[caption id="attachment_10765" align="alignright" width="792"]
Kıikter qyrylyp jatyr...[/caption]
Alǵashqysy kıikterdiń qyrylýyna bıylǵy aýa raıynyń qubylmaly bolýy áser etken degenge saıatyn qarapaım halyqtyń pikiri. Iaǵnı, qystan aryq shyqqan kıikter jazdyń jaýyn-shashyndy bolýyna baılanysty azyq tabýy qıyndaǵan. Uzaq jyl zootehnık bolyp qyzymet atqarǵan Sabyr degen aqsaqaldyń aıtýynsha: «Bulaısha janýarlardyń jappaı ólim qushýy jaýyn-shashyn kóp bolǵan jyldary buryndary da kezdesken. Ondaı kezde shóbi durys shyǵa qoımaǵan qyrattarǵa jaıatyn bolǵan. Sebebi, úzdiksiz jaýynnyń áserinen qyryq jylǵy shópter de shyǵady. Muny mamandar jaqsy biledi. Sol shópterdiń arasynda ýlylary da ushyrasady, alaıda ony kóp adam bile bermeıdi. Osydan kelip kóktemge endi jetken mal bolsyn, aqbóken bolsyn qyrǵynǵa ushyraıdy. Sol sebepti qazirgi kúni tikushaqpen bolsa da aqbókenderdi basqa aımaqtarǵa jaıylymyn aýystyrý kerek. Jasań jerlerge jaıylǵan kıikter qyryla beredi. Bul ózi tirshiligi malmen biteqaınasqan qazaqtaǵy burynnan bar tájirıbe», – deıdi. Bul pikir qanshalyqty oryndy desek te, munshalyqty zor shyǵyn ákeledi degenge sený qıyn.
Odan ary 1 táýlik ishinde sý arqyly 80 shaqyrym jáne jel arqyly 300-400 shaqyrymǵa deıin jetedi. Al osyndaı raketalyq janarmaımen lastanǵan jer men sýdy 30 jyl ishinde tazartpasa, asa qaýipti aımaqqa aınalady. Ekologıalyq normatıvter boıynsha 1 tekshe metr atmosfera aýasynda 1 mıkrogramm geptıldiń bolýy – qorshaǵan ortaǵa qaýipti emes, (bul, ıaǵnı 1 shaqyrymǵa – 1 kg geptılden keledi degen sóz), al 1989 jyldan bastap shamamen 3 myń tonnadan asa geptıl janarmaıy qorshaǵan ortaǵa taralǵanyn eskersek, bul degenimiz erkin dalamyzdyń 200 000 tekshe metr aýasy geptılmen lastanǵanyn kórsetedi.
Endi biri – qoǵam belsendileri men qoǵamdyq uıymdar músheleriniń jaqtap, biraq bılik taısaqtaǵan pikir. Týrasyn aıtqanda kıikterdiń qyrylýyna birden-bir sebep Baıqońyrdan ushyrylǵan zymyrandardan taraıtyn geptıl áser etken. Qazaqstandaǵy «Antıgeptıl» ekologıalyq tobynyń múshesi Musaǵalı Dýambekov «Azattyq» saıtyna bergen suhbatynda: «Meniń oıymsha, [Qazaqstan] bılik oryndary jyl saıyn jappaı qyrylatyn kıik ajalynyń negizgi sebebin jasyryp otyr. [Reseılik] «Proton» zymyranyn ushyrýǵa qarsy «Antıgeptıl» qozǵalysynyń belsendi múshesi retinde men, Qazaqstannyń kóp bóligine únemi ýy áser etetin zymyrandardyń da bul oqıǵalarǵa qatysy bar degen pikirdemin», – dep óz oıyn ashyq bildiredi. Al dál osy saıtta QR IDM Aeroǵarysh komıteti tóraǵasynyń mindetin atqarýshy Meıirbek Moldabekov myrza senator Muhtar Altynbaevtyń depýdattyq saýalyna: «Kıikter jappaı qyryldy, bul árıne ekologıamen baılanysty bolýy múmkin, sonymen qatar, ǵarysh aılaǵymen, biraq kıikterdiń qyrylýyn óńirlik shamada qaraıtyn bolsaq, ol Qaraǵandy oblysy Baıqońyrdan alys jerde ornalasqan. Al kıikterdiń qyrylýy Qostanaı, Aqmola men Aqtóbe oblystarynda bolyp jatyr, sondyqtan biz bulardyń arasynda tikeleı baılanys joq dep oılaımyz, biraq biz tekserý júrgizemiz» degen keri tujyrym aıtady. Áıtse de, bul sózinen ózderin aqtap alýǵa tyrysqanymen, óz isterine degen senimsizdigi aıqyn baıqalyp tur. Óıtkeni geptıldiń qanshalyqty ýly ekenin siz ben bizden jaqsy biledi ǵoı. M. Moldabekov myrzanyń alǵa tartqanyndaı, Baıqońyrdan Qaraǵandy, Qostanaı, Aqmola, Aqtóbe obylystary qashyqta ornalasqan desek te, kóńilimizdegi kúdik aıyǵa qoımaıtyny túsinikti.
