Kaspıı teńiziniń ekologıalyq ahýaly kúnnen-kúnge nasharlap barady. Máselen, keıingi ýaqytta jaǵalaý mańynan tirshilik ıeleriniń óleksesi jıi kózge túsetin bolǵan. Mamandar bul qubylysty Kaspıı ekojúıesiniń buzylýymen baılanystyrady. Al derekterge súıensek, Kaspıı teńizi sońǵy 400 jylda eń tómengi deńgeıge jetken. Ǵalymdardyń pikirinshe, teńiz deńgeıiniń tómendeýi aımaqtyq ǵana emes, jahandyq klımattyq ózgeristerge de teris áser etýi múmkin. Atalǵan jaǵdaıǵa baılanysty qazaqstandyq ekolog Ádil Qasym da pikir bildirdi. Aıtýynsha, Kaspıı teńiziniń qazirgi ahýalyn nazarǵa almasaq, jaqyn arada ekinshi Araldyń kúıin keshýimiz ábden múmkin. Bul týraly ol Dalanews.kz tilshisine málimdedi.
Tirshilik ıeleriniń ólekseleri men teńiz deńgeıiniń tómendeýi
2025 jyly 25 sáýirde Mańǵystaý oblysynyń Túpqaraǵan aýdanyndaǵy Kaspıı teńizi jaǵalaýynan 12 ıtbalyq óli tabyldy. Bul týraly Jaıyq-Kaspıı oblysaralyq baseındik balyq sharýashylyǵy ınspeksıasynyń Mańǵystaý oblysy boıynsha basqarmasy málimdedi.
Mamandardyń aıtýynsha, ıtbalyq ólekseleri qatty shirigen kúıde bolǵan.
Sonymen qatar sáýir aıynyń basynda Mańǵystaý oblysynyń ekologıa departamenti Aqtaý qalasyna jaqyn 4A shaǵyn aýdanyndaǵy teńiz jaǵasynan birneshe qustyń, onyń ishinde aqqýlardyń ólekseleri tabylǵanyn rastaǵan edi. Bul jaǵdaı 3 sáýirde tirkelip, sol kúni teńiz sýynan synama alynyp, zerthanalyq zertteýler bastalǵan.
Áleýmettik jeli qoldanýshylarynyń habarlaýynsha, qala mańyndaǵy jaǵalaýda álsiregen jáne óli aqqýlar jıi kózge túsetin bolǵan. Turǵyndardyń keıbiri qustardy qutqarý úshin veterınarlarǵa júgingenimen, olardy aman alyp qalý múmkin bolmaǵan.
Aqtaýlyqtardy shaıandardyń óleksesi de alańdata bastady
Al kúni keshe, ıaǵnı 3 mamyr kúni Lada.kz redaksıasyna Soldat jaǵajaıyndaǵy sý tógý arnasynan ondaǵan óli shaıan tabylǵany týraly habar túsken.
Bul jaǵdaı Aqtaý turǵyndarynyń Kaspıı teńiziniń tirshiligine degen alańdaýshylyǵyn arttyra tústi. Alaıda jaýapty organdar olardyń naqty ólý sebebine baılanysty tolyqqandy málimet bere almaı otyr.
Teńiz deńgeıi men klımattyq ózgerister
Reseı Ǵylym akademıasynyń Okeanologıa ınstıtýty dırektorynyń orynbasary Petr Zaválovtyń málimdeýinshe, Kaspıı teńiziniń deńgeıi sońǵy 400 jyldaǵy eń tómengi kórsetkishke jetip, qazir –29,5 metrge deıin tómendegen. Bul óz kezeginde ekojúıege ǵana emes, klımatqa, bıologıalyq ártúrlilikke jáne aımaqtyń ekonomıkalyq damýyna da teris áser etip otyr. Teńiz aǵystarynyń ózgerýi, planktonnyń taralýy, tabıǵı tepe-teńdiktiń buzylýy – bári ekojúıege qaýip tóndiredi.
Zaválovtyń aıtýynsha, Kaspııdiń ekojúıesi men gıdrologıalyq rejımin durys boljaý úshin jańa ǵylymı modelder qajet. Qazirgi klımattyq ózgerister jaǵdaıynda burynǵy ádistemeler eskirgen.
Mysaly, jergilikti vıdeograf Nurken Tájibaı túsirgen vıdeodan Kaspıı teńiziniń keri shegingenin jáne jaǵalaý syzyǵynyń ózgergenin anyq baıqaýǵa bolady.
Kaspıı ıtbalyǵynyń joıylýy
Kaspıı teńiziniń ıtbalyǵy – Qyzyl kitapqa engen birden-bir sútqorekti teńiz janýary. Sońǵy jyldary onyń popýlásıasy birneshe esege azaıǵan. Ǵalymdar bul jaǵdaıdyń sebepterin tek klımattyq ózgeristermen ǵana emes, adamnyń áreketterimen (lastaný, balyq aýlaý, keme qozǵalysy) de baılanystyryp otyr.
Qazaqstan úkimeti halyqaralyq aýdıtten bas tartty
Kaspıı ekojúıesine qatysty jaǵdaı ýshyǵyp turǵan sátte Qazaqstan úkimeti teńiz qaırańyna halyqaralyq ekologıalyq aýdıt júrgizý týraly usynysty qoldamaǵan. Bul sheshim qoǵamda túrli pikir týǵyzdy. Ekologtar men jergilikti turǵyndar halyqaralyq sarapshylardyń qatysýymen jan-jaqty zertteý júrgizýdi mańyzdy dep sanaıdy.
Qazaqstandyq ekolog ne deıdi?
Ekolog Ádil Qasymnyń aıtýynsha, bul tragedıa XX ǵasyrda, dál teńiz túbinen munaı men gaz qorlary tabylǵan kezden bastaý alǵan.
"Sonaý 1996 jyldan beri Kaspııdiń sý deńgeıi úzdiksiz tartylyp keledi. Jyl saıyn orta eseppen 70-ten 100 santımetrge deıin sheginedi. Keıbir aımaqtarda teńiz jaǵalaýy 50 shaqyrymǵa deıin keıin ketken", – deıdi sarapshy.
Onyń aıtýynsha, bul – tabıǵı qubylys emes, adamnyń áreketinen týyndaǵan ózgeris.
“Ǵalymdardyń boljamy da kóńil kónshitpeıdi: aldaǵy jyldary Kaspıı kóleminiń 25 paıyzyna deıin azaıyp, teńizdiń úshten bir bóligi tuzdy shólge aınalmaq. Bul –mıllıondaǵan tirshilik ıesiniń joıylýyna sebep bolýy múmkin. Al keıbiri qazirdiń ózinde joıylyp ta jatyr”, — deıdi ol.
Ekolog munyń saldarymen emes, sebepterimen kúresýi qajet ekenin jetkizdi.
“Qazirgi tańda 4 myńǵa jýyq skvajınsy bar teńizdi qatań baqylaýǵa alý kerek. Óıtkeni olardyń basym bóligi ekologıalyq talaptarǵa saı kelmeıdi", – deıdi Ádil Qasym.
Onyń pikirinshe, Kaspııdi qutqarý úshin eń aldymen adam qolymen jasalǵan kesir áreketterge tosqaýyl qoıý qajet.
“Halyqaralyq deńgeıdegi munaı kompanıalarynyń – sonyń ishinde NCOC sekildi alpaýyttardyń – jumysyna qatań baqylaý ornatylýy tıis. Qajet bolsa, keıbir jobalarǵa múlde tyıym salý kerek”, — dep qosty ol.
Aıtýynsha, naqty sharalar qabyldanbaǵan jaǵdaıda Kaspıı ekinshi Araldyń kúıin keshýi múmkin.
"Kaspııdiń búgingi ahýaly – qyl ústinde turǵan teńselgen taǵdyr. Eger dál qazir naqty sheshimder qabyldamasaq, úlken ekologıalyq apattyń aýyly alys emes. Kaspııdiń ekinshi Aralǵa aınalýy – endi tek ýaqyt enshisinde", – dep túıindedi ekolog.
