– Sizdiń «Alash isin» zertteý úshin keńes zamanynda UQK (KGB) arhıvterinde otyrǵanyńyzdy bilemiz. Sol kezde qolyńyzǵa túspegen máterıaldar boldy ma?
– Árıne. Alash qozǵalysy, Alash partıasy, Alash qaıratkerleri týraly ǵylymı aınalymǵa túsken derekter, jalpy osy baǵyttaǵy maǵulmattardyń elý paıyzy deńgeıinde dep esepteýge bolady. Al men 1987-1991jyldar aralyǵynda qaraǵan qujattar tek qana tergeý barysyna qatysty derekter. Ondaǵy berilgen jaýaptar arqyly shyndyqty izdeý qate pikirlerge alyp kelýi múmkin. Mysaly, bir kezde tarıhshylar da, jalpy qalamgerler de, kópshilik qaýym da «Nege Ahmet Baıtursynuly Turar Rysqulovty jaqtyrmady?», «Nege Qojanovty jaqtyrmady?», «Nege Maǵjan Jumabaevty unatpady?» degen suraqtar qoıyp, soǵan ózinshe boljam jasap, múldem qıyspaıtyn, Ahańnyń oılaý júıesine jat pikirler qorytty. Boljamdar jasady.
[caption id="attachment_9118" align="alignright" width="448"]
Tursyn Jurtbaı[/caption]
Ahań tergeýde «Men Rysqulovpen nasharmyn. Sebebi, ol – bólshevık, men – alashpyn. Aramyzdy baılanystyratyn eshqandaı ıdeıa joq. Ol meni alash dep, jaý dep esepteıdi. Men de ony dushpan kórem», «Qojanov komýnıstik partıanyń ókili, al men komýnıstik partıadan shyǵyp kettim. Sondyqtan kózqarasymyz kelispeıdi, ony Rysqulovpen jaqsy dep oılaımyn» deıdi, «Maǵjan aqyn ǵoı. Aqyndar qıalshyl keledi. Men ǵalym adammyn. Onyń óleńderin oqyǵanym bar, oqýlyqqa paıdalandym. Biraq, aqyndardyń sózi jeńil, men ony ǵylymı kózqaras dep eseptemeımin. Sondyqtan onymen baılanysym bolǵan joq», – deıdi. Munyń sebebi bireý-aq, osy sózderi arqyly ol Rysqululyn, Qojanulyn, Jumabaıulyn jaýapqa tartylýdan, kýálik berýden qutqarǵysy keldi. Sondyqtan, tergeý barysynda ol óziniń kózqarasyn osylaı kórsetti. Maǵjan Jumabaıulyna suraq qoıǵanda ol da: «Ahań úlken adam, biz ol kisimen emin-erkin sóılese almaımyz» deıdi. Osymen eki ortadaǵy baılanys úziledi. Bularǵa ekeýara baılanys týraly qaıtadan suraq qoıylǵan emes. Túrmedegi jaýaptyń psıhologıalyq astary osynda.
– Alash azamattarynyń kóbine Japon tyńshysy degen aıyp taǵyldy. Marqum Talasbek Ásemqulov túriktiń «Húırrıad» atty basylymynyń 1989 jylǵy bir sanynan Maǵjan Jumabaıuly men Ahmet Baıtursynulynyń Japonıanyń mınıstrler keńesiniń jınalysynda otyrǵan fotosyn kórgeni týraly aıtyp edi. Jalpy, osy Japon tyńshysy degen aıyptyń astary nede? Álde, shynymen de arystarymyzdyń Japon úkimetimen qandaı da bir qupıa kelisimi boldy ma?
– Árıne, Talasbek Ásemqulov marqummen bul másele týraly qansha múmkindigimiz bolsa da, emin-erkin syrlaspaǵanymyz ókinishti. Men buryn muny estimeppin. Biraq, jalpy qaýipsizdik komıtetiniń ózderiniń arasyndaǵy esep boıynsha, japon shpıony degen jalamen atylǵandardyń sany alpys jeti myńnan asady. Al meniń kózime túsken Alash qaıratkerleriniń tergeý isinde bul týraly suraqtar bar, jaýaptar árqıly. Tek sonyń ishinde Álıhan Bókeıhan ǵana 1937 jylǵy jaýabynda «Japonıa qaıda, biz qaıda? Japonıa soǵys asham dese, tarıh sahnasynan túsken Alash memleketinen ruqsat suraı ma? Ol týraly sizderde bir maǵulmat bar ma? Men Alashordanyń Premer-mınıstri retinde ondaı qujatty kórgen joqpyn. Qol qoıǵan joqpyn», - deıdi.
