Hanoı hıkmetteri

Dalanews 10 qaz. 2015 10:43 1287

Sońǵy ýaqyttary ekonomıkalyq damýdyń estafetasyna Shyǵys Azıa elderi óz qolyna alǵany barshaǵa málim. Atalǵan aımaqtaǵy qýatty elderdiń biri Vetnam desek, qatelespeımiz. Jaqynda sosalıstik damý baǵytynan aınymaǵan Vetnamda bolyp, eldiń ekonomıkalyq, ǵylymı-tehnıkalyq áleýetin baǵamdap qaıtýdyń sáti tústi. Halyqaralyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵy uıymyna múshe elderdiń kezekti 66 basqosýy Vetnam astanasy Hanoıda bolyp ótti. Alqaly jıynǵa qazaqstandyq delegasıany «Ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵy» AQ-y prezıdenti Ádil Ybyraev bastap bardy. Endi Eýrazıa qurlyǵynyń qıyr shetinde jatqan Vetnamda kórip-bilip, kóńilge túıgenderimizdi qalyń oqyrmandarmen bólissek.

Vetnam qandaı el?

Búginde Qazaqstannan Vetnam astanasy Hanoıǵa tikeleı qatynaıtyn ushaq joq. Tek týrızmi damyǵan Hoshımın qalasymen barys-kelis jolǵa qoıylǵan. «Eır Astananyń» ushaqtary Hoshımınge aptasyna bir ret qatynaýda. Jıynnyń bolatyn kúnimen Hoshımın reısi oraılaspaǵan soń, bizder Hanoıǵa Taıland astanasy Bangkog arqyly tartyp kettik.

Hanoıda kún ysyp tur eken. Tynyq muhıtynan kóterilgen ylǵal ystyqpen aralasqanda tymyrsyq aýa paıda bolyp, tynysyńdy taryltady eken.

Vetnam sosıalısik el bolǵannan keıin vıza qoıdyryp, tergeý-tekserýge biraz ýaqytymyzdy shyǵyndaıtyn shyǵarmyz dep oılaǵan edik. Sóıtsek, onymyz beker eken. Alyp laıner qalyqtap kelip, Hanoıdyń halyqaralyq áýejaıyna qonǵannan keıin 20 mınýtqa jeter-jetpes ýaqytta áýejaıdyń kóshi-qon qyzmetiniń qaǵylez qyz-jigitteri, tórtkúl dúnıeniń ár tarabynan kelgen adamdardy bir jerge jınap, shetimizden shaqyryp mórin basyp, vızasyn qoıyp berdi. Qolymyzǵa tólqujatymyz ben Vetnamǵa kelgen qurmetti qonaq ekenimizdi aıqyndaıtyn qujatty alǵannan keıin syrtqa bettedik.

Vetnamǵa saparǵa shyqqanymyzda munda orys tilin biletin adamdardy kezdestiretin shyǵarmyz dep oılaǵanbyz. Biraq Vetnamnyń sosıalısik el degen aty bolmasa, álemdik órkenıettiń bir pushpaǵyna aınalyp, dúnıejúzimen ǵalamdasyp ketipti. Jurttyń bári syrttan kelgen týrıserge aǵylshyn tilinde til qatyp, qushaq jaıa qarsy alyp jatyr. Kóshede saýda satyp, taksıletip júrgen qarapaıym adamdardyń ózderi aǵylshynsha «saırap» tur. Keńes ókimetimen uzaq jyldar boıy tyǵyz yntymaqtastyq ornatsa da, orys mádenıeti men orystyń tili bul elge sińbepti.

