Qazaq tiliniń fonologıalyq ereksheligi sıngarmonızm zańdylyǵymen tikeleı baılanysty. Sóz quramyndaǵy, sóz ben sóz, qosymsha aralyǵyndaǵy dybystar ózara úndesip, úılesip aıtylady. Al jazý yńǵaıyna qaraı sóıleýge bolmaıdy, tilimizdiń fonologıalyq ereksheligine saı orfoepıalyq normany saqtaý qajet. Orys tilinde negizgi fonologıalyq qyzmetti ekpin atqaratyn bolsa, qazaq tilinde bul qyzmetti sıngarmonızm atqaratyndyǵy dáledendi. Mysaly, orys tilinde ýgol-ýgol, mel-mel t.b. sózder maǵynasy bir-birinen sóz ekpinine qaraı ajyratylatyn bolsa, qazaq tilinde mundaı erekshelik (sóz ekipini) joq. Sondyqtan «alma» sózi etistik ne zat esim maǵynasynda jumsalǵanyn jeke turǵanda baıqaı almaımyz. Ony basqa sózben tirkesýi kezinde ǵana anyqtaýǵa bolady. Mysaly, kitapty alma, qyzyl alma; Demek, qazaq tilinde sóılem ishindegi sózder sıngarmonızmge arqa súıep, býnaq arqyly (rıtmıcheskoe chlenenıe) ajyratylady. Mysaly, At /qora mańynda/ júr. At qora /mańynda/ júr. Qazaq tiliniń fonologıasy boıynsha jeke dybysty sózden bólek alyp qaraýǵa bolmaıdy, dybys býyn quramynda ǵana tanylady. Sondyqtan qazaq álipbıindegi daýyssyz dybysty jeke atamaı, aldynan ne artynan y dybysyn qosyp bir býyn etip aıtamyz. Sondyqtan qazaq álipbıindegi daýyssyz dybystardy aıtqanda oryssha atamaı (be, ve, ge, es, en), qazaq tiliniń fonologıalyq ereksheligine saı (by, vy, gi, sy, ny, yr, yl) ataǵan jón.
Asımılásıa – daýyssyz dybystardyń ózara úılesýi. Qaı tilde bolmasyn, onyń orfoepıalyq jáne orfografıalyq normalary bolady. Iaǵnı, aıtylym jáne jazylym talaptaryn árqashan eskerip otyrýymyz qajet. Ókinishke oraı, keıingi jastar arasynda kúndelikti ómirde jazý da, aıtý da óz talaptaryna saı qoldanylmaı, barlyq sózdi jazylýy boıynsha aıtý, sol sıaqty keıbir sózderdi aıtylýy boıynsha jazý úrdiske aınalyp bara jatyr. Keıbir sózder qate qoldanylyp júrgeni baıqalady. Bul jaǵdaı shetten kelgen sózder arqyly odan ári asqynyp, qazaq tiliniń dybystyq zańdylyǵyn orynsyz buzyp júr. Sondyqtan sóıleý barysynda sóz quramyndaǵy dybystardyń ózara úndesip, úılesip, bir-birine beıimdele aıtylýyna erekshe nazar aýdarǵan jón. Ásirese, daýyssyz dybystardyń bir-birine ilgerindi – keıindi yqpal etip, asımılásıa talaptaryna saı aıtylymyn saqtap sóıleı bilgen durys. Al kópshilik jaǵdaıda bul talaptardyń tolyq oryndalmaıtynyn baıqaımyz. Mysaly, aman keldi degen sózdi amańgeldi dep aıtý ornyna 1) aman keldi dep ózgerissiz aıtyp, 2) aman geldi dep tek ilgerindi yqpal arqyly ǵana aıtý kezdesedi. Al bul sóz toǵyspaly yqpal arqyly, ıaǵnı nk qatań dybystary ńg dybystarymen almasyp uıańdap aıtylady (amańgeldi). İlgerindi yqpalmen atalatyn sózderdi (ash-sa (ashsha)), ush-sa (ushsha), qaǵaz qalam (qaǵazǵalam) jáne keıindi yqpalmen aıtylatyn sózderdi (jaz-sa (jassa)), janbady (jambady), bas-shy (bashshy), toǵyspaly yqpalmen aıtylatyn sózderdi (Janqabyl-Jańǵabyl, Janpeıis-Jambeıis) bilip, sıngarmonızm zańdylyǵyna saı aıtý kerek. Sıngarmonızm