Saraptamalyq nesıelik reıtıńtik agenttiginiń (AKRA) sarapshylary Ulttyq qor bolmaǵanda búdjet tapshylyǵy synı deńgeıge jeter edi dep sanaıdy. Transfertter der kezinde jasalmasa, onda memlekettik qaryz kólemi ulǵaıyp, búdjettik shyǵystardy qaıta qaraýǵa týra keler edi. Álemdik ekonomıkadaǵy qubylmaly jaǵdaı men Qazaqstannyń búdjet saıasatynyń jańa dáýirge aıaq basýy Salyq jáne Búdjettik kodeksterdiń jańarýymen birge erekshe mánge ıe bolyp otyr. Osy tusta búdjet tapshylyǵynyń sońǵy jyldardaǵy ósý qarqyny sarapshylar nazarynan tys qalmady, dep habarlaıdy Dalanews.kz.
Aıta ketsek, 2024 jyl búdjetke kelip túsken salyqtyq túsimder taǵy da jospardaǵydan aıtarlyqtaı tómen boldy.
"Transfertterdi eseptemegende, salyqtyq túsimder josparlanǵan kólemniń tek 89,2%-yn qurady. Ekonomıkanyń nomınaldy ósimi 12,4%-ǵa jetkenimen, búdjet tapshylyǵy, Ulttyq qordan keletin transfertterdi alyp tastaǵanda, 6,8%-ǵa deıin jetip, sońǵy eki jyldaǵy kórsetkishterden joǵarylady. Ulttyq qordan bosatylatyn transfertterdiń búdjet tapshylyǵyn jabýdaǵy róli sońǵy 10 jylda aıryqsha baıqalady. Onyń mólsheri JİÓ-niń 3%-ynan 8%-yna deıingi aralyqta qubylyp otyrady. Sarapshylardyń pikirinshe, dál osy transferttik mehanızm Qazaqstan ekonomıkasyn memlekettik qaryzdyń kúrt ósýinen saqtap qalyp otyr. Bul faktor sońǵy jyldary paıyzdyq mólsherlemelerdiń joǵary bolǵan tusynda erekshe mańyzdy", dep jazady AKRA agenttiginiń zertteýine súıene otyryp, Kapital.kz.
Ulttyq qordyń róline kelsek, álem boıynsha sýverendik qorlardy paıdalanatyn elderdiń sany kóp emes. Qazaqstan 2000 jyly tamyzda Nursultan Nazarbaevtyń jarlyǵymen Ulttyq qordy qurǵan sátten bastap osy bir erekshe quraldy tıimdi paıdalanyp kele jatqan shaǵyn memleketterdiń qataryna kiredi. Bastapqyda qor el ekonomıkasyn munaı baǵasynyń quldyraýy sekildi syrtqy teris faktorlardan qorǵap, keleshek urpaq aldyndaǵy jaýapkershilikti oryndaýǵa arnalǵan bolatyn. Ulttyq qordyń jınaqtary alǵash ret 2001-2002 jyldary qordalana bastap, 2014 jyly óziniń sharyqtaý shegine jetti (77,24 mlrd dollar).
Alǵashqy jyldary qordan bólinetin transfertter munaı baǵasy belgili bir deńgeıden tómendegende ǵana búdjetke túsedi dep josparlandy. Biraq is júzinde, munaı baǵasynyń deńgeıine qaramastan, transfertter turaqty túrde búdjetke jiberilip otyrdy. 2006 jyldan bastap transfertter Qazaqstan búdjetiniń turaqty kiris kózine aınaldy. Olar kepildendirilgen jáne maqsatty transfertter dep ekige bólinedi. Ásirese, 2008–2010 jyldardaǵy álemdik qarjy daǵdarysy men 2020 jylǵy pandemıa kezeńinde qordan aýdarylǵan transfertter kólemi aıtarlyqtaı ósti. Orta eseppen transfertterdiń búdjet kiristerindegi úlesi 24%-dy qurady.
"Qazirgi kezde qordyń jalpy rezervi 2024 jyldyń sońynda 58,8 mlrd dollar nemese JİÓ-niń 20,4%-yn qurady. Nomınaldy túrde rezervter udaıy óskenimen, 2017 jyldan beri onyń ekonomıkaǵa qatysty úlesi birtindep tómendep keledi. Buǵan qor aktıvteriniń kiristiligi keıbir jyldary, tipti teris kórsetkish kórsetýi áser etti. Sońǵy úsh jylda (2022-2024) transfertterdiń búdjet kiristerindegi úlesi ortasha shamamen 20%-ǵa deıin tómendegeni baıqalady. Sonymen qatar, keıingi jyldary kvazımemlekettik kompanıalardyń aksıalaryn Ulttyq qorǵa satyp alýdy kózdeıtin jospardan tys transfertter de jıilep ketken. Mundaı operasıalar statısıkalyq esepteýlerde kórsetilmegenimen, fakti júzinde búdjet saıasatynyń bir bóligine aınalǵan", delinedi zertteýde.
AKRA agenttiginiń sarapshylary Ulttyq qordan bólingen transfertter memlekettik rezervterdi jyldamyraq tolyqtyrýǵa múmkindik bermese de, eldiń memlekettik qaryzynyń shekten tys artyp ketýine jol bermeı, qaryzdyq kórsetkishterdiń qalypty deńgeıde qalýyna yqpal etkenin aıtady. Eger osy transfertter bolmasa, memlekettik qaryzdyń mólsheri aıtarlyqtaı óser edi.
"2024 jyldyń sońynda Qazaqstannyń memlekettik qaryzy (kepildikter men mindettemelerdi eseptemegende) 31,8 trln teńgeni nemese JİÓ-niń 23,5%-yn qurady. Sonyń ishinde úkimettiń ishki qaryzy JİÓ-niń 16%-yna teń boldy. Bul kórsetkish álemdik aýqymda qalypty deńgeıde sanalady. Eger Ulttyq qordan búdjetke aýdarylǵan transfertterdi alyp tastasaq, Qazaqstannyń memlekettik qaryzy 2024 jyldyń sońyna qaraı 72 trln teńgege deıin ósip, JİÓ-niń 53,5%-yna jeter edi. Demek, transferttersiz el ekonomıkasynyń qaryzdyq táýekeli kúrt artyp, búdjettiń turaqtylyǵyna aıtarlyqtaı qaýip tóner edi. Osylaısha, Ulttyq qordyń búdjetke qoldaý kórsetý mehanızmi Qazaqstannyń memlekettik qaryzyn basqarýda asa mańyzdy qural bolyp tabylady", - deıdi sarapshylar.