– Dalany jappaı jalmaǵan órtten keıde bir túp shıdiń oqystan aman qalatyny sıaqty, jappaı atý men aıdaý, asý men jazalaýdan aman qalǵan eki arys – Álimhan Ermekuly men Muhtar Áýezuly. Osy eki azamattyń Keńes úkimetinen keshirim surap jazǵan hatyn «Ahmet Baıtursynuly jazdyrdy» degen sóz týraly alýan pikir bar. Osyny naqtylaı ketseńiz?
– Bul áńgime, shynyn aıtaıyn, men jáne Jaıyq Bekturov arqyly qazaq qaýymyna taratylǵan. Resmı qaǵaz betine jazylǵanyn aıtyp otyrmyn. Al, odan burynǵy Áljappar Ábishov, Ǵabıt Músirepov, Sábıt Muqanov sıaqty úlken aqsaqaldar bul derekti Muhtar Áýezulynyń ózinen, Álimhan Ermekovtyń óz aýzynan estigen áńgimeleri retinde aıtqan. Men Muhtar Áýezulynyń jan alyp, jan berisken eń súıikti shákirti Qaıym Muhamethanulynan estip, beınetaspaǵa da, ún taspaǵa da jazyp, óziniń kóziniń tirisinde «Juldyz» jýrnalynda jarıaladym jáne «Besigińdi túze» atty monogrofıamda paıdalandym.
[caption id="attachment_8987" align="alignleft" width="445"]
Ult kósemi Ahmet Baıtursynov[/caption]
Qaıym esteliginde: «1956 jyly túrmeden bosadym. Bosaı sala, Muhtar aǵaǵa habarlastym. Ol «eshqaıda soqpa, Almatyǵa kel» dedi. Almaty birinshi vokzalyna tún ortasynda keldim. Zalda Muhtar aǵa bas kıimin kózine túsirip alyp uıyqtap otyr eken. Oıattym. Kúlásh pen Sharanyń kóligin surap alypty. Sonymen meni úıine alyp keldi. Dastarhanǵa otyra salysymen menen «Ne saǵyndyń?» dep surady. Men «Aq araq, ashýly araq, aıbyndy araq» dep bastalatyn óleńim bar edi, sony oqı jóneldim. «Al endi túrmedegi áńgimeńdi aıt, jalǵyz jattyń ba? Kóppen otyrdyń ba?» dep surady. Men: «Jalǵyz jattym, ózińiz she?» dep em, «Páli, bizdiń kezimizde rahat boldy. Otyz shaqty adamdy bir baraqqa qamady. Ahań, Jaqań bárimiz áńgimelesemiz, bir áńgimege jaryp qaldyq. Sonda erteń seni suraqqa alady, mynany suraıdy, oǵan bylaı jaýap berýge bolady dep otyratyn. Sol aıtqany kóbine dál keletin. Birde Ahań «Bizder aıtqanymyzdan qaıta almaımyz. Halyqty aldaýǵa bolmaıdy. Obalyna qalamyz. Sender jassyńdar. Myna Muhtar men Álimhan oıymyzdan qaıttyq dep keshirim hat jazsa bolady» dedi. Sodan keıin biz keshirim hat jazyp, Álimhan ekeýimiz bosadyq» dedi. Sonda «ózińiz satqyn ekensiz ǵoı» dep aıttym. «Ne? Ne?» dep Muhtar aǵa túsinbeı qaldy. «Sondaı adamdy kisi sata ma eken» dep em, «Sen ne bilesiń, ne bilýshi eń? Sen qaıda kelip otyrsyń? Seni munda kim shaqyrdy?» dep ornynan turyp, syrtqa shyǵyp ketti. Sol kúıinshe leksıasyna attandy. Men de jumysyma kettim. Biraq, artynan izdettirip taýyp aldy. Keıin jylap otyryp jaǵdaıdy túsindirdi. Muhtardy ekinshi ret renjitýim osy edi» degen sózdi Qaıym maǵan sózbe-sóz aıtyp berdi.
– Alash zamanyndaǵy ulttyń saıası elıtasy men búgingi saıası elıtanyń qandaı aıyrmashylyǵy bar?
– Elıtanyń qazirgi aıyrmashylyǵy, eger elıta bolsa, ótirikke ábden beıimdelip aldy. Olar úshin naqty jol joq. Allanyń joly, paıǵambardyń aq joly, Abaı joly, Alashtyń joly, nurly jol – olarǵa bári bir. Qaısysy ózine yńǵaıly bolsa, soǵan túse beredi. Baǵyt-baǵdarsyz. Bir prınsıp úshin kúresip júrgen turaqty ıntellıgent nemese ıntellıgentter toby az. Ózgesin bylaı qoıǵanda, meniń keıde daýysym qatty shyǵyp ketetini, qazir qaı joǵarǵy, orta, tómen deńgeıdegi oqý ornyn alsańyz «Alash úıirmesi», «Alash ortalyǵy», «Alashtaný ǵylymı mekemeleri» bar. Solardyń kóbi keshegi alashtyqtardy satqan, ustap bergenderdi áspettep jatady. Solardyń atyn paıdalanbaı-aq, basqa bir at tappadyńdar ma deımin. Keshegi solar qarsy bolǵan máseleni búgin de júrgizip, solar qarsy bolǵan nárselerden ıgiliktenip otyrǵan saıasatkerlerge basqa múmkindik joq pa?
– Saıasatkerler dep otyrǵanyńyz kimder?
– Mysaly, «Aqjol» partıasy. Ol – kásipkerlerdiń, menshik ıeleriniń partıasy. Jerdiń astyn, ústin, jerdiń ózin ıemdenip otyrǵan menshik ıeleriniń partıasy. Endi alash jolymen júremiz deıdi. Jerdi jeke menshikke aınaldyrý alashtyń prınsıpine qarsy. Sonda Alashtyń qaı ıdeıasymen júredi? Qalaı júredi? Nege Alash ıdeıasyn saýdaǵa salady? «Saýdasy ar men ımany» degen osy emes pe? Men Alashty «Aqjol» arqyly damytamyn degen alashshyldar kóp. Endi soǵan qalaı senesiń? Jalpy, saıasatta, ǵylymda ekijúzdilik eń qaýipti dúnıe.
– Ómirlik ustanymyńyzdy bir sózge nemese bir sóılemge syıǵyzyp aıtyńyzshy?
– Men eldiń barlyǵyn baı bolsa dep tileımin. Biraq, baı ekenmin dep, meni jaqtyrmaı qoımasa eken. Men eldiń barlyǵyn ákim bolsa eken dep tileımin. Ákim ekenmin dep, meni basynbasa eken. Men eldiń barlyǵy ǵulama bolsa eken dep tileımin. Biraq, meni de saýatsyz eken demesin. Bolsyn. Bolmasyn degen ońbasyn.
– Tulǵalyq ustanymyńyzdyń qalyptasýyna áser etken eń negizgi úsh kitapty atańyzshy?
– Qalaı degenmen de bul kórkem ádebıet. Eń birinshi «Abaı joly» romany. Sonyń ishinde, Ázimhan degen Alash keıipkeri bar taraý. Soǵan alǵash shyǵarma jazyp, osy alash ıdeıasy kirigip ketti. Odan keıingi ustazym Jáńgir Isaıynova: «Muny túsingiń kelse, Sábıt Muqanovtyń «Ómir mektebin» oqy» dedi. Sodan men Maǵjandy túsindim. Ol shyǵarmam talasqa túsken kezde, «Endi osynyń bárin túsingiń kelse, Sáken Seıfýlınniń «Tar jol, taıǵaq keshýin» oqy» dedi. Sońynda Alash – Álıhan, Ahmet, Mirjaqyp, Maǵjandardy oqyp, solar týraly shyǵarma jazyp, mektepten qýylýmen aıaqtaldy.
– Túsińizde bolsyn, Álıhan Bókeıhanmen kezdesseńiz, ne aıtar edińiz?
– Ol ǵaıyptyń isi. Biraq, Álekeńdi túsimde kórdim. Maǵan degen yqylasy durys, meni túsingen sıaqty, júrisim de kishkene erkindeý, ózimsinip mańyna bardym. Biraq, uly adamdarǵa ylǵı erkelep sóıleýshi edim. Ahańa, Abaıǵa erkeleı beresiń túsińde. Álekeńe bata almadym. Alaıda, syrtqa tepken joq. Mysy basym. Sol qalypty saqtady. Keıde ondaı ǵaıyptyń dúnıeleri bolady.
– Rahmet.
Áńgimelesken Erbol Alshynbaı
