqy 1950 jyly, ne bári 34 jyldyń ishinde, 1 mılıonǵa jetpeıtini ǵana qaldy. Al oǵan keshegi 86 jylǵy kóteriliste qyrylǵan qazaqtyń zıaly jastary men patsha zamanynda Kenesary han, Isataı-Mahambet bastaǵan irili-usaqty 300-ge tarta kóterilisterde qyrylǵan qazaqtardy qossaq, orys úkimeti qyrǵan qazaqtyń jalpy sany baıaǵyda 6-7 mıllıonnan asyp jyǵylady. Bul tek orys úkimetiniń qazaq halqyna jasaǵan adam shyǵyny ǵana. Al rýhanı dúnıesine jasalǵan zulymdyǵy, mádenıetine, baılyǵyna jasaǵan talan-tarajysyn siz ben biz birin bilsek, birin bilmeımiz. Endi oılanyńyz, orysqa bodan bolyp tapqan jaqsylyǵymyz, ońalǵanymyz osy ma? «Ákeńdeı» kórgen jaýdyń dosytyǵy osy ma?
18-19 ǵasyrda tutas Eýropa ekonomıkasyn sheńgelinde ustap, onysy ulttyq menmendikke ulasqan, sonyń nátıjesinde Eýropa halyqtaryn ezgige ushyrata bastaǵan evreı ultyn 1941 jyly Gıtler qynadaı qyrdy, tekten tekke emes. Sonda basynan baqaıshyǵyna deıin muzdaı qarýlanǵan nemis áskeri 4 jylda 6 mılıon evreıdi qyrǵan. Biraq olar ózderine jasalǵan bul zulymdyqty eshqashan keshirmeıdi de, umytpaıdy. Jáne «qara qytaı qaptasa, sary nemis ákeńdeı kórinedi» dep aıtqan emes. Al bizdiń halyq tarıhta jaza basyp, ótkizgen kinási joq jazyqsyz sol shamada qyrǵynǵa ushyrady. Biraq biz kektenýdiń ornyna olardy jaqsy kóremiz. Bul neden? Menińshe oǵan úsh úlken sebep bar: birinshiden, bizdiń ult ókilderiniń basym bóligi óz tarıhyn bilmeıdi; ekinshiden, ıdeologıalyq otarlaýdan áli aıyǵa qoımadyq; úshinshiden, bizdiń ultta ultsyzdardyń sany tym kóp.
Bir mysal, eger es-aqyly ornynda, jaqsy tárbıe kórgen, tipti, onsyz da júreginde jalpy adamdyq mahabbaty óshpegen bala bolsa, óz ata-anasyn jazyqsyz óltirgen jendetti ómirboıy jek kórip, kektenip óter edi. Bizdiń ulttan neshelegen ata-ana, súıikti perzent jazyqsyz óltirildi? Endeshe, bizdiń ulttyń búgingi urpaǵy qandaı kúıde bolýǵa tıisti?
Orys otarlyǵynyń dámin bilmeı, kórmeı, osyndaı oı aıtylsa jarar edi, bilip, kórip, basymyzdan ótkerip turyp, taǵy aramyzda osy «qara qytaı qaptasa, sary orys ákeńdeı kórinedi» degen sózdiń qalmaı ilesip júrgeni qalaı? Onyń qasynda biz úrke qaraıtyn, atyn estigimiz kelmeıtin ata-jaýymyz, tarıhtan beri kórshi otyrǵan qytaılar ondaı zulymdyq jasaǵan joq. Kerisinshe, ata-babamyz túrki, ǵundardyń olarǵa kórsetken qorlyǵy kóp boldy. Al biz orystarmen tek sibir túrkileri, noǵaı, bashqurt, tatarlar otar bolǵannan keıin ǵana kórshi boldyq. Shamasy 300 jyl.