zańdylyǵy qazaq tiliniń orfoepıalyq normasyn tanytady. Osy zańdylyqqa baǵynbaı, ıaǵnı dybys almasýy bolmaı, dybystar sol ózgerissiz kúıinde, jazylýynsha aıtylatyn keıbir jaǵdaılar bolady. Mundaı jaǵdaı kóp emes, óte sırek kezdesedi. Mysaly: a) elikteýish sózder: jarq etti, kúńk etti, dúńkil, jarqyl; á) syn esim týdyratyn y jurnaǵy jalǵanǵanda: qazaq-qazaqy; b) famılıa – ov qosymshasymen aıtylǵanda: Tilepov, Jaqypov, Tilekov; Ókinishke oraı, qazirgi kezde jazý yńǵaıyna qaraı aıtýǵa beıim turatyn, qazaq tilin jetik ıgermegen, sondyqtan aıtylym talaptaryn eskermeı sóıleýshiler kóp kezdesedi. Munyń bir sebebi tildi jetik bilmeýi bolsa, ekinshi sebebi saýatty jazýǵa kóp kóńil aýdaryp, atylym mádenıetine nazar aýdarmaýdan dep bilemiz. Al tildiń jany, til mádenıeti aıtylym zańdylyqtaryn meńgerýmen tikeleı baılanysty ekendigin eskergen jón.
Qazaq álipbıindegi h dybysynyń tilimizdegi fonologıalyq qyzmeti jóninde de aıta ketken jón. Mysaly, qosh – hosh, qabar – habar t.b. sózderde h fonema qyzmetin atqara almaı tur. Sebebi sóz maǵynasyna áseri joq. Sondyqtan bul dybys orys tilinen engen sózderde ǵana fonemalyq mánge ıe bolady. Mysaly, hımıa, seh. Orys tilinde keıbir daýyssyz dybystardyń jýan-jińishkeligi eki fonema bolyp, fonologıalyq qyzmet atqarady. Mysaly, mel – mel, ýgol – ýgol; osy sózder quramyndaǵy l jýan jáne jińishke aıtylatyn eki fonema dep tanımyz. Sebebi sóz maǵynasyna áser ete alady. Sonymen, fonemanyń negizgi qyzmeti sóz maǵynasyna qatysty dep bilemiz. Dálirek aıtqanda, fonema sóz maǵynasyn ajyratý, sóz maǵynasyn ózgertý qyzmetterin atqarady eken. Qazaq tilinde barlyq daýysty fonemalardy qarama-qarsy qoıyp, olardyń maǵyna aıqyndaý qyzmetin atqaratyndyǵyna kóz jetkizýge bolady. (Mysaly: jol – jul, jaq – jyq, jón – jún). Al daýyssyz fonemalar ózderiniń ár túrli aıyrym belgileri arqyly maǵyna aıqyndaýǵa qatysady. (Mysaly: tal – dal, shaq – jaq, mal – bal). Daýyssyz dybystardyń jýan-jińishke, erindik-ezýlik bolyp bólinýiniń fonematıkalyq mańyzy joq, olardyń bulaı aıtylýy negizgi fonemanyń reńkteri dep tanylady. Demek, fonema týraly aıtqanda negizgi fonema, ıaǵnı ınvarıant fonema men onyń reńkteri arasyndaǵy aıyrmashylyqtardy bilgen jón. Mysaly, t fonemasy sóz quramynda jýan (ty), jińishke (ti), jýan erindik (tu), jińishke erindik (tú) túrinde tórt túrli dybystalady. Sonda tilimizdegi ár daýyssyz sóz quramynda kórshi dybystardyń, dálirek aıtqanda, daýysty dybystardyń (býynnyń) jýan-jińishkeligine, erindik-ezýlik ereksheligine qaraı ártúrli tembrmen aıtylady eken. Biraq bul ereksheligi sóz maǵynasyn ózgertýge emes, sózdiń quramyndaǵy barlyq dybystardyń bir áýenmen aıtylýyna qyzmet etedi. Osy tórt túrli dybystalýyn bir dybystyń, ıaǵnı fonemanyń reńkteri dep bilemiz. Demek, t fonemasynyń tórt túrli (ty, ti, tu, tú) reńi bolady, ıaǵnı jýan ezý, jińishke ezý, jýan erin, jińishke erin dybystaryn bir fonemanyń quramyna toptasatyn reńkteri dep esepteımiz.
Dybystar tirkesimi bir tildiń dybystar tirkesimi ekinshi tildiń dybystar tirkesimimen saı kele bermeıdi. Bul ár tildiń tabıǵı ereksheligin tanytatyn zańdylyqtardyń biri. Sondyqtan bir tilden ekinshi tilge aýysqan sózderdi ózgerissiz aıtýda qıyndyq bolyp jatady. Sebebi eki tildiń dybystar tirkesimi sáıkes kelmeıtindikten, árkim óz tiliniń yńǵaıyna buryp aıtýǵa beıim turady. Mysaly, erterekte tilimizge engen krovat-kerýet, brevno-bórene, rýs-orys, klass-kylas t.b. túrinde aıtylady. Munyń sebebi qazaq tilinde sóz basynda eki daýyssyz dybys qatar kelmeýinde jatyr. Sondyqtan qazaqtardyń aıtýynda eki daýyssyz arasyna daýysty dybys qosylyp, nemese sózdiń aldyna daýysty dybys qosylyp qoldanylady. Al qazirgi tańda oqyǵan, saýatty, orys tilin jetik biletin jastar joǵarydaǵy sózderdi orys tili zańdylyǵyna saı aıtady. Bul tilge qıanat, ıaǵnı ár tildiń óz zańdylyǵyn saqtap sóıleý kerek. Osy kemshilikterdiń bolýynyń bir sebebi, orys tilinen engen sózderdi, termınderdi ózgertpeı qabyldaýdan bolyp otyr.
Qazaq tilinde daýysty dybystarǵa qatysty tómendegideı zańdylyqtar bar:
a) bir býyn ishinde eki daýysty qatar tura almaıdy (Al orys tilinde eki daýysty qatar kele beredi: zoologıa, zoopark, oazıs t.b.);
á) bir sóz deńgeıinde tek jýan daýystylar, nemese tek jińishke daýystylar ǵana keledi. Al sóz quramynda jýan-jińishke daýystylardyń ekeýi de kelýi qazaq tiline tán qasıet emes. Mysaly, kitap, muǵalim degen sózder quramynda jýan-jińishke daýystylardyń aralas kelýi olardyń basqa tilden (arab) engen sóz ekendigin kórsetedi;
v) sóz aralyǵynda qatar kelgen daýystylardyń kóbine aldyńǵysy aıtylmaıdy (elızıaǵa ushyraıdy). Mysaly, sary arqa (sararqa), qandy aǵash (qandaǵan), naǵashy aǵa (naǵashaǵa); Qatar kelgen daýystylardyń sońǵysy aıtylmaıtyn (aferezıs) kezi de bolady. Mysaly: ne isteıin (nesteıin), ne ishesiń (neshesiń);
g) sóz quramyndaǵy daýystylardyń biryńǵaı jýan ne jińishke, erindik ne ezýlik bolyp úndesip kelýi tilimizdiń fonologıalyq ereksheligin tanytady.
Daýyssyz dybystar tirkesiminde tómendegideı erekshelik bar:
a) qatań daýyssyzdardan soń qatań dybys keledi: Mysaly: bas-tyq, att-tar, oq-taý;
á) uıań daýyssyzdan soń uıań dybys keledi. Mysaly: qyz-dar, qaz-ǵa, baǵ-dar;
b) úndi daýyssyzdan soń úndi dybys jáne qatań, uıań dybystar da kele beredi. Mysaly: órmek, tórt, qarǵa, naıza. Aıtý kezinde qatań dybys pen uıań dybystar qatar kelmeıdi, ol jazýda qatar tura berýi múmkin. Mysaly, bes jigit (beshshigit), jaz kezi (jazgezi). Daýysty dybystar arasynda kelgen keıbir qatań daýyssyzdar uıańdap aıtylýy tıis. Mysaly, shekara (shegara), kók alma (kógalma); jańa qazaq (jańaǵazaq);
Sóz quramynda bolatyn dybystyq ózgeristerdi fonetıka salasynda osylaı ataıdy. Dybystyq qubylystar tildiń aıtylym zańdylyqtary talabyna saı týyndap otyrady. Basqa tilden engen sóz, nemese dybystar tirkesimi tilimiz tabıǵatyna saı kelmeıtin sóz bolǵan jaǵdaıda dybystyq qubylystar paıda bolyp, ony tilimizdiń aıtylymyna saı retke keltiredi. Mysaly, proteza (stol-ústól, radıo-yradıo, ras-yras, laq-ylaq), epenteza (krovat-kereýet, tramvaı-tyrambaı, metr-metir), epıteza (kıosk-kıoski, tank-tanki, propýsk-propýski, fond-fondy), apokopa (mınýta-mınýt, gazeta-gazet); elızıa (Sary aǵash-Saraǵash, Qandy aǵash-Qandaǵash, tory at-torat, jaqsy adam-jaqsadam); aferezıs (ne ishseń –neshesiń, ne isteıin-nesteıin); redýksıa (dáriger – dár(i)ger, judyryq-jud(y)ryq, qudiret-qud(y)ret, Sary jaılaý-Sar(y)jaılaý, sary maı – (sar(y)maı) t.b. Osy mysaldarǵa qaraǵanda, dybystyq qubylystardyń aıtylym talaptaryna baılanysty ekenin baıqaımyz. Sondyqtan basqa tilden engen sózderdi, termınderdi qazaq tiline aýdaryp, ne balama sóz taýyp alý qıyn bolǵan jaǵdaıda ózge til sózderin ózgerissiz ala salmaı, osy dybystyq qubylystarǵa beıimdep, ana tilimizdiń aıtylymyna qaraı «óz qazanymyzda qaınatyp» qabyldaý kerek dep esepteımiz. Qazaq tilin zertteýde jáne kúndelikti sóıleý barysynda ózge til zańdylyqtary jeteginde ketpeı, óz tilimizdiń zańdylyqtaryn únemi eskerip otyrý qajettigi jóninde ǵalymdar men til janashyrlary jıi-jıi aıtyp keledi. Sońǵy kezde tilimizge orys tili sózderiniń ózgerissiz kúıinde kóp enýi, olardyń ekpini, til dybystary men tirkesimindegi ózgeshelikter qazaq tiliniń tabıǵı áýenine de áser ete bastady. Burynǵy zertteýshiler «qazaqtar sóılegende án salyp turǵandaı» áýendi estiletinin aıtqan edi, onyń bir sebebi qazaq tilinde sóz basynda eki-úsh daýyssyz qatar kelmeıtindikten burynǵy atalarymyz tilinde krovat-kereýet, brevno-bórene, stol-ústól bolyp aıtylsa, qazirgi sóıleýshiler osyndaı sózderdi ózgerissiz qoldanatyn boldy. Tipti qazaq tilindegi bir, bet, kitap sıaqty t.b. sózderdiń quramyndaǵy daýystyny tildi «shala» biletinder kómeski aıtýǵa beıim turatynyn, al Ysmaılov- Smaılov, Sylanov-Slanov, Yrysty-Rsty dep qate jazylýy boıynsha sóıleýshiler kóbeıip bara jatqanyn aıtsaq, bul úrdis tilimizdiń tabıǵı úndesim áýenine de keri áser etip otyrǵanyn eskergen jón.
Qoryta aıtqanda, til mádenıeti sózdi durys dybystap aıtýdan bastalady, al orfoepıa- tildiń tiregi, sondyqtan qazaq tiliniń aıtylymy týraly máseleler tilimizdiń tabıǵatyna saı sıngarmonızm zańdylyqtary aıasynda qarastyrylýy kerek.
