Ádette Qazaqstan sý kózderi tapshy elderdiń qataryna jatatynyn jıi aıtamyz. Biraq osy máselege tıisti deńgeıde kóńil bólinbegeni jasyryn emes. Bolashaqta sý resýrstaryna degen muqtajdyqtyń artyp, elimiz qıyn jaǵdaımen betpe-bet kelmeýi úshin arnaıy mınıstrliktiń qurylyp, jumysqa kirisýi óte oryndy bastama. Elimizdegi ırrıgasıa júıelerin damytyp, jedel sheshim qabyldap, strategıalyq mańyzdy josparlardy júzege asyrýda jeke-dara mınıstrliktiń qajettiligi jaıynda kópten beri aıtylyp kele jatqany belgili.
Úkimet elimizdiń sý resýrstaryn basqarý júıesin damytýdyń 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasyn ázirlegenin bilemiz. Mańyzdy qujatta sý resýrstaryn basqarý júıesin jetildirip, turaqty damý úshin sý kózderin tıimdi basqarýdy kózdeıdi.
Osylaısha tujyrymdama el aýmaǵyndaǵy sý resýrstaryn saqtaý jáne utymdy paıdalaný máselelerin sheshý, ekonomıkanyń túrli salalaryna sýdy durys bólý, sonynmen qatar qorshaǵan ortamen úılesimdilikti qamtamasyz etý de osy qujatta taıǵa tańba basqandaı anyq jazylǵan.
Aıtary joq, el ishindegi sý resýrstaryn tıimdi paıdalanýdyń mańyzy zor. Bul baǵyttaǵy jumystardy ýaqyt ozdyrmaı sheshýdiń kerek ekenin bıyl jaz kezinde kózimiz anyq jetti.
Qazaqstan sý resýrastaryn rettep, tıimdi paıdalanýda aınalasyndaǵy kórshi eldermen keshendi jumystar júrgizýi kerek. Óıtkeni elimizge keletin aǵyn sýlardyń bastaý kózi Qytaı, Qyrǵyzstan jáne Reseı syndy elderde jatqanyn bárimiz bilemiz. Sondyqtan bul baǵyttaǵy jumystar bir ǵana mınıstrlik qurylǵanymen sheshilmeıdi. Arasynda bul iske Memleket basshysynyń da aralasyp, istiń tigisin jatqyzyp júrgenine kýá bolyp júrmiz.
Búginde QR Sý resýrstary jáne ırrıgasıa mınıstrligi Sý resýrstaryn basqarý júıesin damytýdyń 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasyn jan-jaqty iske asyrýǵa kirisip ketti. Osy rette «Qala men Dala» gazeti bul baǵytta atqarylyp jatqan jumystarǵa keńinen toqtalyp, elimizdiń ırrıgasıa júıesin ne kútip turǵanyna taldaý jasap kórýdi jón sanady.
Áńgime basynda Qazaqstannyń sý resýrstary basqa eldermen salystyrǵanda shekteýli ekenin aıttyq. Muny barsha halyq jaqsy biledi. Jan basyna shaqqandaǵy tushshy sýdyń kólemi boıynsha Qazaqstan Úndistan men Qytaı sıaqty keıbir aýylsharýashylyǵy men ónerkásibi damyǵan elderdiń aldynda keledi. Biraq bul kórsetkish boıysha Reseı, Brazılıa jáne Kanada sıaqty elderden tómen turǵanymyzdy da umytpaýmyz kerek.
Máselen, jan basyna shaqqanda jańartylatyn sý resýrstarynyń jalpy kólemi mıllıon tekshemetr boıynsha Úndistanda – 1,5 adam, Qytaı – 2,1 adam, Qazaqstan – 6 adam, Reseı – 31,4 adam, Brazılıa – 41,1 adam, Kanada – 83,2 adamnan keledi. Osydan-aq elimizde tushshy sýdyń qory qanshalyqty az ekenin anyq ańǵarýǵa bolady.
Sońǵy jyldary «Balqash-Alakól», «Tobyl-Torǵaı» baseınderin qospaǵanda, barlyq ózen-kólderder jergilikti ózenderdiń aǵynynyń azaıý baıqalýda. Bul da alańdatatyn jaıt. Sondyqtan sý resýrstaryn tıimdi paıdalaný elimiz úshin eń ózekti másele bolyp tur. Sondyqtan bizder ýaqyt ozdyrmaı sý kózderin tıimdi paıdalanýdyń jolyna kóshýimiz kerek.
Kórshiles elderden keletin sý kózderine elimizdiń ońtústik, ońtústik-shyǵys jáne batys oblystaryndaǵy «Aral-Syrdarıa», «Balqash-Alakól», «Shý-Talas» jáne «Jaıyq-Kaspıı» sý baseınderi asa táýeldi ekenin eshqashan esten shyǵarmaǵan abzal.