Qytaı demekshi, «qara qytaı qaptasa, sary orys ákeńdeı kórinedi» sóziniń tórkini jaman, tegi bóten oıdy el ishine jaıý úshin shyǵarylǵan sóz ekenin zer salǵan adamǵa túsiný qıyn emes. Ony osy «Qara qytaı» sóziniń ózinen anyqtaýǵa bolady. Ol úshin «qara qytaı» degen kim? Qaı halyq? Ol qazirgi «Chaina» degen atpen belgigi eldiń negizgi ultyn kórsete me? Sony anyqtaý qajet.
Aıtalyq, Qaraqytaı memleketi – qazaq memlekettiligine bastaý bolǵan ortaǵasyrlyq el. Shejirege qarasańyz, qazaqtyń kóptegen rýlarynyń arǵy bir atasy «Qytaı» bolyp keledi: mysaly, Naıman rýynda osylaı atalatyn rý bar. Shyndyǵynda,Qaraqytaı – Qıdandar, ol túrki-monǵol tildes kóshpeli taıpa, olar qytaılardy («Chaina») jaýlap alyp, «Láo ımperıasyn» (Temir ımperıa) qurǵan. Sonyń ishinde Jetisýdaǵy Qaraqytaılar – taza Túrki taıpalary bolǵan. Bul jaıly Muhtar Maǵaýın «Shyńǵyshan» atty tarıhı romanynda naqty dáleldermen keltiredi. Al «Chaina» halqynyń aty retindegi «qytaı» sózi bertinde qalyptasqan. Olar ózderin solaı atamady, biz solaı jańylys atadyq. Bizdiń ata-babalarymyz orysqa bodan bolmaı turǵanda olardy basqasha ataǵan, mysaly, shúrshit, tabǵash t.b halqy dep.
Óıtkeni (1644-1911) jyldar aralyǵynda bul eldi kóshpeli manchjýr taıpasy bıledi. Olar ózderin Manchjýr-Sın ımperıasy dep atady. Manchjýrlardyń jergilikti halyqtardy jek kórgeni sondaı, olardyń bir de birin bılikke, laýazymdy oryndarǵa shyǵarmaǵan. Al odan buryn (1271-1368) jyl aralyǵynda bul eldi qazir monǵol atanyp ketken túrki tektes qıat taıpasynan shyqqan Shyńǵyshannyń urpaqtary bıledi. Sondyqtan bertinge deıin mundaǵy halyqtyń tutas ataýy joq (qolynda bılik bolmasa, aty qaıdan bolsyn) bılegen taıpalardyń halqy bolyp qana ómir súrip kelgen. Tek 19-20 ǵasyrlarda ǵana sol memlekettiń qaramaǵyndaǵy kóptegen ulttar men ulystardyń toǵysýy, sińisýi nátıjesinde, ejelgi «hýa» taıpasynyń negizinde ózderine «hanzý» degen ataýdy berip, búginde birtutas ultqa aınaldy. Tipti olar ejelden búginge deıin ózderin eshqashan «qytaı» ataǵan emes. Olaı bolsa, ózderi de atamasa, biz de olaı atamaǵan bolsaq, bul ataý qaıdan shyqty? Mine bul jaıt kóńilge kúmán týdyrýy kerek. Álgi «Buqar aıtty» degen bul támsil ol ómir súrgen 18 ǵasyrda emes, biz orysqa bodan bolyp, álemge orys nusqaǵan baǵytpen qaraıtyn halge túsken zamanda paıda bolǵan. Biz muny ańǵarýǵa tıispiz.
Álem halyqtaryndaǵy tarıhy jáne mádenı ataýlarǵa sol halyqtardyń ózderinde qalaı atalsa, solaı ataýǵa qazaq tiliniń dybystyq múmkindigi jetkilikti bolsa da, biz ózimizshe de, olarsha da emes, oryssha nusqasymen ataıtynymyz barshaǵa aıan. Sondyqtan «Chaina» halqynyń ataýy retindegi osy «qytaı» sózi bizge orystar arqyly qalyptasqan bolsa kerek.