[caption id="attachment_10767" align="alignright" width="420"]
Jez kıik, bizdiń jaqqa qalaı keldiń?..[/caption]
“EKOSOS – ekologıalyq quqyqtyq ortalyǵynyń” jetekshisi, ekologıalyq quqyq sarapshysy, Baqytjan Bazarbek myrzanyń «Jas alash» gazetinde bergen suhbatynda geptılden keletin qater jan-jaqty sóz bolǵan. Geptıl – hımıalyq jolmen alynatyn organıkalyq qosyndy, suıyqtyq. Bul - óte qaýipti zattardyń biri. Ol suıyq bolǵanymen, óte tez býlanyp ketedi. Sosyn aýaǵad a tez taralady. Eger jer qurǵaq bolsa, taralýy tipten jyldamdaı túsedi. Ol sýda da tez erıtin qasıetke ıe. Sý arqyly da uzaqqa taralyp kete beredi. Jerge de sińip kete alady. Jer asty sýyna da jetýi múmkin. Eger jer ylǵal bolsa, onda topyraqta kóbirek qalady. Iaǵnı, zıan keltirý jaǵynan ámbebap ýly qosylys. Jáne de arnaıy qurylǵylardyń ózimen geptıl tógilgen jerdi tabý qıynǵa soǵatynyn eskerseńiz,
ǵarysh apparaty ushqan kezde geptıldiń aerozoldik izderi 500 shaqyrymǵa deıin shashyrap, ondaǵy atmosferalyq aýadan bólek jerasty sýlary men topyraq qabaty geptıldiń saldarynan lastanady. Odan ary 1 táýlik ishinde sý arqyly 80 shaqyrym jáne jel arqyly 300-400 shaqyrymǵa deıin jetedi. Al osyndaı raketalyq janarmaımen lastanǵan jer men sýdy 30 jyl ishinde tazartpasa, asa qaýipti aımaqqa aınalady. Ekologıalyq normatıvter boıynsha 1 tekshe metr atmosfera aýasynda 1 mıkrogramm geptıldiń bolýy – qorshaǵan ortaǵa qaýipti emes, (bul, ıaǵnı 1 shaqyrymǵa – 1 kg geptılden keledi degen sóz), al 1989 jyldan bastap shamamen 3 myń tonnadan asa geptıl janarmaıy qorshaǵan ortaǵa taralǵanyn eskersek, bul degenimiz erkin dalamyzdyń 200 000 tekshe metr aýasy geptılmen lastanǵanyn kórsetedi.
Ǵalymdardyń anyqtaýynsha, Amangeldi eldimekeninde geptıldiń topyraq betinde shoǵyrlanýy bekitilgen normatıv shamalarynan 5 myń ese, Saryaıǵyr qystaǵynda bul kórsetkish mıllıon ese asyp ketken. Ulytaý aýdanynyń Bazbaz qystaýynda geptıldiń jerasty shoǵyrlanýy jerdiń betki qabatynan 60-70 sm tereńdikke boılap ketse, keıbir jerlerde 150 sm-den aryǵa ketken. Ókinishke oraı, geptılmen lastanǵan jerler kóbeıe túsken, onyń keri áseri bir ǵana Qyzylorda men Qaraǵandy oblystaryn qamtyp qana qoımaı, ary qaraı jaıylý qaýpi óte zor. Zymyran qaldyqtarynyń shashyraý aýmaǵyn alsaq, Qazaqstan ǵana emes, Reseıdiń Altaı, Týva, Hakasıa, Saha respýblıkalary, Qytaı, Mońǵolıa, Soltústik jáne Ońtústik Koreıa men Japonıaǵa deıin taraıtyny dáleldengen. Baıqońyrdan taralǵan ýly zattar Qazaqstannyń basqa obylystaryna áser etpeıdi degenge qanshalyqty senýge bolatynyn endi ózińiz tarazylap kórińiz. Siz eshqashan Baıqońyrǵa baryp kórmeseńiz de, odan taralǵan ýly zattardyń zıandy áserin úıińizde otyryp-aq kórip jatýyńyz ábden múmkin. Aýa, sý, topyraq, tipten jer asty sýlaryna deıin lastap jatqan geptıl shóp arqyly kıikterge orasan qyrǵyn ákelmeıtinine eshkim kepildik bere almaıdy. Biz de kúdik keltire almaımyz.
Erterekte úıir-úıirimen josyp júretin tarpań jylqylar men talaı batyrdyń tizesin dirildetip, kúndeı kúrkiregen jolbarystardy elimizdiń qaı buryshynan izdeseńiz de emge tappaısyz. Sońǵy kezderde taý barysy, arqar, kaspıı ıtbalyǵy t.b. sekildi túrlerdiń de qatary sıreýde. Olardyń sany júz qaraly ǵana. Kıikterge kelgen qyrǵyn olarǵa da tımesine eshkim kepildik bere almaıdy. Keıingi urpaq olardy mýzeıden nemese sýretten ǵana kórýi yqtımal.
Sońǵysy kıikterdiń qyrylýyna basty sebep retinde qaralǵan jáne bıliktiń de qoldaýyna ıe bolǵan pikir. Bul tujyrym boıynsha, kıikterdiń qyrylýyna Pasteurella («pasterellóz») aýrýy sebep bolǵan. Biraq, Ulybrıtanıadaǵy kıikterdi qorǵaý jáne zertteýmen aınalysatyn ekologtar jelisi – kıikterdi saqtaý alánsyn basqaratyn E. Mılner-Gýlland myrza: «Ańnyń jappaı qyrylýyna bakterıa sebep bolýy múmkin, degenmen kıikter ajaly basqadan bolýy yqtımal. Ádette Pasteurella bakterıasynan basqa bir dertke shaldyqqan áljýaz haıýan ǵana óledi. Pasteurella bakterıasy bary anyqtalsa da, janýardyń ajalyna negizgi sebep sol deýge bolmaıdy. Bakterıalar bul jerde janama sebep bolýy múmkin», – degendi alǵa tartady. Demek, bul pikirdiń de tolyqqandy rastalmaǵanyn baıqaýǵa bolady. Áıtse de, bılik tarapy halyqaralyq uıymdarǵa qulash-qulash hat jazyp, beldi degen mamandaryn qolqalap shaqyrtty. Olardyń hattarynda Koróldik Veterınarıa kolejiniń ókili Rıchard Koh, Frankfýrt Zoologıalyq qoǵamynyń ókili Shtefan Sýter jáne FAO ókili Sergeı Homenko sekildi ǵalymdar bar. Olardyń qandaı nátıje jarataryn aldaǵy kúnderde kóretin bolamyz.
Qalaı desek te, kıikterdiń jappaı qyrylýy bárimizdi qynjyltady. Kezinde qazaq dalasynda mıllıondap órgen aqbókender adamdardyń qanaǵatsyz ozbyrlyǵy kesirinen myńdaǵan esege deıin azaıýyna alyp keldi. Iaǵnı, 20 myńnyń arjaq, berjaǵynda ǵana aqbóken qaldy bir jyldary. Biraq, álemdik deńgeıde kóńil bólinýi sebepti birtindep kóbeıe bastaǵan. Sońǵy sanaqtar boıynsha Ortalyq Azıada barlyǵy 260 myńǵa jýyq kıik bar bolsa, olardyń 200 myńǵa jýyǵy Qazaqstan terıtorıasynda. Negizinen elimizdiń batys jáne ortalyq aımaǵyn mekendeıdi. On esege deıin kóbeıte aldyq dep marqaıǵanymyzben, joıylyp ketýdiń aldynda turǵan popýlásıa. Endi sonyń jartysynan aıyrylyp qaldyq. Áıgili S. Seıfýlınniń «Bókennen sulý ańdy men kórmedim» dep jyrlaıtyn dalanyń sulý jaratylystary kózimizden bulbul ushýy ǵajap emes. Onsyzda qazaq dalasy talaı jaýharlarynan aıyrylyp qalǵany shyndyq qoı. Erterekte úıir-úıirimen josyp júretin tarpań jylqylar men talaı batyrdyń tizesin dirildetip, kúndeı kúrkiregen jolbarystardy elimizdiń qaı buryshynan izdeseńiz de emge tappaısyz. Sońǵy kezderde taý barysy, arqar, kaspıı ıtbalyǵy t.b. sekildi túrlerdiń de qatary sıreýde. Olardyń sany júz qaraly ǵana. Kıikterge kelgen qyrǵyn olarǵa da tımesine eshkim kepildik bere almaıdy. Keıingi urpaq olardy mýzeıden nemese sýretten ǵana kórýi yqtımal. Tek ekonomıkany qoldap, ekologıany qaǵys qaldyrý eshkimge jaqsylyq ákelmesi anyq. Qaıtsek te kıikterdi aman alyp qalýdyń qamyn jasaýymyz kerek.
Nurserik TİLEÝQABYL
