Sońǵy kezderi kún tártibindegi negizgi máseleniń biri – elimizde beıbit atom elektr stansasyn salý. Bolashaqta kezdesetin energetıka tapshylyǵyn joıýdyń birden-bir joly sanalatyn bul joba týraly el ishinde túrli pikir aıtylýda. Qalaı desek te, aldaǵy 6-qazan kúni jalpyhalyqtyq referendým ótip, bul taqyryptyń núktesin ózimiz – halyq qoıatyn bolady. Al álgi dúdámal saýaldardy biz belgili sarapshy – Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janyndaǵy Strategıalyq zertteýler ınstıtýty halyqaralyq qaýipsizdik bóliminiń basshysy Dáýren Ábenge qoıyp kórdik.
- AES qurylysyna qatysty qazirgi qoǵamnyń pikiri ekige aıyrylyp tur. Alaıda, álemniń damyǵan elderi mundaı energetıka kóziniń ıgiligin kórip otyrǵanyn bilemiz. Munaıdyń ústinde otyrǵan, balamaly energıa kózi taqyrybynda EKSPO kórmesin ótkizip, osy baǵytta talaı sharýany atqaryp úlgergen Qazaqstanǵa tap búgin mundaı aýqymdy joba qajet pe? Sizdiń paıymyńyz qandaı?
- AES-tiń salynýy Qazaqstan energıanyń balamaly jáne jańǵyrtylatyn túrlerin damytpaıdy degen sóz emes. Bizdiń elimiz 2050 jylǵa qaraı barlyq energıa tutynýdyń kem degende teń jartysyn balamaly energıa kózderine aýystyrýdy josparlap otyr, al halyqaralyq deńgeıde 2060 jylǵa deıin kómirtekti beıtaraptyqqa qol jetkizemiz dep mindetteme aldyq. Eki maqsat ta ońaı sharýa emes, kóp jumysty talap etetin óte kúrdeli máseleler.
Sonymen qatar, memleket kómir jáne basqa da qazba otynmen jumys isteıtin energetıkalyq nysandardy kómirtegi shyǵaryndylarynyń deńgeıin tómendetetin zamanaýı tehnologıalarǵa kóshiredi nemese ekologıalyq talaptarǵa saı jańa nysandar salady.
Atap ótetin taǵy bir jáıt, Qazaqstan jalpy ishki ónim birligine keletin parnıktik gazdar shyǵaryndylary boıynsha álemde alǵashqy oryndarda tur. Atom energıasy álem boıynsha taza jasyl energıa kózi retinde tanylyp otyrǵanyn eskersek, AES qurylysy joǵaryda aıtylǵan maqsattarǵa jetýge kómektesetini sózsiz.
Odan basqa, energıa kózderin ártaraptandyrý Qazaqstannyń energetıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etedi, elimizdiń álemdegi básekege qabiletti pozısıasyn arttyrady, ǵylymı-tehnıkalyq áleýetin nyǵaıtady, ónerkásiptiń joǵary tehnologıalyq salalaryn damytý úshin negiz jasaıdy, sondaı-aq ekologıalyq problemalardy sheshýge múmkindik beredi.
- Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev AES qurylysyna qatysty halyqtyq referendým ótkizýdi 6 qazanǵa bekitkenin bilemiz. Taıaýda elimizdegi zertteý ınstıtýttarynyń biri qazaqstandyqtardyń 60 paıyzy referendýmda daýys berýge ázir degen aqparat taratty. Osy naýqannan qandaı nátıje kútesiz?
- «Atom energıasyn paıdalaný týraly» zańǵa sáıkes, ıadrolyq qondyrǵylardy salý jáne salý aýdany týraly sheshimdi aýmaǵynda qondyrǵy qurylysy josparlanǵan jergilikti ókildi organdardyń kelisimimen Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti qabyldaıdy. Alaıda, AES salý jobasy qoǵamda qyzý pikirtalas týdyrǵanyn eskere otyryp, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev bul máseleni jalpyulttyq referendýmǵa shyǵarý týraly sheshim qabyldady. Sóıtip ol 2019 jyly bergen ýádesinde turdy. Sol kezde Memleket basshysy AES qurylysy kún tártibine engen jaǵdaıda mindetti túrde halyqpen aqyldasatynyn, tipti qajet bolsa bul «óte jaýapty, ózekti másele» boıynsha referendým ótkizetinin aıtqan bolatyn.
Ázirshe referendým qandaı nátıjemen aıaqtalatyny týraly paıymdaý erte dep esepteımin. Bılik úshin halyqtyń oǵan degen senim deńgeıin kórsetetin eń mańyzdy másele – saılaýshylardyń qatysý paıyzy. Referendýmǵa qatysý quqyǵy bar azamattardyń (12,2 mıllıon adam) jartysynan kóbisi daýys berýge qatyssa, referendým ótkizilgen dep sanalady.
