Jas ónertapkysh Ular Ahmetjanovpen syr shertisip otyrmyz. Taqyrypqa tamyzyq bolyp otyrǵan jaıt – ekologıa, onyń búgingi jaı-kúıi. Ular osy tóńirektegi biraz túıtkildiń basyn ashyp berip otyr.
– Birneshe jyldyń júzi ótti, ekologıa máselesiniń astaryna tereń boılap júrmin. Úńilgen saıyn úrke túsem. Qazir bizdiń planetamyzdaǵy árbir qala turǵyny jylyna 300 keli turmystyq qaldyq shyǵarady eken. Eger osy sandy álemdegi 7 mıllıard adamǵa kóbeıtseńiz, osynshama kúl-qoqysty, onyń ishinde óndiristik, tehnogendik qoqysty boıyna syıdyryp, sińirip otyrǵan jerimizdiń tózimdiligine tańqalasyn.
Álemdi qoıa turyp, Qazaqstan jaıly aıtaıyn. Jamanshylyq shaqyryp otyrǵanym emes, biraq qazaq dalasy qazir qokysqa tolyp keledi. Meniń bilýimshe, bizdiń jerimizde búginge deıin jınalǵan 20-21 mıllıard tonna qaldyq bar. Jaraıdy, eger bular erteń jerge sińip joq bolyp jatsa bir sári. Osynyń ishinde shamamen 15 mıllıard tonnasy óndiristik qaldyqtar bolsa, 5 mıllıardqa jýyǵy adam densaýlyǵyna asa qaýipti áseri bar hımıalyq qoqystar. Bul az ba, kóp pa ózińiz baǵalaı jatarsyz. Biraq buǵan kóz juma qaraýǵa bolmaıdy. Men negizgi aıtaryma kósheıin. Negizi sóz etken derekterim ánsheıin resmı statısıka, arnaıy kúl-qoqys alańdaryna tógilgen qaldyqtar mólsheri. Bar másele de osynda. Ázirgi kúni biz qatty turmystyq qaldyqtar men kúl-qoqystyń 90 paıyzdan astamyn arnaýly kúl-qoqys alańdaryna tógýmen kelemiz. Al olardyń ertengi kúni jerge sińbeı, aýaǵa zıandy gazdar bólip shyǵaratynyna mán bere bermeımiz, – deıdi el ekologıasynyń erteńgi taǵdyryna alańdaýshylyq tanytqan jas ónertapqysh.
Ol sońǵy ýaqyttary kúl-qoqystardy aınalaǵa zıan keltirmeıtindeı joıýdyn joldaryn izdeýde. Osy salanyń basy-qasyndaǵy mamandarmen sóılesip, Reseıge, Qytaıga jol júredi. Biraq, tehnologıalyq turǵydan tyńnan túren salatyndaı ádis tappaı, áýre-sarsańǵa túsedi. Úmitim úzildi me dep júrgen kúnderdiń birinde Ularǵa Germanıaǵa barýdyń sáti tústi.
– Germanıaga baram dep úsh uıyqtasam da túsime kirmegen edi. Senseniz, olardyń ómiri kádimgi qıal-ǵajaıyp ertegige uqsaıdy. Tehnologıasy damyǵan, halqy baı. Kózimniń jetkeni, álgi sheteldiń kınolarynan kórsetip jatatyn eýropalyqtardyń ýaıym-qaıǵysyz tirligi tipten jasandy dúnıe emes eken. Sol joly sáti túsip Berlın, Frankfýrt, Gambýrg sıaqty qalalardy aıaǵym talǵansha sharladym. Qalalary beıne bir sheberdiń qolynan shyqqandaı, birinen-biri aýmaıdy. Meni tańǵaldyrǵan Germanıa qalalarynyn muntazdaı tazalyǵy boldy. Bizdegideı saǵyzdy oryndyqqa japsyra salyp, shalqaıyp shemishke shaǵyp, bylsh-bylsh túkirip, temeki tuqylyn kalaı bolsa, solaı laqtyra salatyn adamdy kórmeısiń. Mysalǵa, Berlınniń kósheleri, saıabaqtary, aýlalary, qyl-aıaǵy qoqys tastaıtyn jáshikterine deıin aınadaı taza. Árbir qoqys jáshikteri laqtyratyn qaldyqtarǵa baılanysty jeke-jeke suryptalady. Aıtalyq, temeki tuqylyn laqtyratyny bir bólek, tamaqtan qalǵan qaldyqtarǵa bir bólek jáshik. Adam júretin jalǵyz aıaq joldaryna deıin jarqyrap jaınap tur. Tegi eýropalyqtardyń aıaq kıimderin de sheshpeı, tabaldyryqtan tórge ótip ketetinderi sodan bolsa kerek. Keshqurym olardyń saıabaqtaryna qyrǵyn halyq jınalady Biraq, artynan qoqys qaldyryp, tóńiregin shashyp-tógip jatqandaryn kórmedik. Bizde tabıǵat aıasyna qydyryp shyqqan árbir adamnyń artynda kem degende 10 keli turmystyq qaldyq qalady...
Nemis halqynyń kósheli mádenıeti Ularǵa úlken oı salady. Tazalyǵy óz aldyna, 80 mıllıonnan asa halyqty asyrap otyrǵan alaqandaı memleket myń san tonna qoqystan qalaı qutylyp otyr? Seıtse, nemister kádimgi polıetılen paketterdiń jerge ózdiginen sińip ketetin túrin oılap taýypty!
– Iá, nemis halqy qoqystan ońaı, shyǵynsyz qutylýdyń jolyn tapqan birden-bir el. Mysalǵa kún saıyn turmystyq qaldyq salyp qoqysqa tastaıtyn polıetılen paketteri 200 jyldan astam ýaqyt shirimeı jatyp alady, bul óz aldyna paketpen birge ketken konservi qalbyrlary, shyny synyqtary 900 jyl boıyna, apelsın men banan qabyqtary 1 jyl, qaǵaz ónimderi – 2-8 jyl, temeki tuqyldary – 11 jyl joıylyp bitpeı, topyraq jep jatady, – deıdi Ular.
Sonda qazaq ǵalymdarynyń osy taraptaǵy ınovasıalyq ıdeıasy, óndiriske engizer jobasy bolmaýy kerek pe? Osy suraqtyń jaýaby tolǵandyrǵan Ular elge kele sala bizdiń tabıǵatymyzǵa ıkemdelgen polıetılen paketterdi óndirý isin bel býyp, bilek sybana qolǵa aldy. Elimizde áli kúnge deıin turmystyq qaldyqtardy óńdeý júıesi durys jolǵa qoıylmaı otyrǵanda, jas ónertapqyshtyń jasap shyǵarǵan jobasy qoqys, qaldyqtardan qutylýdyń tıimdi joly bolary sózsiz.
Ular jasap shyǵarǵan organıkalyq paketterdiń nemis tehnologıasynan bir ereksheligi – bular ózimen birge jınalǵan qoqysty da qorshaǵan ortaǵa zıansyz jerge sińdire alady. Demek, bular ózdiginen óńdeledi degen sóz. Deı turǵanmen, atalmysh ınovasıany keńinen qoldanysqa engizýge elimizdiń ipi-iri saýda dúkenderi áli qulyq tanyta qoıǵan joq. Ular bolsa, óziniń oılap tapqan tyń ıdeıasy erteńgi kúni qoǵam tarapynan aıryqsha nazarǵa iligerine senimdi.
Dýman Tanabasov
