"Ǵylymy joq eldiń – bolashaǵy joq"
Ábý Nasyr Ál-Farabı
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Bul dáýir – aqyl-oıdyń, ǵylym men bilimniń, eńbektiń dáýiri» - degen bolatyn. Búgingi kúni otandyq ǵylymdy damytý maqsatynda memleket tarapynan keshendi sharalar qabyldanyp jatqany belgili.
Sońǵy jyldary Qazaqstanda memlekettik deńgeıde ǵylymnyń áleýetin kóterýge aıryqsha kóńil bólinip, ǵylymnyń naqty salalarynda irgeli jáne qoldanbaly ǵylymı-zertteý jumystary keńinen qolǵa alynyp, ǵylymı zerttemeler barynsha júrgizile bastady. Táýelsizdik jyldary Qazaqstan ǵylymy jan-jaqty damyp, joǵary deńgeıge kóterildi.
QR Bilim jáne ǵylym mınıstri Ashat Aımaǵambetov atap ótkendeı,
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń jan-jaqty qoldaýynyń arqasynda ǵylym salasynda oń ózgerister oryn alyp jatyr. Atap aıtqanda, Bilim jáne ǵylym mınıstrligine qarasty ǵylymı uıymdardyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn nyǵaıtý jáne jumysyn jandandyrýǵa baǵyttalǵan jańa búdjettik baǵdarlama ashylyp, 2,8 mlrd teńge bólindi. Nátıjesinde 23 ǵylymı-zertteý ınstıtýtyna jabdyqtar satyp alyndy. Sondyqtan Instıtýttardy modernızasıalaý boıynsha jumys ári qaraı jalǵasady.
Ǵylymdy respýblıkalyq búdjetten qarjylandyrý kólemi sońǵy eki jylda shamamen eki esege artty. 2025 jylǵa qaraı ǵylymdy qarjylandyrý kólemin jalpy ishki ónimniń 1% deıin ulǵaıtý josparlanǵan. Eger buǵan deıin Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń granttyq jáne baǵdarlamalyq-nysanaly qarjylandyrýǵa arnalǵan konkýrstary úsh jylda bir ret júrgizilse, endi olar jyl saıyn ótkizilip keledi.
Ǵylym – bul strategıalyq mańyzy zor sala, eldiń jan-jaqty damýy men ekonomıkalyq ósýin qamtamasyz etetin zıatkerlik resýrsy. Osyǵan baılanysty órkenıetti elderdiń barlyǵynda ǵylymı salany damytýǵa, onyń tıimdiligin arttyrýǵa erekshe kóńil bólinedi. Táýelsizdik jyldarynda qazaqstandyq ǵylym ótpeli kezeńniń aýyrtpalyǵyn da kórdi, daǵdarystyń kermek dámin de tatty. San-alýan qıyndyqtar men kedergilerge toly ózindik damý evolúsıasynan ótip, álemdik ǵylymı keńistikke kirigýi júzege asty. Otandyq ǵylymı-ınnovasıalyq júıe qalyptasty, onyń quramynda joǵary bilim berý júıesinen bastap beıindi ǵylymı-zertteý mekemeleri, ǵylymı-óndiristik birlestikter, tehnoparkter, konsaltıńtik, ınjınırıńtik kompanıalar men ózge de zańdy tulǵalar ǵylymı-tehnıkalyq qyzmetti júzege asyrýda. Ǵylym salasyn retteıtin quqyqtyq negiz jasalyp, «Ǵylym týraly», «Ǵylymı jáne (nemese) ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjelerin komersıalandyrý týraly» jáne t.b. qajetti zańdar qabyldandy. Tıisti zańnamanyń bolýy ǵylym men tehnıka salasyndaǵy qatynastardy memlekettik retteýge, zertteýlerdi uıymdastyrýdy baǵdarlamalyq-nysanaly qamtamasyz etýge, ǵylymdy materıaldyq-tehnıkalyq jáne aqparattyq qamtamasyz etýge, ǵylymdy qorǵaýdy baǵdarlamalyq-nysanaly qamtamasyz etýge arqaý bolyp, zańda aıqyndalǵan qaǵıdattar men normalar zıatkerlik menshikti qorǵaýǵa jáne halyqaralyq yntymaqtastyqty júzege asyrýǵa kepildik berdi.
Sonymen qatar, Qazaqstanda bilim men ǵylymdy damytýdyń memlekettik baǵdarlamalary qabyldandy, ǵylymdy basqarý, ǵylymı zertteýler nátıjelerin komersıalandyrý jáne tehnologıalardy qoldanysqa endirý qurylymdary – Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń janyndaǵy Joǵary ǵylymı-tehnıkalyq komısıa, Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym Mınıstrligi janyndaǵy Ǵylym komıteti, Memlekettik ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq saraptama ortalyǵy jáne t.b. organdar quryldy.
