Jasyratyny joq, indet elimizde dáýirlep tur. Bul qasiretti joıý sharasy Ókimet tarapynan óte qatań qadaǵalanyp, tıisti sharalar da júrgizilip otyr. Mine, 26 táýlik boıynsha Almaty, Nur-Sultan, Shymkent, Qaraǵandy, Óskemen sıaqty iri qalalardiń kirisi men shyǵysy oqshaýlanyp, qatań tártippen qadaǵalanyp otyr. Halyqqa úıden shyqpaý týraly aqparattar keńinen taralyp, júzege asyrylýda. Qalaǵa, oblystarǵa baqylaý kúsheıtildi. Tıisti adamdarǵa qarjydaı kómekter de der kezinde taǵaıyndalyp, júzege asyryla bastady. Qazaqstan Respýblıkasynyń Atazańyn sılaıtyn qaı azamat bolmasyn bul áreketterge moıynsynyp, týra oryndalýyna óz úlesterin tıgizip otyrǵandyǵy anyq jáne solaı bolýy da tıis.
Bilim-ǵylym salasynyń qyzmetkeri bolǵandyqtan elimizde, tipten, muqym álemdi jaılap otyrǵan bul indetke men de beı-jaı qaraı almaımyn. Meniń de januıam, balalarym men nemerelerim, týys-jekjattarym, shákirtterim bar. Bastysy – elimniń amanshylyǵy, halyqtyń tynyshtyǵy. Desek te, mundaı epıdemıalyq is-áreketter júrip jatqan jaqta qandaı sharamen bolmasyn kóshege umtylǵandar úshin, árıne, oǵash áreket. Búginde jumys oryndarymen qatar, bilim ordalary da tutastaı jabyldy. Degenmen, halqymyzdyń «Tiri adam tirshiligin jasaıdy», – degen naqyl sózi bar emes pe? Olaı bolsa úıde qol qýsyryp otyrý kimdi bolmasyn qajytatyny anyq. Onyń ústine, basqa mınıstrliktermen qatar, QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi de úı jaǵdaıynda kyzmetimizdi jalǵaýǵa nusqaý berdi. Tipten, mekteptegi oqýshylar men ata-analar úshin ǵalamtor jelisi arqyly sabaq ótkizýdiń baǵdarlamalary usynyldy. Onyń júrý júıesi teledıdar arqyly turaqty jarıalanyp, halyqqa keń aýqymdy tanystyryldy. Ákki mamandar men mektep basshylary ata-analarmen tikeleı baılanys ornatty, qashyqtyqtan dáris júrgizý júıesi iske qosyldy. Bul mektep qabyrǵasyndaǵy bilim berý salasynyń qıynshylyqtary men ony jeńýdiń zamanaýı áreketteri. Áıtse de, bul mektep jasyndaǵy balapandar úshin óte kúrdeli kezeń. Biraq toń qozǵaldy, túrli qıynshylyqtar aqyryndap qaz-qalypyna kele bastady.
Al Joǵary oqý oryndaǵy stýdentterdiń, magıstranntar men doktoranttardyń, oqytýshylar men ákimshiliktiń hal-jaǵdaılary qalaı? Joǵary mektep salasynyń ǵalymdary men oqytýshylarymen qatar, joǵary jaýapkershilikpen mán berdim, kemshilikterge jol bermeý maqsatynda kóppen birge at salysyp «otyrmyn».
Ras, otyrmyn... . Joǵary bilim berý júıesiniń otyryp jumys isteýge esh kelmeıtindigi de ras. Nátıje qaz qalpynda bolady, eshteme ózgermeıdi dep bar iske qanaǵat kózben qaraýǵa bolmaıdy. Desek te, álemdi jaýlaǵan dertke amal bar ma?..
Men magıstranttar men doktoranttarǵa «Ǵylymı zertteýlerdiń negizi» men «Jol qurylysyndaǵy teorıalyq jáne eksperımenttik zertteý táleri» degen pánderden dáris beremin. Basqa da pánder joq emes, biraq myna atalǵandar solardyń ishindegi shoqtyǵy bıigi. Teorıalyq negizdemelerden uǵym berýdi, eksperımenttik tásilderdi oqytýdy, onyń qyr syryn ashyp kórsetýdi dáris alýshydan tys ótkizý, árıne, ushqan qustyń qanatyn keskenmen para-par áreket.