Bizdiń tarıhymyzda orys úkimetiniń adastyrýymen qalyptasqan qate uǵym, jańylys tustar kóp, ony táýelsiz tarıhshylar endi-endi aıtyp keledi. Óıtkeni biz osy tarıhı kezeńde jeńilgen halyqpyz, al tarıhty jeńgen jaq jazatyny belgigi. Biz qansha adassaq ta, dos pen dushpannyń arasyn aıyra, shegelep aıtyp ketken taǵy da sol ata-babalarymyz bolatyn. Ony halyq jady saqtap, búginge jetkizip otyr. «Ejelgi dushpan el bolmas» deıdi babalar ósıeti. Endeshe sol eshqashan «el bolmas» jaýymyz birnesheý bolsa, sonyń biri – osy qurmalas sóılemniń ekinshi jaǵymdy syńaryna arqaý bolyp alǵan el.
Birtutas qazaq halqynyń alǵashqy hany Áz Jánibek te, onyń abyz qarty Asan qaıǵy bolatyn. Astyrahan qalasyn Edil boıyna saldyryp, han ordasyn orysqa jaqyn óńirge kóshirgen Áz Jánibek hanǵa narazy bolǵan Asan qaıǵy bul sheshimniń aqyry jaman bolatynyn sezip, bylaı deıdi:
Dóńgelek júzdi, qoı kózdi
Áspettegen balańdy
Atasy nálet kápirge
Kúnderdiń kúni bolǵanda
Bas bulǵamaı berersiń...
...Arqada jatyp aqyrǵan
Amaldy kápir alǵanda
Qıamet qaıym bolǵanda
Jánibek atty jaqsy han
Balany senen surarmyn.
Qıamet qaıym bolǵanda jaýdan jábir kóretin óz urpaqtarynyń esebin orysqa úıirsek bolǵan hannan suramaq.
Al birtutas qazaq halqynyń eń sońǵy hany Abylaı bolsa, onyń abyz qarty Buqar ekeni aıan. Han men jyraý babalarynyń osy eskertpesin arada 300 jyl ótse de umytpaǵan. Urpaqtarynyń bolashaǵynan alańdaǵan hanǵa Buqar jyraý bylaı degen:
...Kún batystan bir dushpan,
Aqyrda shyǵar sol tustan,
Ózi sary, kózi kók,
Bastyǵynyń aty Pop,
Kún shyǵysqa qaraıdy,
Shashyn almaı taraıdy,
Qudaıdy bilmes, dini joq,
Jamandyqta mini joq,
Osy syndy bir kápir,
Aýzy-basy jún kápir,
Jaıaýlap keler jurtyńa...
...Elińdi alar qolyńnan,
Ásker qylar ulyńnan,
Teksizdi tórge shyǵaryp,
Basyńa ol kún týǵanda,
Teńdik tımes qolyńa,
Bul aıtqan sóz Abylaı,
Bolmaı qalmas artyńnan,
Estidiń myna qartyńnan .
«Ákelikke, dostyqqa tabylmas el» dep turǵan joq, «jamandyqqa mini joq» dep saqtandyryp tur. Osy sózdi aıtqan Buqar jyraý «sary orys ákeńdeı kórinedi» deýi múmkin be?
Al saharanyń taǵy bir sáýegeıi Móńke bıdiń aıtqanyn qarańyz:
...Aqyr zaman bolarda,
Orys qazaq qosylyp
Bir-birine úıir bolady
Sóıtken zaman kez kelse,
túzelýi qıyn bolady.
Sonyń bárin kórersiń,
Kórip baryp ólersiń.
Endi buǵan aıtar sóz de joq, tek qorqynysh qana bar. Tek aıtýǵa tıistisi babalarymyzdyń ár zamanda qaıta-qaıta saqtandyrǵan jaýynan saqtanbaı, oǵan úıirsek bolyp, aqtap ala beretinimiz nelikten?