Mamandardyń aıtýynsha, búginde elimizde táýligine 43 120,56 myń tekshe/metrdi quraıtyn jer asty sýlarynyń bekitilgen paıdalaný qory bar. Olar keń baıtaq elimizdiń 5384 bóligine taram-taram bolyp taralǵan. Al boljaldy sý qorlarynyń mólsheri shamamen 40 km3/jylǵa jetedi.
Sý resýrstaryn basqarý júıesin damytýdyń 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasynda elimizdegi sý baseınderine qarasty ózenderdiń sapalyq jaı-kúıi de syn kótermeı turǵany ashyq aıtýymyz kerek.
Máselen, klassıfıkasıa boıynsha Qaraǵandy oblysy aýmaǵyndaǵy Nura ózeni tórtinshi klasqa, al Qara-Keńgir ózeni besinshi klasqa jatady. Budan atalmysh ózenderge lastaýshy zattardyń aǵynyn azaıtý boıynsha naqty sharalar qabyldaýdyń kezi kelgenin kórsetedi. Atalǵan ózenderdegi negizgi lastaýshy zattarǵa magnıı, jalpy fosfor jáne amonı jatady. Al Esil ózeninin fenoldar, qalqymaly zattar jáne magnıı lastap jatqanyn mamandarǵa alǵa tartyp, dabyl qaqqan bolatyn.
Al «Aral-Syrdarıa», «Shý-Talas» ózenderiniń baseınderinde sý resýrstaryna óte joǵary júktemege ıe. «Aral-Syrdarıa» ózeni sý sharýashylyǵy baseınindegi ózen aǵynynyń resýrstarynyń 90%-y Ortalyq Azıanyń kórshiles elderinen kelse, «Shý-Talas» ózeniniń sý sharýashylyǵy baseıninde ózen aǵynynyń 75%-y Qyrǵyzstan aýmaǵynda qalyptasady.
– Qolda bar sý resýrstary halyqtyń jáne ekonomıka salalarynyń qajettilikterin qanaǵattandyrmaıdy. Bul Túrkistan, Qyzylorda jáne Jambyl oblystarynyń odan ári áleýmettik-ekonomıkalyq damýyn óz kesirin tıgizýi múmkin, – deıdi sý sharýashylyǵy mamyny Qýanysh Erkebaev.
Ataqandaı-aq, «Aral-Syrdarıa» ózeni baseıninde aýyl sharýashylyǵy qajettilikteri úshin sý alý úlesi 98% quraıdy. Óıtkeni, el aýmaǵyndaǵy sýarmaly alqaptardyń 60%-dan astamy osy baseınnen (Túrkistan jáne Qyzylorda oblystary) tirshilik nárin alyp otyr. Atalǵan aımaqta kúrish, maqta sıaqty ylǵaldy kóp qajet etetin daqyldar ósiriletini belgili. Mamandar aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn júıeli sýarý úshin sýdy berý kezinde ortasha eseppen ysyraptar jalpy sý alý kóleminiń 1,7 km3 quraıtynyn alǵa tartýda.
Búginde sýdy tıimsiz paıdalaný jáne transshekaralyq táýeldilikten bólek, elimizdegi Syrdarıa ózeniniń ekologıalyq jaǵdaıynyń buzylýy da kópshiliktiń nazaryn ózine aýdaryp otyr. Syrdarıa ózeniniń tranzıttik aǵynymen Ózbekstan aýmaǵynan munaı ónimderi, fenoldar jáne azotty qosylystar sıaqty lastaýshy zattardyń kóp mólsheri keletini jasyryn emes. Sonymen qatar Syrdarıa ózeniniń jaǵasyndaǵy aýyl sharýashylyǵy alqaptarynda qoldanylatyn pestısıdter de ózen sýyn lastaýyn jalǵastyryp, jyǵylǵanǵa judyryq bolýda. Sondyqtan sýda barynsha únemdep paıdalaný úshin zamanaýı tehnologıalarǵa ıek artýymyz kerek.
Sý resýrstaryn tıimdi paıdalaný úshin birneshe mańyzdy faktorlar men amal-ádisterdi basshylyqqa alýymyz kerek. Búginde damyǵan elderde óndiriste paıdalanylatyn sýdy birneshe ret paıdalaný tásili bar. Biz de osyǵan kóshýimiz kerek. Budan basqa sý tartatyn qural-jabdyqtardyń bárin jańartyp, sý kózderiniń ortan jolda joǵalyp ketýine jol bermeýdiń de mańyzy zor. Elimizde qaı salasy bolsa da sý kózderin ysyrapsyz paıdalanyp jatqanyn baıqaýǵa bolady. Halyq arasynda sý resýrstaryna degen janashyrlyq pen únemshildik mádeneıteni qalyptastyrýdyń mańyzy zor. Sondyqtan sýdy únemdep, paıdalanýdy ómir daǵdymyzǵa aınaldyrýdyń mańyzy zor.
Nurlan JUMAHAN