«Adam sóıleskenshe, jylqy kisineskenshe» dep babalarymyz beker aıtpaǵan ǵoı. Áýejaıdan kútip alǵan jas jigitpen azdaǵan aǵylshynshamyz jetpegen jerde ymdasyp, túsinisip qoıymyz. Janǵa jaıly áýejaıdan shyqpaı turyp, álemge ámirin júrgizip turǵan azdaǵan dollarymyzdy Vetnam dongine aıyrbastap, qaltamyzǵa salyp aldyq. Bir dollardyń quny 22 myń dongqa teń keledi eken. Álemdik ekonomıkany jýsatyp, órgizip otyrǵan «dollarekeń» Vetnam dongin qatty qunsyzdandyryp jibergenine tańǵaldyq. Vetnamnyń qarjy-ekonomıkalyq júıesi jaıynda jetik bilmegendikten bul jaıynda áńgime qozǵaýymyz orynsyz bolary anyq. Sondyqtan kózben kórip, kóńilge túıgen jaıttardy ortaǵa salsaq, sonyń ózi jeter.

Shlagbaýmy joq qala

Áýejaıdyń mańynda uzynnan uzaq sozylyp jatqan kóshege kóz salǵanymyzda qaptaǵan kólik kózimizge túsken joq. Sodan vetnamdyqtardyń kópshiligi temir tulpardy taqymdaýǵa shamalary jetpeıtin shyǵar dep oıladyq ta qoıdyq. Jol bastaýshymyz áýejaıdyń aldynda qazdaı tizilip turǵan taksılerge qaraı alyp keldi. Taksılerdiń bári konveıerden keshe shyqqan sý jańa kólikter eken.

Taksıge mingenimizde janǵa jaıly jumaqtyń bir búıirine top ete túskendeı boldyq. Salqyndatqysh pen Wi-Fi ınternetińiz úzdiksiz uryp tur. Salqyn taksıde otyryp, alty qurlyqtyń ar jaǵynda qalǵan elińnen habar alýyńa barlyq jaǵdaı jasalǵan. Aǵylshynshań jetpeı qalsa, «Google aýdarmashyǵa» júgine qoıasyń. Ár taksı Wi-Fi ornatyp alǵanyna qaraǵanda Vetnamda baılanys kompanıalary bizdiń operatorlar sıaqty halyqtyń moınyna minip almaǵan-aý dep oıladyq ta qoıdyq.

Áke-kókemiz kórmegen bóten elge aıaq basqan adamǵa Wi-Fi aldana qoımaıtynymyz belgili. Árıne, qajettilik úshin paıdalanýǵa bolady. Qaltafonymyzdy qaltaǵa súńgitip, aınalamyzǵa kóz saldyq. Áýejaıdan shyqqanda aldymyzdan bir shlagbaým orap, turaqaqysyn talap etetin shyǵar dep oılaǵan edim. Biraq kózime jurttyń jolyn kes-kestegen shlagbaým shalyna qoıǵan joq. «Múmkin árirekte shyǵar» dep ishteı oılap qoıamyn (Almaty áýejaıynyń mańyndaǵy kórinispen salystyryp otyrmyn ǵoı). Degenmen Hanoıdaǵy 3 kúndik saparym barysynda birde-bir shlagbaým kórmedim. Al Almatyda aıaq attap bassań, shlagbaýmǵa baryp mańdaı tireısiń. Vetnam saparynan shlagbaýmdy qaptatyp, Almatyny týrızm men qarjy ortalyǵyna aınaldyra almaıtynymyzdy jete túsingendeı boldym. Hanoıdyń halyqaralyq áýejaıy qala syrtynan qashyq jatyr eken. Óıtkeni áýejaıda ıyq tirestiretindeı ǵımarat kózge shalynǵan joq. Jol boıynda qaptaǵan úıler de joq. Kóbine kúrish pen shaı plantasıalary kózge ottaı basylady. Atyzdardyń bári bir syzyqtyń boıymen tartylǵan. Kózdi arbaıtyn geometrıalyq syzyqtar dersiń. Plantasıalardan beısaýyt ósip, ádemi kórinistiń sıqyn buzǵan birde-bir qýraıdy kórmedik. Soǵan qaraǵanda vetnamdyqtardy jer emgen sharýalardyń qataryna qosýǵa bolatyn shyǵar. Joldary taqtaıdaı, keń – jamap-jasqaǵan bir jeri joq. Halyqaralyq áýejaıǵa tartylǵan jol bolǵan soń, jaqsylap jóndep te qoıýy múmkin ǵoı...

