Basty baıandamashy bólim meńgerýshisi, tarıh ǵylymdarynyń doktory K.Ó. Torlanbaeva Qazaqstandaǵy ıslamnyń taralýy men róli jáne onyń basty kezeńderin taldaı otyryp, jalpy qazaq qoǵamyndaǵy ıslam dininiń alatyn ornyna ǵylymı turǵydan paıymdaý jasady.
Instıtýttyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Q.Z. Óskenbaı XIII ǵ. aıaǵy–XIV ǵ. basyndaǵy Joshy ulysyndaǵy ıslamdandyrý máselesin baıandaý barysynda Berke men Ózbek handardyń ıslamdy qabyldaýy, odan ári Móńgý-Temir, Tuda tusynda tereńdeı enip, Toqta hannyń resmı qabyldaýyn al-Mýfaddal sekildi arab derekkózderi negizinde baıandady. Sondaı-aq sol dáýirdegi ıslam dininiń qazaq dalasynda keńinen taralýyn olardyń óz tıyn aqshalarynda – kúmis dırhemderinde de han esiminiń musylmandyq tıtýldy bildiretin sultandyq jáne laqap atymen (gııas ad-dın) qosa beriletindiginen de baıqaýǵa bolatyndyǵyn aıtty. Ózbek han bılik etken jyldarynda Joshy ulysynda ıslam memleketttik mártebege ıe bolyp, musylmandyq keńinen óristedi.
[caption id="attachment_9934" align="alignright" width="448"]
Dóńgelek ústelge qatysqan ǵalymdar[/caption]
Áriptesteriniń oıyn jalǵastyrǵan Instıtýttyń ǵalym hatshysy, PhD doktor A.P. Ermuhamedova XI-XII ǵǵ. Uly seljuqtar dáýirindegi medreselerdiń, onyń ishinde medrese-nızamıalardyń qyzmeti, mindeti men erekshelikterin saralaı kele, onyń negizin salǵan Abý Alı al-Hasan ıbn Alı ıbn Ishak at-Týsı (1017/18-1092), tarıhta Nızam ál-Múlk esimimen tanylǵan seljuq vızıriniń jáne oqytýshylary men shákirtteriniń sýnızmdi damytýdaǵy róline toqtaldy. Medrese-nızamıalardyń qyzmetindegi myna erekshelikterdi atap ótý qajet sekildi. Bul oqý ornynda, eń aldymen, onyń negiziniń qalanýynda memlekettik búdjet qoldanyldy; qarjylandyrýdyń 3 túri – vakýf, jeke tulǵa jáne memlekettik qoldaý júrdi; medrese synyptar, meshit, kitaphana, jataqhana, ashana, monsha, bazar, t.s.s. tutas keshendik sıpatta bolǵan; tyńdaýshylar shákirtaqy, al oqytýshy eńbekaqy aldy; tyńdaýshylar tegin bilim alyp, jataqhana, azyq-túlik jáne kıimmen qamtamasyz etilgen; eń úzdik tyńdaýshylardan oqytýshynyń assısenti tańdaldy (Lankasterlik júıe); oqytýshy men pándi tańdaý múmkindigi; syrttan oqytýshy shaqyrtý júıesi; óte baı kitaphana qorynyń bolýy sol dáýirdegi ozyq ǵylymı oılarmen erte tanysyp, pikir talastyń jıi ótkizilýine múmkindik týǵyzǵan; sabaqtar dáris, túsindirý jáne pikir saıysy túrinde ótkilidi; dinı pánder men qatar dúnıaýı bilim (svettik) pánder de oqytylyp; dıplomdar berildi.
Instıtýt dırektorynyń ǵylymı ister jónindegi orynbasary, t.ǵ.k. N.Á. Atyǵaev otandyq tarıhnamada ıslamnyń zerttelý deńgeıin aıta kele, XV-XVII ǵǵ. Qazaq handyǵynda ıslamnyń taralýy men damýy máselesin zertteýdegi agıografıalyq shyǵarmalardyń, ıaǵnı áýlıelerdiń ómiri men qyzmetine arnalǵan dinı ádebıetterdiń, mańyzy men mánine, olardyń dindi nasıhattaýda alatyn ornyna saraptamalyq turǵydan baǵa berdi.