Meniń aıtqym keletini, biz úshin otarlyqtyń qaısy bolsa da jaman ekenin aıtqym keledi. Iaǵnı kimge otar bolsań da ońdyrmaıdy. Eger otar bolsaq, dini, tili bólek ata jaýlar emes, týysqan halyqtardyń ózi aıaıyn dep turǵan joq. Ony búginde týysqan ózbek, qyrǵyz, túrikterde turyp jatqan qazaqtardyń taǵdyry kórsetip otyr. Qazaq, bireýler aıtqandaı «myń ret óldi, endi myń birinshi ret ólse, qaıta tirilmeıdi». Sondyqtan bizge «baǵyný» degen uǵymdy umytý kerek. Ol úshin ony eske salatyn osyndaı sózderdi urpaq sanasynan óshirý kerek.
Sondyqtan aldaǵy kúnderde «Orysqa qosylsań ońalasyń, qytaıǵa qosylsań joǵalasyń» degen sıaqty jaqsylyqtyń atymen jamandyqqa ushatyn «qara qanatty» sózder shyǵýy múmkin. Sodan soń bir zamandarda «qazaq degen orys ultynyń bir rýy bolypty» demesine kim kepil? Biz úshin qytaı da, orys ta dos emes, áriptes qana elder bolýy tıis. «Máńgilik dostyq joq, máńgilik múdde ǵana bar».
Ultymyz táýelsiz bolǵanyna 23 jyl ǵana boldy. «Bir aınaldyrsa, shyr aınaldyrady» dep eskertedi taǵy sol babalar sózi. Az jyl ótpeı-aq sol baıaǵy otarlyqtyń dabyly qaıta qaǵyla bastaǵandaı. Sebebi, keshegi «Kedendik odaq», búgingi «Eýrazıalyq odaq» sol baıaǵy aılaly jaýdyń alǵashqy arbaýyndaı bolyp kórinedi maǵan. «Barlyq jamandyq jaqsylyqtyń atymen keledi» degen ataly sóz bar halqymyzda. Mundaı pıǵyl bas kótergen shaqta «...ákeńdeı kóriner» sıaqty sózderdiń jıi aıtylatyny, kóptep shyǵyp, keńinen taralatyny belgili. Óıtkeni ár otarlaýshy el óz maqsatyn júzege asyrý úshin birinshi kezekte sol halyqtyń rýhanı dúnıesine soǵys ashady. Ol halyqtyń sanasynda ornyqqan «Táýelsizdik», «Eldik» uǵymdaryna kúırete soqqy beredi, óziniń ústemdigin rýhanı jaqtan moıyndatady. Sonyń birden bir qarýy osyndaı sózder. Sondyqtan aldaǵy kúnderde «Orysqa qosylsań ońalasyń, qytaıǵa qosylsań joǵalasyń» degen sıaqty jaqsylyqtyń atymen jamandyqqa ushatyn «qara qanatty» sózder shyǵýy múmkin. Sodan soń bir zamandarda «qazaq degen orys ultynyń bir rýy bolypty» demesine kim kepil? Biz úshin qytaı da, orys ta dos emes, áriptes qana elder bolýy tıis. «Máńgilik dostyq joq, máńgilik múdde ǵana bar».
Ne istemek kerek? Biz isteıtin is kóp. Bul jerde tek kúldirip kelip, búldirip ketetin ildirgi, ilgen ózegin jyrtpaı shyqpaıtyn osyndaı búldirgi sózderden saq bolý kerek. El aýzynda jeldeı esken osyndaı ázázil sózdiń astaryn uǵyp, ultymyzdyń sanasyna orys ne basqa jaýlarymyzdyń bodandyq pıǵylyn úgitteıtin, oı júzinde moıynsal etýge qyzmet jasaıtyn osyndaı sózderdiń taralýyna zıaly, ultshyl azamat retinde kedergi bola bilýimiz kerek.
Eger osy oıym quptarlyq bolsa, búgingi sanasy oıanyp kele jatqan qazaq jastarynyń qaperine osy sózdiń mánin jetkizýge muryndyq bola alsańyz, úlken alǵys bildirgen bolar edim. Alla táýelsiz qazaq eli jastarynyń birligin bekem etsin!
Ermuhamet MARALBEK