Hanoıǵa sapar shegetinimizdiń aldynda ǵalamtor arqyly el astanasyna vırtýaldi saıahat jasaǵanymyzda, 7 mıllıon turǵyny, qalanyń aınalasynda aıqush-uıqysh aǵyp jatqan birneshe ózen bar ekenin oqyǵanbyz. Sonyń eń úlkeni – Qyzyl ózen. Qala men áýejaıdyń arasyn bólip turǵan ózenniń ústine vetnamdyqtar teńdesi joq kópir salyp, ózderiniń Shyǵys Azıadaǵy «jetekshi el ekenin pash etti» degen qysqa jazbany sol ǵalamtordan oqyǵanmyn. Endi, mine, sol bolat arqandardy, alyp beton baǵanalarǵa kerip salǵan bıik ári keń kópirdiń ústimen zýlap baramyz. Al Qyzyl ózenniń ústinde shaǵyn qaıyqtarǵa minip alǵan vetnamdyqtar Azıa halyqtaryna tán kúrish sabaǵynan toqıtyn qalpaqtar kıip alyp, ary-beri júzip júr.

Bulqynyp aǵyp jatqan Qyzyl ózendi kórmedik. Ózen betinde tunyp qalǵan tynyshtyq qarapaıym vetnam sharýasynyń mamyrajaı tirligimen úılesim tapqandaı. Tek alyp kópirdiń ústinde júıtkigen kólikter ǵana taıaý mańda tirligi qaınaǵan nán shahardyń bar ekeninen habar berip turǵandaı.

Osylaısha aınalamyzdaǵy buryn-sońdy kórmegen keremet tabıǵat kórinisterin kókirek kózimizge túsirip, el astanasy Hanoıǵa kelip kirdik.

Motosıklder aǵyny

Mundaǵy kórinister múlde basqasha. Qalaǵa at basyn tiregende adam shaǵyn motosıklder aǵynyna tap bolǵandaı áserge bólenedi eken.

Kóshedegi kóp motosıkldi kórip, aýzymyz ashylyp qalǵanyn baıqaǵan taksı júrgizýshisi aǵylshyn tilinde «Hanoı – motosıklder qalasy» degende esimizdi jıǵandaı boldyq. Shyny kerek, motosıklge mingesken jurtty birinshi ret kórýim. Qalaı tańdanbassyń? Aıtpaqshy, arasynda qarapaıym velosıpedter de bar. Biraq motosıklderdiń qarasy basym. Búkil Almatydaǵy motosıkldi jınasańyz, Hanoıdyń bir kóshesinde sap túzep júıtkip bara jatqan motosıklderge jetpesi anyq.

Munshama kóp motosıklderdi kórgende 7 mıllıon alyp qalany kóshelerinde keptelis bolmaıtynyn túsingendeı boldym. Eger júzdegen myń motosıkl mashınaǵa aınalsa, Hanoıda sol zamatta tirshilik toqtap, jurttyń bári barar jerine jete almaı qalatyny anyq edi. Almatyny kólik tyǵynynan qutqarý úshin bir ýaqyt velosıpedke minýdiń qanshalyqty mańyzdy ekenin osy joly uǵynǵandaı bolǵanymdy jasyryp qaıteıin.

Jasy da, kárisi de motosıklge minip alǵan. Tipti, júkti de osy qos dóńgelekti kólikpen tasıdy eken. Al sabaqqa asyqqan vetnamdyq kishkentaı balaqandar ata-analarynyń arqasyna keneshe jabysyp, alańsyz ketip barady...

Taǵy bir baıqanym, kóshe boıymen aǵylyp jatqan kólikterdiń jolyn kes-kestep, toqtatyp, qujat tekserip jatqan jol saqshylary nazarymyzǵa ilikpedi. Sondaı-aq, jol belgilerine mán bermesten, ary-beri júıtkip júrgen motosıklderdi kórgende jol saqshylary Hanoıdaǵy jol qaýipsizdigin baqylaı almaı qalǵanyn uqqandaı boldym. Biraq keptelis oryn alyp, aıǵaıǵa basyp jatqan jurtty kezdestirmedik. Alyp qaladaǵy jol qozǵalysy tabıǵı túrde damyp jatqandaı... Osylaısha biz mingen kólik qalyń motosıkldiń arasymen qaıyqtaı júzip, qonaq úıge kelip mańdaı tiredi.