Bul arada, Bilim jáne ǵylym mınıstrligi usynǵan ZOOM baǵdarlamasyna toqtala ketkendi jón sanaımyn. Qazir Bilim berý ordalarynyń barlyǵy (mektep, kolej, JOO, t.t.) osy baǵdarlamada jumys isteýde. Oılap qarańyz, bir mezgilde barlyq dáriskerler, oqýshylar álemtor jelisinde kiredi. Bul mıllıondardyń bir mezgilde osy jelige túsiretin júktemesimen sabaqtasady. Basynda tájrıbe júzinde birneshe sabaqtar ótkizip kórdim. Qoldanýshy úshin qıynshylyqtar onsha baıqalmaıdy jáne sol materıaldardy qaz-qalpynda ekranǵa shyǵarýǵa múmkindikter zor. Sonda qıynshylyq nede? Qıynshylyq beıne materıaldardy qaz qalpynda qoldanýǵa keletin keıbir kesapattarda bolyp otyr. Mysaly, beınematerıaldy qoldanýshyǵa jiberdik delik. Alaıda beınematerıal qoldanýshynyń ekranynda tutas júrmeı, úzdik-úzdik ótedi, sóıtip, ýaqyt shektelýine ushyraıdy. Mundaı beıne materıaldan dáris alýshy eshqandaı sapaly maǵlumat ala almaıdy. Budan túıin: ZOOM baǵdarlamasy arqyly júrgiziletin materıaldar beıne jazba (qımyldy) túrinde bolmaǵany durys.
Qıynshylyq munymen shektelmeıdi. Ǵylymı zertteý negizderi bolǵandyqtan onda zerthanalyq, dalalyq zertteý jumystary oryndalýy tıis. Al «otyryp» jumys isteý tásilinde munyń biri de joq. Degenmen, onyń da shyǵar jolyn kafedra músheleri birigip, izdestirip, tıisti sharalar qoldana bastadyq. Sonyń birden-bir joly – ol óndiristik zertteý jumystarynyń nátıjelerin analıtıkalyq óńdeý, suryptamadan ótkizý áreketterin júrgizý. Magıstranttar buǵan aıtarlyqtaı deńgeıde mashaqattanyp qaldy, óndiristik zetteýlerdiń nebir erekshelikterin ashyp, oǵan baǵa berýdi úırendi. Mysaly, bizdiń eldegi tabıǵı materıaldar jol qurylysyna qaz qalpynda sáıkes kele bermeıdi. Olardyń quramynda beriktigi tómen mıneraldy materıaldar (tastar), ishki birigý kúshi tómen, sýsymaly topyraqtar jáne basqa da tabıǵı materıaldar bar. Olardyń fızıkalyq-mehanıkalyq quramyna sıpattamalar jasap, ony otandyq tehnologıaǵa engizý erekshelikterin qarastyrdy. Bul tikeleı analıtıkalyq saraptamamen oryndalatyn zertteýler.
L.B. Goncharov atyndaǵy Qazaq avtomobıl-jol ınstıtýty (QazAJI) bul turǵyda 2010 jyldan bastap avtojol salasynda ártúrli deńgeıde jan-jaqtyly zertteýler júrgizip keledi. Respýblıkalyq, halyqaralyq, jergilikti jáne vedomstvalyq joldarda dıagnostıkalyq saraptamalar jasaldy, ınjenerlik qyzmetter, túrli deńgeıde baqylaý jumystaryn júrgizip keledi. Bul jumystardyń tehnıkalyq esepteri, hattamalary, syzý-sulbalary baspa jáne beıne jazba júzinde QazAJI murajaıynda saqtaýly. Instıtýt ákimshiligi bul materıaldarǵa magıstranttar men doktoranttardyń saraptama jumystaryn júrgizýine esh shekteý qoımaıdy.
Osyndaı zertteýler kezinde bizdegi arhıv materıaldary arqyly ınstıtýt doktoranty D.E. Esentaı hımıalyq reagentterdin sement betondy joldardyń betindegi qar-muz túzilimderdiń qatpaýyna arnalǵan patenttik zertteýler júrgizip, onyń nátıjesinde hımıalyq taıǵaqtyqqa qarsy jańa materıalǵa patenttik tapsyrys jasady. Árıne, toǵyz jerden tosqaýyl qoıylsa da talapkerdiń eńbegi qap túbinde jatpaıtyndyǵy ras. Bastysy, qolda bar naqty materıaldardy jas ǵalymdar, magıstranttar men doktoranttar nátıjeli paıdalana bilinýinde. Soǵan mashaqattandyrý – bizdiń mindet. Bul úshin zerthanalyq nemese dalalyq eksperımenttik synaqtardyń qaıtalap júrgizillýi esh tıis emes.