Eger qoıylǵan suraqqa qatysqan azamattardyń jartysynan astamy «ıá» dep jaýap berse, Qazaqstanda AES salýǵa jol ashylady.
Qalaı bolǵanda da, referendýmnyń ótkizilýi Qazaqstan basshylyǵynyń mańyzdy sheshimderdi qoǵam pikirin eskere otyryp, demokratıalyq úderis arqyly qabyldaýǵa umtylýynyń belgisi.
– Qazaqstan AES salý isin halyqtyń talqysyna usynyp, refrendým ótkizýge sheshim qabyldaǵan jalǵyz el bolyp tur. Budan elimizde azamattyq qoǵamnyń órisi keńeıip, damyp kele jatqanyn baıqaımyz ba?
– Elimizde atom elektr stansıasyn salý máselesinde referendým ótkizý – eldiń energetıkalyq bolashaǵy men ekologıalyq qaýipsizdigine qatysty asa mańyzdy sheshim qabyldaýdyń ashyq jáne demokratıalyq tásili. Hz basym mundaı referendým ótkizýde bılik oryndary mańyzdy birineshe aspektilerdi basty nazarǵa aldy dep esepteımin. Ózińizde bilesiz, referendým – halyqtyń tikeleı daýys berý arqyly mańyzdy memlekettik sheshimderge yqpal etý quraly. AES qurylysy sekildi strategıalyq jobalar uzaq merzimdi mańyzdy joba. Sondyqtan bul baǵytta halyqtyń pikiri men kelisimi mańyzdy. Bul úderis azamattarǵa memleket saıasatyna jaýapkershilikpen qaraýǵa múmkindik beretinin umytpaýymyz kerek.
AES salý máselesi boıynsha qoǵamda ártúrli pikir bar ekenin ózińiz de bilesiz. Bireýler ony ekonomıkalyq jáne energetıkalyq turaqtylyqtyń kepili dep sanasa, basqalary ekologıalyq jáne radıasıalyq qaýipterge alańdaıdy. Referendým ótkizý arqyly úkimet bul pikirlerdi eskerip, konsensýsqa qol jetkizýdi óz basym mańyzdy másele dep esepteımin. AES salý ol kezekti bir zaýyt salý emes. Bul ekologıa men adam densaýlyǵyna yqtımal áser etetinin nysan ekenin esten shyǵarmaýymyz kerek. Bul rette keıbir azamattardyń alańdaýshylyǵyn túsinýge bolady. Fýkýsıma jáne Chernobyl apattary sıaqty tarıhı oqıǵalar bul taqyrypqa erekshe nazar aýdartty. Referendým arqyly halyq ekologıalyq qaýipterge qatysty óz kózqarasyn bildire alady.
Osy rette elimizde AES salý energetıkalyq táýelsizdikti nyǵaıtý men jasyl energetıkany damytý strategıasynyń mańyzdy bóligi desek te bolady. Iadrolyq energıanyń ekonomıkalyq tıimdiligi joǵary, alaıda onyń saldaryn uzaq merzimde baǵalaý qajet. Halyqtyń bul baǵytty qoldaýy nemese qarsy bolýy eldiń energetıkalyq saıasatyn aıqyndaıtynyn umytpaýymyz kerek.
Referendým ótkizý Qazaqstannyń demokratıalyq prınsıpterge adaldyǵyn jáne halyqtyń pikirin eskerýge umtylatynyn kórsetedi. Bul halyqaralyq qaýymdastyq aldynda eldiń saıası bedelin nyǵaıtýǵa yqpal etetini sózsiz. Sondyqtan AES salý boıynsha referendým ótkizý – eldiń energetıkalyq strategıasyn anyqtaýda mańyzdy qadam. Bul sheshim tek úkimettiń emes, búkil halyqtyń qatysýymen qabyldanýyn óz basym qoldaımyn. Óıtkeni onyń áseri tek qazirgi urpaqqa emes, bolashaq urpaqtarǵa da tıedi. Referendým halyqtyń demokratıalyq quqyǵyn iske asyrýdyń jáne eldegi mańyzdy máseleler boıynsha ashyqtyqty qamtamasyz etýdiń tıimdi quraly ekenin esten shyǵarmaýymyz kerek.
– Dáýren myrza AES-tiń qaýipsizdigi jaıynda ne oılaısyz?