Tabıǵı túrde damyǵan bıznes

Qonaq úıdiń aldynda turǵan elgezek shveısar jigiti júgirip kelip kóliktiń esigin ashyp, júgimizdi túsirip, bólmemizge bastady. Ádepki qonaq úı. Alyp-qosatyn eshteńesi joq. Salqyn, janǵa jaıly. Biraz tynyǵyp alǵannan keıin túngi Hanoıdy aralap kórýge ańsarymyz aýyp, kóshege shyqtyq. Baǵanaǵy áýejaıdan shyqqan qarsy alǵan tymyrsyq aýa áli qaıtpapty.

Mine, Hanoıdyń aty belgisiz ortalyq kósheleriniń birimen aıańdap kelemiz. Jurttyń birazy motosıklderin kóshe boıyna qańtaryp tastap, jaǵalaı ornalasqan shaǵyn ashanalardan tamaq jep, sýsyn iship jatyr. Bizde kóshede vetnamdyqtar sıaqty júremizden otyra qalyp, tamaqtanatyn bolsa, SES mamandary ertesinde sol ashananyń esigine qulyp salyp, jumysyn toqtatar edi.Shyny kerek, Hanoı kóshelerinde ashanalardyń kópshiligi bizdiń sanıtarlyq jáne órt qaýipsizdigi talaptaryna sáıkes kelmeıdi. Sondaı ashanalarǵa bas suǵyp, ashshy-tushshysy aralasqan vetnamdyqtardy kúrish kespesinen biz de dám tattyq. Dámdi eken. Biraq bizdiń úıdegideı qunarly, qýatty emes. Birneshe qaıta ishseń bolatyndaı.

Óz basym Vetnamda shaǵyn jáne orta bıznestiń bulaısha órken jaıyp ketti dep oılamaǵan edim. Óıtkeni Hanoı kóshelerindegi ashana men shaǵyn dúkenderden aıaq alyp júre almaıdy ekensiń. Tipti, keı jerde shaǵyn peshin kósheniń bir qýysyna qoıyp, túrli kúrish kespeleriniń býyn burqyratyp, usynyp jatqan vetnam áıelderine tártip saqshylary men SES qyzmetkerleriniń «áńgime aıtyp» jatqanyn baıqadym. Kóshedegi jol qozǵalysy men bıznesi tabıǵı túrde damyp, keremet úılesim taýypty. Talǵampaz jastarynyń ózderi kóshe boıyndaǵy shaǵyn kafelerge tize búgip, jemis shyryndarymen shól basýǵa kumar.

Ádette bizder shaǵyn jáne orta bıznesti damytý týrasynda kóp áńgime aıtyp, kóptegen qoldaýlar jasaımyz. Vetnamdaǵy jaǵdaıdy kórgende sonyń bári beker ma dep qaldym. Kez kelgen kásip tabıǵı damý kezeńinen ótýi tıis. Al biz bolsaq, órkenıettiń shyńyna shyqqan elderdiń standarttary men talaptaryn alǵa tartyp, shaǵyn jáne orta bıznestiń qolyn býyp tastaǵanymyzdy baıqamaımyz.

Ǵylym jáne óndiris

Ertesinde Halyqaralyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵynyń jıynyna qatysyp, Vetnamda ǵylymnyń qalaı damyp jatqanyn baıqaýdyń sáti tústi. Sonaý keńes zamanynda qurylyp, sodan beri úzdiksiz jumys istep kele ja
tqan halyqaralyq uıym ǵylymı-tehnıkalyq zertteýlerdi júıelep, aqparat almasýǵa bar kúshin salyp jatyr eken. Uıymǵa uzaq jyldardan beri jetekshilik jasap kele jatqan V.E.Kodola myrza Halyqaralyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵynyń ókiletti komıtetiniń ókilderi aldynda bir jyl boıyna atqarǵan jumystary jaıynda esep berdi.

