Gabrıel Garsıa Markes[/caption]
Byltyr álemge aty máshhur jazýshy, Nobel syılyǵynyń ıegeri Gabrıel Garsıa Markes 87 jasynda dúnıeden ozdy. Uzyn-yrǵasy 10 roman, 50 áńgime, 10 povesi bar jazýshynyń ár shyǵarmasy álem ádebıetiniń jaýhary sanalady. «Myńjyldyqtyń eń úzdik tórt qalamgeri» degen saýalnamada Shekspır, Dante, Servantestermen qatar atalýy jaıdan jaı emes.
HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Ońtústik Amerıkanyń buıyǵy tirligin ádebıetimen álemge pash etken úrkerdeı toptyń belortasynda Markes te júrdi. J. Amadý, M. Astýrıas, A. Karpenter, H. Borhes, H. Kortasar, M. Losa sekildi biregeı esimder irkes-tirkes ádebıet maıdanyna oıqastaı enip, «uıqydaǵy» býlkannyń oıanýyn sezdirdi. Olar saıası-ekonomıkalyq qaqtyǵystar tasqynyn; dıktatorlyq bılep-tósteýdiń dástúrge aınalǵan shejiresin; umytylýǵa aınalǵan tarıhı sana men epıkalyq jadtyń tereńdegi shuǵylasyn (óz úıekterindegi); dinı senimniń butarlanýy men ıdeologıalyq qarýdyń betqaratpas qylyshy – jalań demokratıalyq urandardyń aýmaly-tókpeli tizbegin ár qyrynan kesteledi. Olar álem ádebıetin haos pen tústen qutqardy nemese haos pen tústiń arasyndaǵy ómirdi meılinshe shynaıy beınelep berdi. Eles pen tús ısharalaryn ómirge ákelgen ıspan aqyndarynyń romantıkalyq poezıasy bolsa, Mıgel Astýrıas oǵan shyt jańa reńk berdi, magıalyq realızmniń qat-qabat personajdaryn qalyptady, oqıǵalar men tabıǵattyń arasyndaǵy tylsym qatynastardy sheber úndestire, shabytpen sýrettedi – úndilik túpbastaýlardyń tórkinine dendedi. Al, G. Markes eshkim qaıtalaı almas kemeldiktiń órnegimen bul baǵytty ushar shyńyna shyǵaryp, ǵalamdyq ádebıette ǵana emes, mádenıettanýda da erekshe oryn alatyn qubylystardy sana túkpirinen barsha halyqtyń aqyl-oı aınalymyna engizdi.
[caption id="attachment_8875" align="alignleft" width="354"]
HH ǵasyr mádenıetindegi alasurý-adasý sezimi onyń árbir týyndysynda ómir súrdi.[/caption]
«Júgeri adamdar» qandaı keremet týyndy bolǵanyna qaramastan, «Júz jyldyq jalǵyzdyqtyń» bıigine bastar joldyń biri edi. Markes sony elden buryn sezindi jáne adaspaı tapty. Bul Latyn Amerıkalyq ádebıettiń birin biri tolyqtyra biletin, saıasyn panalatýǵa daıyn máýeli báıterek ekendigin kórsetedi. Markes magıalyq realızm arqyly zamanaýı hám saıası ózgeristerdi zar kúıine jetkize jazýymen alǵa ozdy. Óziniń otanyn ǵana emes, tutas úıekti, tipti barlyq jer betin sharpyǵan indetter men HH ǵasyr mádenıetindegi alasurý-adasý sezimi onyń árbir týyndysynda ómir súrdi. Sóıte tura ol eń aldymen jeke adamnyń kúıreýin, rýhanı quldyraýyn óz kózimen kóre bildi jáne jeke tulǵanyń damý potensıalyn rıtmdi yrǵaqtar arqyly jipke tizdi. Álemniń qaı túkpirindegi oqyrman bolsyn, markestik «qıal álemine» bir ense, qaıta shyǵýy qıyn edi... Sebebi onyń sóz qýaty ótirik pen shyndyqtyń ortasyndaǵy keńistikte bolatyn.