Men sońǵy úsh jylda «Kóliktik qurylys baǵytyndaǵy teorıalyq jáne eksperımenttik zertteý tásilderi» degen 2 tomdyq shyǵarmashylyq eńbekpen aınalysyp kelemin. Osy bir aýyr kezeńde sol eńbekti «úı otyrysynda» tyńǵylyqty avtorlyq tekserýden ótkizýge de múmkindik týdy. Bul eńbekke sońǵy 10-12 jyl kóleminde avtomobıl joldarynyń qurylysy, paıdalanymdyq jumystary, ınjenerlik qyzmetteri, qaýipsizdigi men ınfraqurylymdyq júıesi, jylýtehnıkalyq eseptemeleri men qurylystyq materıaldardyń sapasy týraly júrgizilgen avtorlyq tańdamaly eńbekterimniń nátıjelerin saraptamadan ótkizip, qostym. Bul eńbekti joǵary jáne arnaıy orta bilim ordalaryna, zerteýshilerge, jas mamandar men oqytýshylapǵa oqý quraly esebinde usynbaqshymyn. Oqýlyqtyń jalpy kólemi 24 taraýdan turady. Oǵan teorıalyq negizdemeler, eksperımenttik synaq nátıjeleri men olardyń analıtıkalyq suryptamalary, qorytyndylar men túrli tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemeler engizilgen. Osy bir tarshylyq ýaqytta bul eńbek te dáristkerlerimizdiń teorıalyq sabaqtarynan aýqymdy oryn aldy. Mine, osylaısha 1 aıdyń kóleminde qashyqtyqtan júrgizý tásili bizdiń kafedra úshin bilim sapasyn tómendetpeý jolyndaǵy úlken synaq boldy. Árbir sabaqta magıstranttar men bakalavrlardyń sabaqqa qatysý úlesi 90 % kóleminde boldy. Al dıplom jobasynyń oryndalýyndaǵy keńes berý sabaqtary qalyptyq elektrondyq poshta arqyly júzege asyrylýda.
Pikirimdi júıeleı kele, QazAJI «Kóliktiq qurylys jáne qurylystyq materıaldardy óndirý» kafedrasynyń profesorlyq-oqytýshylary atqaryp otyrǵan bilim-ǵylym salasyndaǵy asa jaýapty ister týraly toqtala ketkendi jón sanadym. Kafedra ujymy bir-birimen, dáriskerlermen, magıstranttar men doktarantarmen tyǵyz baılanysta qyzmet atqarady. Qashyqtyqtan oqıtyn dáriskerler joǵary mazmunda Platonýs baǵdarlamasyna sáıkes ázirlengen tapsyrmalarmen der kezinde qamtamasyzdandyrylyp otyrady. Shyǵarmashylyq jaǵy da úlken deńgeıde. Ákki ǵalymdardyń jetekshiligimen jas oqytýshylar men doktoranttar jeke fýndamentaldy ǵylymı taqyryptarmen shuǵyldanady. Sonymen qatar Instıtýttyń jol-synaq zerthanasyda eksperımentter júrizý arqyly túrli taqyrypta sharýashylyqtyq qoldanbaly ǵylymı jumystar atqarady. Bizde jol óndirisine qatysty zamanaýı zertteýler tamasha jolǵa qoıylǵan. Bir jyldyń ózinde óndiris mekemelerinen osyndaı 6-8 taqyrypqa turaqty túrde tapsyrys alyp otyramyz. Sonymen qatar, keıbir ǵylymı jumystardyń nátıjesi bıznestik suranys negizinde júrgiziledi.
Bul elimizdegi árbir ǵalymnyń qalyptasqan beımaza jumystarynyń biri ǵana. Kez kelgen Ǵalym men Ustaz eńbeginiń nátıjeliligi shákirtteriniń bolashaqtaǵy jetistikterimen ólshenedi. Eger el ekonomıkasy, halqymyzdyń áleýmettik jaǵdaıy, turmysy men is-áreketi qalypty bolsa, aldyńǵy qatarly eldermen básekelestikke tótep berse, onda olardyń eńbeginiń janǵany, ustazdyq mereıiniń óskendigi.
Qadirmendi oqyrman! Sizder QazAJI profesorlyq-oqytýshylary men ǵalymdarynyń bir aıdaǵy atqarǵan jumystarynyń keıbir jetistikterimen tanystyńyzdar. Sizderge elimizdiń tynyshtyǵyn, halqymyzdyń baısaldylyǵyn tileımiz. Jastarymyzǵa dańǵyl jol tek ustazdyń beımaza jumystaryfnyń sapasymen anyqtalady.
El aman, shekara tynysh bolsyn!
Ábdi Qıalbaev, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, profesor, Halyqaralyq kólik akademıasynyń akademıgi
https://dalanews.kz/52300