– Ortalyq ótken jyly aqparattyq-saraptamalyq, ınovasıalyq tehnologıa, joǵary oqý oryndar men zıatkerlik menshikti qorǵaý jáne ınovasıalyq baǵyttaǵy shaǵyn jáne orta bıznesti damytý baǵyttary boıynsha aýqymdy jumystar atqardy. Qazirgi tańda ǵylymı-tehnıkalyq sala jyl ótken saıyn qarqyndy túrde damý ústinde. Sondyqtan bizder uıymnyń yntymaqtastyq aıasyn barynsha keńeıtýge kúsh saldyq. Bul baǵyttaǵy jumystarymyzǵa uıymǵa múshe memleketter barynsha qoldaý kórsetip otyrǵanyn aıtqym keledi. Ótken jyly ortalyq Ulybrıtanıa, Germanıa, Qytaı, Fransıa jáne Chehıamen ǵylymı-tehnıkalyq sala boıynsha aqparat almasý baǵytynda ónimdi jumystar júrgizdik. Sońǵy ýaqyttary bizben qytaılyq áriptesterimiz baılanys ornatýǵa aıryqsha qyzyǵýshylyq tanytýda. 2014 jyldyń 30 maýsymy men 4 shilde aralyǵynda Harbın ǵylymı-tehnıkalyq kórmesine qatysyp, is-tájirıbe almastyq. Aldaǵy ýaqytta Halyqaralyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵy ózge eldermen yntymaqtastyǵyn keńeıtýge múddeli, – dep uıym jetekshisi atqarǵan jumystary jaıynda esep berdi.

Esepti baıandamadan keıin minbege uıymǵa múshe elderdiń ókilderi kóterilip, ózderiniń is-tájirıbesimen bólisti. Óz kezeginde «Ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵy» AQ-y prezıdenti Á.Ybyraev ózi basqaryp otyrǵan ortalyqtyń jumysy jaıynda jınalǵan qaýymǵa keńinen áńgimelep berdi.

– Ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵy óziniń 60 jyldyq is-tájirıbesiniń arqasynda qazir Qazaqstandy ǵylymı-tehnıkalyq jáne ınovasıalyq turǵydan damytatyn mańyzdy organǵa aınalyp otyr. Osylaısha ortalyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparatty júıelep, Qazaqstan ǵylymyn damytyp, ınovasıalyq ekonomıka qurýǵa barynsha úles qosyp keledi. Qazirgi tańda «UǴTAO» AQ-nyń qorynda jarıalaýǵa jatpaıtyn 31 myń qujat jınaqtalǵan. Budan basqa 25 myńnan astam dısertasıalyq jumystar jáne júzege asqan 753 ǵylymı-tehnıkalyq baǵdarlamalardyń qujattary saqtalýda. Ortalyq qyzmetkerleri mańyzdy qujattarǵa tıisti saraptama júrgizip, elimizdegi memlekettik organdar men ǵylymı mekemelerdi qajetti ǵylymı-tehnıkalyq aqparatpen tolyqtaı qamtamasyz etip keledi. Sońǵy ýaqyttary «UǴTAO» AQ-y halyqaralyq yntymaqtastyq salasyn keńeıtýge barynsha kúsh jumsap kele jatqanyn aıtqym keledi. Búginde bizder AQSH, Ulybrıtanıa, Germanıa, Nıderland, Qytaı, Ońtústik Koreıa, BAÁ, Reseı syndy eldermen tyǵyz áriptestik qarym-qatynas ornattyq. Sondaı-aq, ortalyq Qazaqstannyń halyqaralyq ǵylymı málimetter qorlaryna Ulttyq jazylymyn uıymdastyryp, ǵylymdy damytýǵa kúsh salyp otyr. Osylaısha Qazaqstandaǵy 300-den astam JOO men ǴZI-diń ǵalamdyq ǵylymı-tehnıkalyq málimetter qoryna qoljetimdiligin qalyptastyrdy. Qazirgi tańda qazaqstandyq ǵalymdar Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń qoldaýynyń arqasynda Thomson Reuters kompanıasynyń Web of Science platformasyn, Elsevier kompanıasynyń Scopus málimetter bazasyn, Springer kompanıasynyń ǵylymı málimetter qoryn paıdalanýda. Sońǵy ýaqyttary Wiley-Blackwell kompanıasynyń ǵylymı málimetter qoryna synaqtyq qosylýdy iske asyrdyq. Osylaısha Qazaqstan ǵalymdyq ǵylymı málimetter qoryndaǵy ǵylymı-tehnıkalyq aqparattar keń kólemde qoldanyp, ǵylymnyń órisin keńeıtip, ınovasıalyq ekonomıka qurýǵa barynsha kúsh salýda, – dep oıyn ortaǵa saldy.