Markes magıalyq realızm arqyly zamanaýı hám saıası ózgeristerdi zar kúıine jetkize jazýymen alǵa ozdy. Óziniń otanyn ǵana emes, tutas úıekti, tipti barlyq jer betin sharpyǵan indetter men HH ǵasyr mádenıetindegi alasurý-adasý sezimi onyń árbir týyndysynda ómir súrdi.
Ol úsh topyraqty bir arnaǵa toǵystyrdy: Eýropalyq dúnıetanymnyń Amerıkada qaýashaq jaıǵan alaýy men úndilik mádenıettiń jaýhar qoımasyn jáne afrıkalyq záńgilerdiń jat ólkedegi jasyryn, el kózine baıqala bermeıtin ózegin arshydy. Ol – osy úsh arnanyń boıynan ózgeshe kúshti boıyna jıyp, mıfter men ańyzdardy, senimder men nanymdardy, órkenıetterdiń qaqtyǵysy men adamı qundylyqtardyń ózgerisin erekshe shabytpen tolǵap, ózindik baılam jasaı bilgen biregeı sýretker. Onyń shyǵarmalary Kolýmbıanyń keshesi men búgini týraly ǵana emes, barlyq adamzatqa ortaq qundylyqtardyń – jańarý men eskirýdiń, úmit pen úreıdiń, azǵyndaý men qaıta túleýdiń, «bar bolý» men «joq bolýdyń» júıeli de júıesiz evolúsıasyn sazdy da muńly naqyshymen bezbendegendigimen de asa qundy. «Toraı quımyshaqty» sábılerdiń dúnıege kelýine sebepker bolǵan nápsilik asqyný men osyndaı qysyltaıań shaqta adam balasynyń jańa mekendi izdeýi (jańa senim, jańa oı, jańa tarıh desek te bolady, qazirgi adam balasy da ózderine jańa meken izdeýmen arpalysyp jatqan joq pa) qumyrsqalardyń «qyrǵyny» men tabıǵattyń adam túsinip bolmas tosyn minezi, jalǵyzdyq pen mahabbattyń tutqynyna aınalǵan tragedıalyq súldeler men eshteńege senbeıtin, mahabbatty toıymsyz lázzattyń quraly dep uǵatyn «adasqan» uldyń oralýy, perishtelik pen ibilistik sezimniń arpalysy, bir otbasynyń dáýrendeýi men tuqymynyń qurýy, órkendeýdiń jedeldeýi men qurdymǵa ketýdiń odan da ilkimdiligi – Makondonyń qysqasha baıany. Dástúr joq, dástúr dep júrgenimiz mısha bylyqqan býdandasý teorıasy. Adamzat HH ǵasyrda óz tarıhyn eki ret jańalady: qan keshý... Biraq adasqaq arman ózi izdegen uıasyn tapqan joq, aq kógershinniń shyryly ár júrekten bebeýleıdi. Jolsyz jerden jol salamyz degen uran astynda kún keship kelemiz, burynǵy dańǵyldarymyzdy qıratyp bittik. San ǵasyrlyq izdenisimiz arqyly turǵyzǵan baspanamyzdyń saǵym ekenin túsindik. Markestik túńilistiń túp qaınary aryda jatyr. Adamdar qateliginen sabaq almaıtyndyǵyn áldeneshe shyǵarmasynda baıan etken jazýshy Abyl men Qabyl hıkaıatyn bir sát esten shyǵarǵan joq...
Ol qazirgi aqyl-oı bilgirleri jarysa jazyp, oı-talqy quryp jatqan tarıhtyń aqyry uǵymyn fılosoftardan erterek, Makondo taǵdyry arqyly beıneledi. Jazýshy «Adamzat túptiń túbinde Tabıǵattan jeńiledi...» deıtin ashshy da aýyr oıdy usyndy deıtinder de bar... Asyly, Markes adamzatty qurtatyn Tabıǵat emes, adasqaq oı ekenin eskertetindeı. Jalǵyzdyqtyń túpsiz shyńyraýyna qulaǵan rýhanı ashtyqtyń sońy azǵyndyqpen aıaqtalady dep ısharalaıtyndaı... Biraq úmitsizdiktiń ózinen sáýleli úmit ushqynyn kórsete biledi.