– Qazir AES álemdegi energıanyń ekologıalyq taza ári tıimdi túrleriniń biri sanalady. Biraq onyń qurylysy men paıdalaný qaýipsizdigine qatysty máseleler árqashan mańyzdy dep esepteımin. Qaýipsizdik tek tehnologıalyq aspektilerge ǵana emes, sondaı-aq ekologıalyq, áleýmettik jáne ekonomıkalyq máselelerge de qatysty bolýy kerek. Osy máselege qatysty biraz izdengenimde AES-tiń qaýipsiz júıeleri belsendi jáne pasıvti dep ekige bólinedi eken. Belsendi júıeler (mysaly, salqyndatý júıesi) syrtqy energıa kózderine táýeldi bolsa, pasıvti júıeler elektr qýatynsyz da jumys isteı beretin bólikterin jatyqady eken. Qazirgi reaktorlar birneshe qabattan turatyn qaptamamen jabdyqtalǵan. Bul júıe radıasıanyń syrtqa taralýyna jol bermeıdi. Sondyqtan aınalaǵa radıasıa taralyp ketedi dep qaýiptenýge negiz joq. Sonymen qatar qazirgi reaktorlar jumysyn jyldam toqtatatyn avtomattandyrylǵan júıelermen jabydyqtalatynyn esten shyǵarmaýymyz kerek.
AES qurylysy úshin alań tańdaý kezinde jer silkinisi qaýpi joǵary aımaqtardan aýlaq bolý qajet. Zamanaýı stansıalar seısmıkalyq turaqtylyq standarttaryna sáıkes jobalanady, ıaǵnı jer silkinisi bolǵan jaǵdaıda da zaqymdanbaı jumys isteýi tıis.
- AES tóńiregindegi taǵy bir saýal – «Qurylysty qaı memlekettiń mamandary júrgizedi?» degenge saıady. Osy oraıda, Ońtústik Koreıa, Reseı, Japonıa sıaqty elderdiń atalǵany aıan. Bul oraıda, Túrkıada júrgizilip jatqan stansa qurylysyn kórshilerimizdiń salyp jatqany aıtylady. Ony bizdiń biraz jýrnalıserimiz, ǵalymdarymyz kózderimen kórip keldi, qatelespesem.
Sarapshy retinde Qazaqstandaǵy mańyzdy jobany qaı memlekettiń mamandary qolǵa alǵanyn qalaısyz?
- Búginde AES-ti qaı eldiń kompanıasy salady degen suraqqa jaýap berý tym erte. Aldaǵy referendýmda el azamattarynyń basym bóligi AES qurylysyn qoldap daýys berse, ýákiletti organ elimiz úshin barynsha ońtaıly jáne tıimdi sheshim qabyldaıtyny anyq.
Merdigerdi tańdaǵanda san-alýan aspektiler eskeriletin bolady, sonyń ishinde tehnıkalyq sıpattamalar, qaýipsizdik deńgeıi, qarjylandyrý sharttary, ekonomıkalyq tıimdiligi, qorshaǵan ortaǵa áseri jáne taǵy basqalar. Eń bastysy – bul sheshim ulttyq múddelerdiń basymdyǵy men pragmatızm qaǵıdasyna negizdelýi tıis.
- Atom elektr stansasynyń paıdasy jóninde túrli pikir aıtylyp jatyr. Qaısysyn quptaısyz, alyp-qosaryńyz bar ma?
- Halqymyz Qazaqstandy bolashaqqa umtylǵan el retinde qarastyrsa, negizsiz úreı men fobıaǵa berilmeý kerek. Qazirgi tańda elektr qýatynyń tapshylyǵy bizdi energıany shetelden qymbat baǵaǵa satyp alýǵa májbúrlep, kórshiles elderge táýeldi etip keledi, al beıbit atom energetıkasynyń áleýetin paıdalaný Qazaqstannyń energetıkalyq táýelsizdigin qamtamasyz etýge eleýli úles qosady.
Elimizde adam sany ósip, jańa ónerkásip pen aýyl sharýashylyq nysandary paıda bolýda, kólik-kommýnıkasıa ınfraqurylymy keńeıip jatyr. Ekonomıkamyz elektr qýatymen turaqty jáne jetkilikti túrde qamtamasyz etilmese, daǵdarysqa ushyraýymyz ábden múmkin.
Al AES-ti basqa qýat kózderimen saýatty túrde úılestirý energıa tapshylyǵy máselesin sheshýdiń tıimdi joldarynyń biri bolyp tabylady. Sonymen qatar AES jobasyn iske asyrý arqyly qosylǵan quny joǵary ıadrolyq ónimderdi óndirýge jáne ıadrolyq medısına sıaqty salalardaǵy zertteýler men ınovasıalardy damytýǵa múmkindik týǵyzady.
- Áńgimeńizge rahmet!