Óz kezeginde Rýmynıadan kelgen T.S.Groza myrza óz elindegi joǵarǵy oqý oryndary sheteldik stýdentterdi tartýda kóptegen jumystar atqaryp jatqanyn alǵa tartty:

– Sońǵy ýaqyttary Rýmynıada bilim alýǵa umtylǵan ózge eldiń jastarynyń qatary artyp keledi. Bul jaǵdaıdan Rýmynıada bilim berý salasynyń oń baǵytta damyp jatqanynyń kórinisi dep esepteımin. Qazirgi tańda elimizdegi jetekshi 24 ýnıversıtet sheteldik stýdentterdi tartýda arnaıy baǵdarlama qabyldap, bul baǵytta jan-jaqty jumystar júrgizýde. Aldaǵy ýaqytta jyl saıyn rýmyn eline kelip bilim alatyn jastardyń sanyn 29 myńǵa deıin jetkizýdi kózdep otyrmyz. Sol sıaqty elimizde jastarǵa kemel bilim beretin syrt elderdiń bilikti ustazdaryn tartýǵa da basa kóńil bólinýde, – dedi. Al jıyn barysynda sóz alǵan moldavandar Moldavıa bıligi memlekettiń ǵylymǵa bóletin qarjysyn JİÓ-niń 1 paıyzyna jetkizýge josparlaǵanymen, bul kórsetkishke qol jetkize almaı kele jatqandaryn jasyrmaı aıtty. Sondaı-aq, olar ǵylymdy komersıalaý máselesinde de sheshimin tappaǵan ózekti máseleler bar ekenin tilge tıek etti. Osylaısha jıynǵa qatysqan delegasıa ókilderiniń baıandamasyn tyńdaǵanymyzda ǵylymdy komersıalaý, bıznes pen ǵylymnyń arasyndaǵy baılanysty jandandyrý syndy ózekti máselelermen kóptegen elderdiń betpe-bet kelip otyrǵanyn baıqadyq.

Jıyn sońynda «Tehmart-2015» tehnologıalar kórmesine qatysqanymyzda Vetnamnyń Shyǵys Azıada kóshbasshy memleket bolýǵa umtylatyndaı jóni bar ekenine kózimiz jete tústi. Kórmege qatysqan vetnamdyq kompanıalar kóptegen zattardy óz ishinde óndiretinderin kórsetti. Osylaısha Vetnamnyń qurylys, joǵary tehnologıalar, tamaq, farmasevtıka salasy qarqyndy damyp kele jatqanyna kýá boldyq. Bizdi qurylys salasyndaǵy tyń jobalary qatty qyzyqtyrdy. Bul elde jeńil beton qurastyrmalar daıyndaý isi tıisti deńgeıde damyǵan eken. Qazaqstannyń qurylys kompanıalary vetnamnyń iri kompanıalarymen birikken kásiporyn quryp, jumys istese, tabysqa jeteri anyq. Onyń ústinde Shyǵys Azıa elderi arasynda Vetnamnyń Eýrazıalyq Odaqqa qyzyǵýshylyq tanytyp otyrǵany kópshilikke málim. Bizder osy múmkindikterdi paıdalana otyryp, aradaǵy saýda-ekonomıkalyq baılanystarymyzdy jandandyrýǵa bolady.