Shyndyǵynda, Garsıa Markes – Folkner mektebiniń jańa baǵyttaǵy magıalyq realızm álemimen túlegen rýhanı izbarasary deýge de bolady. Ol sóılem qurýdyń, tekst qalyptaýdyń ózindik erekshelikterin Folknerden ala otyryp, ózine deıingi ádebı mazmundar men formalyq izdenisterdi, dál Markes ádebıetke aralasqan shaqtaǵy úzdiksiz jańarǵan ádebı mektepter men estetıkalyq tujyrymdardy asa qatań súzgiden ótkizgen talǵampaz sýretkerdiń biri.
Ol Makondo qalashyǵyn ár shyǵarmasynyń tini ete otyryp, keıipkerlerin de bir shyǵarmasynan kelesisine kóshire bilgen sanaýly qalamgerdiń biri. Jazýshynyń bul tásili Ý. Folknerdiń ashqan izin ózinshe mánerde qaıta túletkeni desek te bolady. Ioknapatofa men Makonda geografıalyq kartada joq bolǵanymen, adamnyń rýhanı kartasynda – ádebıette máńgi óshpesteı qashalǵan jer attary osy qalamgerlerden bastaldy. Mo Iannyń «Gaýmı aýyly» - bul úrdistiń áli de jalǵasatynyn bildiredi. Shyndyǵynda, Garsıa Markes – Folkner mektebiniń jańa baǵyttaǵy magıalyq realızm álemimen túlegen rýhanı izbarasary deýge de bolady. Ol sóılem qurýdyń, tekst qalyptaýdyń ózindik erekshelikterin Folknerden ala otyryp, ózine deıingi ádebı mazmundar men formalyq izdenisterdi, dál Markes ádebıetke aralasqan shaqtaǵy úzdiksiz jańarǵan ádebı mektepter men estetıkalyq tujyrymdardy asa qatań súzgiden ótkizgen talǵampaz sýretkerdiń biri. Markestiń jas shaǵynda ádebıet maıdanynda ótkel bermes asaý tolqyndar bar edi. Hemıngýeılik dáldik ózge qalamgerlerdi shıryqtyryp, bári quldyq urǵandaı, onyń múltiksiz sheberligine tamsana da tańdana bas ızeskende, osy seńdi buzar jol izdep sharq urǵanda, Markes munyń bárin ıirip tastap sheberlik pen shynshyldyqtyń týra ortasynan ózine laıyq jol tabýymen de bitimi bólek. Ózi tańdap alǵan taqyrybyn súrleýli sorabymen kemerinen asyra shalqytý ádebıettegi biz aıtqan «dáldik» uǵymyna kóleńke túsirgendeı kóringenimen, múldem kerisinshe, estetıkalyq jańa tumany ashyp, «tilge qanat bitirý» stıhıasy arqyly ádebı teorıalar sheńberin áldeneshe esege keńeıte túskendeı áserge bóleıdi. Tipti sol teorıalardyń jańa órilimin de ózimen birge ala kelgeni shyn. Onyń ásiresiz shabytqa qurylǵan sóılemderi yryq bermeı arna tartatyn tasyǵan ózen sekildi minezdi, keıde uzynnan uzaqqa sozylyp, núkteli útir men útir arqyly ǵana bólinetin teksterdiń logıkalyq shymyrlyǵy jazýshynyń kókiregindegi obrazdar tasqynyn oqyrmanǵa usynady: esti oqyrman sulý mátinniń boıyndaǵy úzilissiz yrǵaqtan adaspaýy tıis.
Garsıa Markes – jalǵyzdyqty jerine jetkize jyrlaǵan, qaısarlyqty tý etken ádebı rysar desek te bolady. Menińshe, ol somdaǵan eń uly keıipker – Ýrsýla. Ýrsýlanyń san qabat rýhanı beınesi – buǵan deıin ádebıette qolyna qalam alǵannyń bári bıik parasatpen keıipteýge umtylǵan Ana obrazynyń sárýar meıirin rıasyz áspettegen biregeı zerdeli jaratylys, júrek aınasynan shashyraǵan nur. Álemdi sulýlyq emes, ana meıiri qutqarady. Ujymaq – ana tabanynyń astynda...
Álemniń kóptegen tilderine aýdarylǵan onyń shyǵarmalaryn avtorlyq jazý mashyǵy men oı júıesine dendeı enip, qazaq tilinde qapysyz jetkizgen qalamger Keńes Iýsýpke ádebı marapattyń kez kelgenin bersek te laıyq.
Garsıa Markesteı jazýshylardyń áli talaıy dúnıege keler, onyń shyǵarmalarynan da adýyndy, san-salaly týyndylar jaryqqa shyǵar, biraq dál Markesteı kez kelgen topyraqqa jatsynbaı sińer, kez kelgen tanym ıesiniń túısigin sáýlesine boıar shyǵarmashyl tulǵa bolýy qıyn. Aqyr sońynda ózi de óz shyǵarmalarynyń keıipkerlerine aınalǵan ol shyn máninde JALǴYZ!
Ýrsýlanyń urpaǵyn, jalǵyzdyq jyrshysyn adamzat balasy umytpaq emes!
Toqtaráli TAŃJARYQ.
Garsıa Markestiń qoshtasý haty
Eger Táńir mendeı qaýsaǵan shaldyń datyn aıtýǵa az da bolsa mursat bergen bolsa, oılaǵanymdy aıtpaı, aıtpaǵymnyń astaryn oılar edim. Dúnıeniń qunyna emes, mánine bas qatyrar edim.
Az uıyqtap, kóbirek qıaldar edim. Kózimdi jumyp ótkizgen ár mınýtymnyń qarańǵyda ótkizgen alpys sekýndke barabar ekenin baǵamdar edim. Basqalar beıǵam uıqyǵa batqan shaqta, oıaý otyrar edim. Baskalar áńgime aıtqan kezde, únsiz tyńdar edim. Jaratqan Iem endi biraz ǵumyr berse, qarapaıym kıinip júrer edim. Tańmen talasa turyp janymdy, tánimdi kún nuryna qyzdyrar edim.
Qudaıym-aı, júregimniń bary ras bolsa, boıymdaǵy óshpendilik ataýlyny muz etip qatyryp, kúnniń shyǵar sátin asyǵa tosar edim. Men Van Gog sekildi juldyz jaryǵynyń astynda sýret salar edim. Ýrýgvaılyq Marıo Benedettıdiń poemasyna balqyp, Serranyń ánimen aıly túngi súıispenshilik áýenine aınalar edim. Raýshan gúlderin kóz jasymmen jýyp, olardyń tikeni tánime shym-shym qadalǵanyn sezip, alqyzyl japyraqtaryna erinimdi basyp, aıqaılap, rahatqa batar edim. Qudaıym-aı, endi biraz ǵumyr bolsa... Men kún qurǵatpaı ózim unatatyn jandarǵa sheksiz súıetinimdi aıtyp, emirener edim. Mahabbatpen ómir súretin edim. Adamdardyń «jasyń ulǵaıǵan saıyn ǵashyq bola almaısyń» degen oılarynyń qate ekenin, kerisinshe ǵashyq bolýdan qalǵannan keıin ǵana adamnyń qartaıa bastaıtynyna kózderin jetkizer edim. Ajaldyń kárilikten emes, tasada umyt bolýdan keletinine kekse tartqan kisilerdiń kózin jetkizer edim.
Meniń qanshama dúnıeni úırengenimdi bilesizder! Adam ózin jolda tosyp turǵan baqytty elemeı, taýdyń ushar basynda ǵana ǵumyr keshkisi keletinin bildim... Men sizderden sanap bolmas kóp nárse úırendim. Shynyn aıtsam, munan endi maǵan kelip-keter paıda joq. Sandyǵymdy syqa toltyryp alǵan sátimde, soryma qaraı myna dúnıeden qaıtyp bara jatyrmyn...