Sonaý ǵasyrlardan beri tamyrlanyp, halyqtyń rýhanı ómiriniń Qazaq jerinde júrgizilgen otarlaý, orystandyrý saıasaty negizinde ıslam dinine kórsetilgen qysym men shoqyndyrý máseleleriniń shıelenisti jaǵdaıda júrgizilgendigin baıandaǵan ınstıtýt dırektorynyń orynbasary, t.ǵ.d. S.O. Smaǵulova, din máselesine qatysty HİH ǵ. sońy – HH ǵ. basynda týyndaǵyn ult zıalylarynyń pikirleri men tujyrymdaryn saralap, dinge degen qoǵamdyq kózqarastardy, keńestik kezeńde qalyptasqan dinı ahýalǵa sıpattama jasaı kele, qazirgi táýelsizdik jyldaryndaǵy Qazaqstandaǵy oryn alǵan kúrdeli saıası-ekonomıkalyq jańarýlar men ózgerýler aǵymynda memlekettik bıliktiń qaınar kózi bolyp tabylatyn halqymyzdyń rýhanı ómiri men dinı kózqarastary da jańa sıpatta tolyǵyp qana qoımaı, endi bir jaǵynan áralýan baǵyttar boıynsha damyp, búgingi kóptegen etnıkalyq toptar men túrli dinderdi ustanatyn zaıyrly Qazaqstan qoǵamynyń qalyptasýyna yqpal etip otyrǵandyǵyna toqtaldy. Sondaı-aq sóz sońynda, búgingi qazaqstandyq qoǵamda, ásirese áleýmettik-saıası ómirdiń kóptegen salasynda dinniń áseri kúsheıip, dinı bilim salasy damyp, onyń qarjy jáne materıaldyq bazasy nyǵaıýyna qaramastan respýblıka jurtshylyǵynyń kúndelikti ómirinde dinı birlestikterdiń yqpaly artyp, ózge aǵymdardyń da tez óris alyp otyrǵandyǵyn; syrttan kelgen dinı birlestikterdiń Qazaqstandaǵy mısıonerlik jáne nasıhattaý áreketteri jandana túsken shaqta qoǵamtanýshylardyń atqarar mindetiniń arta túsetindigin de aıtyp ótti
«Dóńgelek ústel» barysynda sóz alǵan ǵylymı qyzmetker Qanaı Ómirbektiń «Qytaıdaǵy qazaqtardyń 1950 jyldarǵa deıingi medreseleri» atty baıandamasyn qatysýshylar qyzyǵýshylyqpen tyńdady. Baıandamashy Qytaıdaǵy qazaq medreselerdiń tarıhy HİH ǵ. basynan bastalyp HH ǵasyrdyń 50-60-shy jj. deıin bala oqytqandyǵyn naqtyly málimetter negizinde jetkizdi. Mysalǵa, Qytaıdaǵy alǵashqy qazaqtardyń medresesi Kereı ınashy atalǵan Muhammed Mýhmın jaǵynan 1835 jyly Qyran ózeni boıynda ashylyp, jylyna 20-30 baladan oqytqan. Shettegi qazaqtardyń medreseleriniń jumys isteýine sol zamanada bılik ustaǵan Qojamjar tóre, Máıituly Jýanǵan bı, Kókenuly Jurtbaı bılermen qatar tanymal aqyndar Aqyt Úlimjiuly, Shilbi Kómekuldary da úles qosqan.
Sondaı-aq Keńes bıligi ornaǵannan keıin shekara asqan, kezinde Alash qaıratkerleri A. Baıtursynuly, M. Dýlatovpen úzeńgiles bolǵan Seıitqazy Nurtaev jáne Raıymjan Mársekov, Zıat Shákárimuly, Ánýar Qalbanov, Ǵazız Nurmuhambetuly qatarly ult zıalylary da medreselerdiń jumysyna barynsha atsalysqan. Ásirese, Zıat Shákárimulynyń 1931 jyldan sondaǵy medrese isterine keńinen aralasýy qazaqtyń uly ǵulama aqyny Abaı men onyń izin jalǵastyrýshy Shákárim Qudaıberdiniń muralary men ozyq oılarynyń keńinen taralýyna úlken yqpal etkendigin áserli jetkizdi.
Baıandamashy sóz sońynda HİH ǵ. basy-HH ǵ. ortasyna deıingi aralyqta Qytaı qazaqtary arasynda keńinen taralyp, jumys istegen medreselerdiń sol tustaǵy jalpy ıslam dúnıesimen tyǵyz baılanysta bolyp, ondaǵy ıslam dininiń keń qanat jaıýyna, sondaı-aq qazaqtardyń rýhanı ósýine dánekershi bolyp qana qoımaı, keıingi jańasha oqý-aǵartý oryndary - mektepterdiń negizi bolyp jalǵastyǵyn tapqandyǵyn aıtyp ótti.
Zırabúbi TÓLENOVA,
Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy
Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń
jetekshi ǵylymı qyzmetkeri,
tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty
