A. YsqaqovEsimdik — leksıka-semantıkalyq sıpaty, morfologıalyq erekshelikteri jáne sınntaksıstik qyzmetterine baılanysty jeke bir derbes sóz tym taby. Esimdikter maǵynasy tym jalpy sózder.Qazaq gramatıkasy Esimdikter – sóz taptarynyń biri. Belgili bir zattyń atyn, sanyn, synyn atap kórsetpegendikten, osy sóz tabyna enetin sózderdiń naqtyly maǵynalary, kóbinese, kontekste, ıaǵnı ózderinen buryn ne soń aıtylatyn sózdermen baılanysty aıqyndalady.
Á. Tóleýov Leksıka-semantıkalyq sıpaty Esimdikterdi derbes sóz taby dep tanýda negizinen leksıka-semantıkalyq prınsıp basshylyqqa alynady. Óıtkeni esimdikterdiń maǵynalary ózge sóz taptarynyń maǵynalaryna kóptegen ózgeshelik erekshelikterimen oqshaýlanyp, aıryqsha kózge túsip turatyn sóz maǵynalary bolyp keledi. Biraq esimdikterdi jeke sóz taby dep tanýdyń negizgi prınsıpi olardyń leksıka-semantıkalyq belgisi degende, esimdikterdiń ózindik keıbir gramatıkalyq erekshelikterin syrt qaldyrýǵa bolmaıdy.\r\n\r\nEsimdikter maǵynasy jaǵynan tym jalpy sózder.
Esimdikter sózder sóılemnen tys jeke-dara turǵanda nemese sóılem ishinde qoldanylǵanymen ózine qatysty basqa sózder jáne oqıǵalardan bólek alynǵanda, maǵynalary qashan da dál naqtyly bolyp kelmeı, óte jalpylama qalypta kezdesip otyrady. M.: men, sen, ol, kim?ne?ózi, bári, bireý, eshteńe. \r\n\r\nÓzindik belgisi – olardyń árqashan sýbektimen baılanysty bolýy. Esimdik sózder árqashan sóıleýshi nemese sóılemdegi sýbektiniń sýbstansıalarǵa, qubylystarǵa jáne olardyń sapalary men qasıetine qatynasyn kórsetýshi sózder bolyp tabylady. Bul qatynastar tikeleı nusqaý, aralyq qatynas, belgisizdik t.b.bolyp tabylady.Morfologıalyq erekshelikteri.
Esimdikterdiń zattyq jáne zattyq belgisi degen uǵymdardy jalpylama bolsa da, boıyna saqtaý qasıetine baılanysty, esimdikter ataýysh sózder qataryna jatqyzylady. Esimdikter túgel alǵashqy jalpy sózder bolyp tabylady da, ol ataýlyq qasıet ishinara kúrdeli eki jikke bólinedi. M.: men, sen jikteý esimdikterinen bul, sol silteý esimdikterin, kim?ne?qaı?suraý e simdikterin alaıyq.
Eger osy esimdikterdiń negizgi ataýlyq maǵynalaryn taptastyryp qaraıtyn bolsaq, zattyq uǵymdaǵy sózder jáne zattyń belgisi uǵymyndaǵy sózder bolyp ishteı kúrdeli eki jikke bólinedi.
Men, sen, kim?ne?zattyq uǵymdaǵy sózder zattyq ataýlar, bul, sol, qaı? zattyq belgisi uǵymyndaǵy sózder – belgi ataýlary bolyp shyǵady.
Maǵynalyq jikter tarapynan zattyq uǵymdaǵy sózder – sýbstantıvtik esimdikter, zattyń belgili uǵymyndaǵy sózder – atrıbýtıvtik esimdikter degen eki salaǵa bólinedi. Morfologıalyq jaǵynan esimdikter túrlenetin sózderdiń tobyna qosylady.
Esimdikterdi ózge sóz taptarynan bólip, jeke daralap turatyn morfologıalyq erekshe belgisi – esimdikterdiń bárine birdeı, bárine teń ortaq zańdylyq dep qaraýǵa bolatyn belgili bir formalar nemese ózgerý tásilderiniń joqtyǵy.
Ereksheligi: — Esimdikterdiń kóptelý jáne septelý júıelerinde. Kóptik maǵynany bildirýshi z morfemasy(biz, siz) jáne jikteý, silteý esimdikteriniń septelý júıesinde túsip qalatyn barys septiginde paıda bolatyn n dybysy jatady. Biren-saran qosymshalar arqyly jasalǵan keıbir kóne sózder jasalmaıdy(Qazaq akdemıalyq gramatıkasy.
Bir esimdigi bir san esiminen paıda bolǵan. Bireý sózi bir jáne –eý qosymshasynan quralǵan. Ár esimdigi «hár» degen parsy sózinen paıda bolǵan.\r\n\r\nÁlde esimdigi arab tilinde illá sóziniń alǵy i dybysynyń á dybysyna jáne ekinshi dybysynyń d dybysyna almasyp qoldanylýy negizinde paıda bolǵan.
Pálen esimdigi arab tilinen engen. Birdeńe(nemese bir-deńe), bir-neshe, keıbir, keıbireý – keıbireý, áldeqaı, áldeqaıda, áldeqashan, áldeqalaı, árkim, árne, árqaısy.