2010 jylǵy naýryzda Qazaqstan Bolon deklarasıasyna resmı túrde qosylyp, eýropalyq joǵary bilim berý aımaǵynyń 47-shi múshesi jáne eýropalyq bilim berý keńistiginiń tolyq quqyqty múshesi dep tanylǵan alǵashqy Ortalyq Azıa memleketi boldy. Bolon prosesine qosylǵannan keıin Qazaqstannyń joǵary bilim berý júıesinde eleýli ózgerister boldy:
- Qazaqstandyq joǵary oqý oryndary «Ýnıversıtetterdiń uly hartıasyna» qosyldy, oǵan qazirgi ýaqytta álemniń 650-den astam ýnıversıteti qol qoıdy, bul otandyq bilim berýdi eýropalyq standarttarǵa jaqyndatýǵa múmkindik berdi. Uly Hartıaǵa 60-tan astam qazaqstandyq ýnıversıtet qol qoıdy.
- Bolon deklarasıasy prınsıpterine negizdelgen mamandardy daıarlaýdyń úsh deńgeıli: bakalavr – magıstr – PhD doktory modeline kóshý júzege asyryldy.
Ulttyq statısıkalyq agenttik pen Ǵylym jónindegi ulttyq baıandamada keltirilgen resmı derekterge súıensek, qazirgi kezde otandyq ǵylym salasynda 21 782 adam jumys isteıdi. Zertteýshilerdiń 35% ǵylymı nemese akademıalyq dárejege ıe, olar 1697 ǵylym doktory, 4165 ǵylym kandıdaty, 1340 PhD doktory jáne 293 beıin boıynsha doktor. Ǵalymdardyń 34 paıyzy 35 jasqa deıin; 43% – 35-ten 54 jasqa deıin; 23% – 55 jastan asqan. Áıelderdiń úlesi 54%, erler – 46% quraıdy.
PhD doktorantýranyń jańa baǵdarlamalary boıynsha ǵylymı kadrlardy daıarlaý úshin beriletin granttar jylyna 2 myńnan asyp, «Bolashaq» halyqaralyq baǵdarlamasy boıynsha ǵylymı taǵylymdamalar sany ulǵaıtyldy. Otandyq ǵalymdardyń materıaldyq máseleleri de sheshildi. Atap aıtsaq, áleýmettik qoldaý jobasy boıynsha myńdaǵan jas ǵalymdar páter aldy, PhD doktoranttary úshin stıpendıa mólsheri 80%-ǵa ulǵaıdy, sondaı-aq ǵylymı jetistikteri úshin Ál-Farabı atyndaǵy ǵylym men tehnıka salasyndaǵy memlekettik syılyq jáne ǵylymnyń túrli salalaryndaǵy jyl saıynǵy ataýly syılyqtar (mólsheri 150-den 350 aılyq kórsetkishke deıin) jáne ǵylymı stıpendıalar beriledi.
Búgingi tańda QR BjǴM Ǵylym komıteti ǵylymı jáne ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet atqaratyn 1034 sýbektisin akkredıttegen, olardyń ishinde 626 zańdy jáne 408 jeke tulǵa bar. Ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystar atqaratyn 373 kásiporyn bolsa, onyń 87 memlekettik sektorda, 94 joǵary kásiptik bilim berý salasyna, 159 kásipkerlik jáne 33 komersıalyq emes sektorǵa jatady.
Sońǵy onjyldyqta qazaqstandyq ǵalymdardyń Thomson Reuters, Scopus, Springer sıaqty halyqaralyq derekter bazasyna keńinen qol jetkizýin qamtamasyz etý boıynsha keshendi jumystar júrgizildi, bul ǵylymı jarıalanym jasaý belsendiligin artýǵa eleýli yqpal etti.
Alaıda qazaqstandyq ǵylymda sheshimi tabylmaı otyrǵan máseleler de barshylyq. Mysaly, biz áli kúnge deıin ǵylym men óndiristiń arasyndaǵy baılanysty durys jolǵa qoıa almaı kelemiz. Ókinishke oraı, qazaqstandyq bıznes otandyq ǵylymı zertteýlerdiń nátıjelerin engizýge emes, daıyn qural-jabdyqtardy, mashınalar men mehanızmderdi shetelden satyp alýdy jón kóredi. Ǵylymı jańalyqtardy patentteý, zıatkerlik menshik salasynda da qıyndyqtar bar.
Qazaqstanda ǵylymı ortalyqtar negizinen Nursultan jáne Almaty qalalarynda shoǵyrlanýy el aımaqtardaǵy ǵylymı jumystyń kenjelep qalýyna áser etetinin de umytpaǵanymyz jón. Sonymen qatar, halyqtaralyq reıtıńter qatarynda qazaqstandyq ǵylymı basylymdardyń óte az bolýy da ǵalymdardyń sheteldik basylymdarǵa táýeldiligin arttyryp otyr. Budan ózge de qıyndyqtar men kókeıkesti máselelerdi otandyq ǵalymdar únemi aıtyp ta, jazyp ta júr. Osy saladaǵy jyldar boıy jınalyp, qordalanǵan máselelerdiń sheshilýi ǵylym damýyn jańa deńgeıge kótereri sózsiz. «Jańa Qazaqstan» qurý ǵylymı negizsiz baıandy bolmasy anyq, ǵylymı jańalyqtar qashanda qoǵamdyq jańǵyrýdyń kepili bolyp tabylady.
Zıabek QABYLDINOV, Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń dırektory, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor
