QAZAQ TEATR ÓNERİNİŃ AIaQALYSY
Qazaq dramatýrgteri kezinde «alyptar toby» atalǵan, klasıkalyq ádebıettiń negizin salǵan qaıratkerler úlgilerin jasap bergen fólklorlyq shyǵarmalardy ınsenırovkalaý tájirıbesin odan ary spesıfıkalyq drama týdyrýǵa ulastyra almady, drama úlgilerin jasaýdan ótken ǵasyrlardaǵy Shekspır men Molerdiń deńgeıine jete almady. Olar dástúr boıynsha, sol burynǵysha, salystyrmaly táýir romandar men povesterdi – Á. Nurpeıisovtyń «Qan men ter» romany, Sh. Aıtmatovtyń «Qus joly», «Jámıla» povesteri, taǵy sol qatardaǵy shyǵarmalardy ınsenırovkalaýdan ary damyta almady. Pesalarynda ishinara eksperıment deńgeıindegi dramatýrgıaǵa uqsas qaqtyǵystar ushyrasqanymen, olar naǵyz dramatýrgıanyń spesıfıkalyq erekshelikteri men tásilderin meńgermedi. Kásipqoı teatrlardyń ózderinde áreketinen sózi kóp, aıbyndylyǵynan muńy kóp bas keıipkerleri bar, jylaýyq sentımentalızm sarynyndaǵy spektáklder basym túsip jatty. Ulttyq teatrdyń jetken shyńy osy ǵana boldy. Repertýar tapshylyǵynan akademıalyq atqa ıe bolǵan teatrlardyń ózderi aýdandyq ónerpazdar ujymdary deńgeıinde qalyp qoıdy.
Shynaıylyǵynda, qazaq teatrlary rejıserleriniń qorjynyna túsip jatqan pesalar az emes. Olardyń arasynan sırek bolsa da, T.Ahtanovtyń «Ant»,
Q. Ysqaqovtyń «Qazaqtar» sıaqty birsydyrǵy, táýir tarıhı dramalar ushyrasatyn. D.Isabekovtyń zamandastar beınelerin jasaǵan keıbir pesalary shet elderde qoıyldy. Qazaq teatrlary bolymsyz jetistigin solarmen astastyrady. Biraq bular sıaqty salystyrmaly táýir pesalar Qazaqstan teatrlaryn repertýarmen qamtamasyz etýge azdyq etti.
Qazaq teatrlary Ortalyq Azıada, ózge Shyǵys elderiniń teatrlary arasynda ótken konkýrstarda aldyńǵy lekten kórinip júrdi. Biraq, bul kóńil jubatýdan basqa paıdasy joq «jetistik» bolyp shyqty. Arttaǵydan ozǵanǵa maqtanar dáneńe joq, árıne. Shyǵys elderiniń, solardyń ishinde mádenıetten kenje qalyp otyrǵan elderdiń jetistigi nysanaǵa alatyn etalon bola almaıdy. Eýropa teatrlarymen ıyq tiresýge umtylý bolǵan joq.
Zamanaýı qazaq teatrlary memlekettiń taǵdyryna qatysty, ulttyń, tildiń, mádenıettiń qordalanyp qalǵan máselelerin qopara, qotara qozǵaıtyn, áleýmettik-saıası dramalar qoıýǵa betburys jasaı almady. Dramaǵa arqaý bolýǵa suranyp turǵan oqıǵalardyń ishinen ózektisin iriktep ala bilmedi. Bıliktiń mańaıyndaǵy úreıli qarbalas, ózinde erki joq depýttardyń jeldiń yǵyna qaraı japyraqsha jyǵylǵysh kúıi, sybaılas jemqorlyqpen baılanysty shytyrman oqıǵalar, áleýmettik ómirdiń tómengi qabattaryndaǵy sıqyrly qubylystar... bári jabýly qazan astynda jatyr. Shýaǵy men kóleńkesi qatar júretin, jylymyǵy men yzǵary tez almasatyn, kereǵar zamandaǵy zamandas beınesi, onyń psıhologıalyq tolaǵanysy men kúızelisi, úmiti men kúdigi buqaranyń aldyna tartylǵan joq, jan dúnıesin qozǵap, ony oı keshýge ıtermelegen joq. Jaılaý men qystaý arasyn shıyrlaı berýden qoldary tımeıtin qazaq avtorlarynyń bul taqyryptardy ıgerýge qaýqary jetpeıdi.
Shekspırdiń zamanynda ómir súrgen qazaq dramatýrgin ondaı bola almadyń dep kinalaǵanda, ol «men Shekspır emespin, aǵylshynnyń joǵary qaýymynyń arasynda júrgen joqpyn, jaılaýdan keldim» dep aqtalar edi. Al HHİ ǵasyrdaǵy qazaq qalamgerin shekspırshe jaza almadyń dep sógýge ábden bolady. Óıtkeni, ol «tıtannyń ıyǵynda tur» (O. Súleımenovtyń sózimen). Búgingi qazaq qalamgeriniń Eýropa óneri shyqqan bıikke kókten qaraý múmkindigi bar.
* * *
2013 jyldyń jazynda Astanada jańa opera jáne balet teatrynyń ǵımaraty paıdalanýǵa berildi. Mádenıet mınıstri sıpattaǵandaı, dúnıejúzilik standarttarǵa saı, biregeı mádenıet obektisiniń syrtqy sáýleti boıynsha klasıkalyq, ishki bezendirilýi últrazamanaýı ekeni de ras. Sońǵy jyldary Eýropa astanalarynda salynǵan tektes óner ordalarynan asyp túsken «Astana-opera» M.Tólebaevtiń biregeı týyndysy «Birjan-Saramen» ashyldy.
Bári kelisti. Syrttaı qaraǵanda, jetistik emes dep aıtýǵa eshkimniń aýzy bara qoımaıdy. Biraq,..
Biraq, osy últrazamanaýı saraıdyń ishine kirgende jetesi bar adamnyń jelkesinen aýyr zil basady, onyń kóńili qulazyp sala beredi. Nege?
Bul suraqtyń jaýaby da suraqpen beriledi: Endi osy ǵajap ǵımarattyń sahnasyna shyǵaratyn qazaq operalary men baletteri qaıda?
Almatydaǵy Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynyń (kezinde bul da joıylyp kete jazdady) repertýary negizinen sheteldik avtorlardyń shyǵarmalarynan turady. İshinara ótken ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda ómir súrgen qazaq avtorlarynyń shyǵarmalary qaıtalap qoıylyp jatady. Óıtpeske shara joq. Repertýar tapshylyǵy aldan kóldeneńdeı beredi. Teatr táýelsizdikten keıingi kezeńde qazaq tilinde sonaý Keńes kezinde jazylǵan, qazirgi kórermendi tartpaıtyn, Á.Kekilbaev pen E.Rahmadıevtiń «Abylaı hanynan» basqa tatymdy eshteńe usyna almady. Qazaqtildi avtorlar opera men balet jazatyndaı, kórermenderi ony kórip baǵalaıtyndaı deńgeıge deıin óspedi.
ÁDEBIETTEGİ ÚRDİSTERDİŃ MÝZYKADAN BAIAN TABÝY
Mýzyka ónerimen aınalysýshylar da ózderiniń áleýmettik jaıǵasýyna sáıkes, órkenıetten jyraq qalǵan aýyl adamdaryna arnalǵan turmystyq jaılardy sıpattaýmen keledi. Qazaq áýenshileriniń ánderindegi taptaýryndar josyqsyzdyǵy men jalpylyǵy jaǵynan aıtylar oı nemese alǵa tartylar ıdeıa túrinde ǵana emes, kórkemdik ádis retinde de myzǵymastyǵyn kórsetti. Intellektýaldyq qorashtyǵynan, shyǵarmashylyq aýqymynyń tarlyǵynan qazaq aqyndary men sazgerleri oryndaýshylardy zamanaýı repertýarmen qamtamasyz ete almady.
Qazaq jazýshylary men sazgerleriniń arasynan shyqqan, aýyldyq tabıǵılyǵymen kórinetin, ındýstrıaly qoǵam ómirine beıimdelmegen tulǵalar – óńdelmegen «kesek altyndar» az bolǵan joq. Biraq olar shyǵarmashylyq qyzmetinde de sol «óńdelmegendigin» únemi kórsetýmen boldy. Kópshiligi tabıǵı qabiletiniń arqasynda birdeńeler shyǵaryp, sonysymen zıaly qataryn toltyryp júr. Joǵary bilimniń dıplomyn úderistik (prosedýralyq) ádispen alǵan aýyl margınaly postındýstrıaly qoǵam adamynyń talǵamyna saı mádenıet týyndylaryn jasaǵan joq, jasaı almaıtyn edi. Sondyqtan, qazirgi qazaqtar ótken XX ǵasyrdyń 60-70 jyldarynda paıda bolǵan, Sh.Qaldaıaqov jáne onyń tustastarynyń ánderin aıtyp júr. Bul sol kezde ómir súrip, eńbek etken avtorlardyń kemeńgerliginiń emes, mádenıetti jasaýda jyljý bolmaǵanynyń jáne buqaranyń talǵamynyń da óspegeniniń aıǵaǵy bolyp tabylady. Sońǵy 30-35 jyl ishinde qazaq kompozıtorlarynyń án janyrynda ǵana emes, klasıkalyq (opera, sımfonıa) janrlarynda da usynyp júrgenderiniń arasynda tatymdylary kóp emes.
Qazirgi tańda ıdeıasy ulttyq múddege qaıshy, taqyryby taptaýryn, mazmuny qorash, zarly saǵynysh pen aýyldy ańsaýǵa toly mınorly notadaǵy, týystar jáne olarǵa án arnaý formalarynda ushyrasatyn án janrynyń týyndylary buqaranyń jutań sanasyn ábden meńdep aldy. Qubylystyń naqty mysaldary mynadaı.
1-mysal. Saǵynysh taqyrybynyń taptaýrynǵa aınalýy:
«Shattyǵyń bop sharladym,.. Saǵynysh bop samǵadym» («Sarjalym». Óleńin jazǵan R.Ońtaǵarov, ánin jazǵan T.Abylaıhanov. Budan bylaı osy retpen.); «Aıaýlym, saǵyndyryp kelseń edi»… («Aralym – aıaýlym». J.Mákenálıev, N. Alǵashbaev); «Amanbysyń, inkárim-aý, Saǵynyshym, amanbysyń?» («Oıandyń ba?» T.Moldaǵalıev, Q.Arshabaev); «Saǵyna ma menibireý, saǵyna ma mendeı bop. Saǵyna ma meni bir jan...» («Saǵyna ma meni bireý?» T.Moldaǵalıev, Q.Arshabaev); «Ákeńniń osy saǵynysh kúıin sherte bar» («Baryp qaıt balam aýylǵa». A.Qadyrbaeva, T.Baqtygereev); «Qara kózim, saǵynasyń ba, kók japyraq kóktemderdi» («Qara kózim». T.Moldaǵalıev, D.Gýsınsov); «Kózińniń otyn saǵyndym, janym… Saıraǵan kezin saǵyndym, erkem… Serpilter óziń, saǵyndym seni» («Jan erke». S.Ospanov, Q.Deripsaldın); «Ana degen júregim, saǵynyshtan balqysyn… Saǵynatyn kezderim… Saǵyndyrdy-aý sózderiń…» («Bala saǵynyshy». M. Embergenov); «Sen meniń máńgi-baqı saǵynyshym». («Aq gúlim». M.Embergenov); «Saǵynyp ketpeı oıdan týǵan jerim»,.. («Týǵan jer saǵynyshy». Q.Qazybekov, S.Qaıyrǵalıev); «Saǵan degen saǵynyshym bitpedi. («Úmitim meniń». Q.Qazybekov, S.Qaıyrǵalıev); «Kóńilim kóbelek bop taǵy da ushty, qomdap ap saǵynyshtyń qos qanatyn». («qara kóz». Á.Sársenbaev, A.Qasymov); «Saǵynysh boıdy sharpydy». («Ińkár». Q.Jumaǵalıev, J.Meımandosov); «Qaraımyn jolyńa, seni súıgen júrekti saǵyndyrma… Samalym-aý, sen endi saǵyndyrma… Baqytym-aý, sen endi saǵyndyrma». («Saǵyndyrma». Ó.Oralbaev, J.Nazarov); «Senderdi oılap, saǵynyp júrmin búgin»,.. («Ádemi edik». G.Seıtaqov, M.Nysanov); «Shet júrsem – saǵynarym»,.. («Anashym». Q.Jumaǵalıev, M.Omarov); «Túsiner kim bar ózińdeı saǵynysh toly janymdy» («Áke armany». Q.Qazybekov, M.Omarov); «Saǵyndym ǵoı, dediń-aý, janym, maǵan,.. Saǵynyshqa tósegin besik etken»… («Saǵynysh besigi». M.Maqataev, Q.Palymbetova); «Saǵan arnap saǵynyshyn joldaıdy» («Sezim nury». Q.Palymbetova); «Saǵynyshtan sarǵaıyp tús pen óńdeı» («Qaıdasyń sen, arýym?» S.Ospanov, T.Taıbekov); «Saǵyndym seni, araılym»,.. («Ańsarym sen». Ó.Esekbaev, S.Turǵymbaev); «Saǵynǵan sazdy únimniń ońasha mánin». («Jetkizsem deımin ózińe». S.Ospanov, S.Turǵymbaev); «Áýendeı ǵasyrdyń, saǵynyshty asyrdyń». («Asylym». A.Túgelbaev); «Armandaı ańsap kelgen aıaýly elim, sálemim, saǵynyshym saǵan meniń». («Elim saǵan». A.Túgelbaev); «Saǵynysh bop qalam dep, óziń be ediń kezikken». («Ańsaǵanym». T.Yshqońyrov); «Kezderim joq seni ańsap saǵynbaǵan». («Júrek syry». M.Kóbeeva, T.Iztaev); «Túsimde seni kórip saǵynatyn». («Oqjetpes». K.Salyqov, K.Ilıasov); «Saǵynǵan osy qazir sátterimde». («Saǵynysh». E.Ibraım, K.Ilıasov); «Sezemin súıgen júrekke, saǵyný soqpas ońaıǵa». («Meni oıla». T.Aıbergenov, M.Ilıasov); «Osy ánmen balańyz, saǵynyshyn joldaıdy». («Bala saǵynyshy» M.Embergenov) [Jastyq shaq áýenderi: Ánder. – Almaty: «Óner», 1993.].
2-mysal: Án arnaý taptaýrynyna qurylǵan shyǵarmalar:
«Aralym, saǵan arnap án salamyn». («Aralym – aıaýlym». J.Mákenálıev, N.Alǵashbaev); «Bir balań saǵan ánmen syı arnady». («Ásem qala – Almatym». Á.Nilibaev, H.Dáýitbaev); «Ózińe arnap jazǵan ánim úshin». («Aq gúlim». M.Embergenov); «Ózińsiń – meniń ańsarym, ánim. Arnaımyn saǵan ánimdi, janym». («Ózińsiń súıgenim». Q.Jaǵyparova); «Jas dáýrende arnadym súıikti óleń». («Shirkin-aı, dáýren-aı». J.Kárimova); «Arnaımyn men árqashanda án saǵan»... «Sensiń – meniń armanym, ándi ózińe arnadym». («Jan syrym». Q.Hasanov, M.Nysanov) [sonda].
Osylardyń bári bir ǵana ánder jınaǵynan alynǵan. Jınaqqa engen ánderdiń joǵaryda atalǵandarynan basqasynyń derlikteı bári aýylǵa shaqyrý ıdeıasyn kóteredi. Bul ıdeıanyń qazaqtyń sanasyndaǵy ústemdigi sondaı, tek aýyl taqyrybyna jazylǵan ánderdiń arnaıy jınaqtary bar.
Turmys taqyryby qazaq ádebıetiniń barlyq janrlaryn meńdep alǵany burynnan belgili. Al án janrynda bul taqyryp kózge urarlyqtaı, aıshyqty kórinis beredi.
Turmys obektileriniń ishindegi qazaq avtorlarynyń kózine kóbirek túsetini – turmys aıasynda júzdesetin adamdar bolyp tabylady. Olar – ata, áje, áke, ana, aǵa, jeńge, naǵashy, jıen, baýyr, kelin, bala, nemere, baldyz taǵy basqalar. Bular qazaq tilinde kórkem óner týyndylaryn jasaýmen aınalysatyndardyń shyǵarmalarynyń negizgi obektileriniń birine aınalyp aldy. Sońǵy kezderi olar «taqyryptyq keńistikterin» quda, qudaǵı, qudasha, quda bala «beınelerin» jasaýmen keńeıtýde jáne týystaryn qosarlap ánge qosatyn, mysaly, «atam men ájem», «ákem men sheshem», «aǵam men jeńgem» dep keletin «formalyq túrlendirýmen» tolyqtyrýda. Qoıyrtpaq týystyq baılanysy bar adamdardy ǵana emes, sonymen qosa, turmystyq zattardy (mys, dastarhan, tamaqtar: qaımaq, shaı, maı, qymyz,..), turmystyq oqıǵalardy (toı, qudalyq, shildehana, arýaqtardyń qurmetine as berý), týystardyń mereıli kúnderin de (týǵan kún, balany súndetke otyrǵyzý, soldatqa shyǵaryp salý, mereıtoı) qamtýda. Sýbkýltýrany jasaýshylardyń deni ózderiniń ıntellekti men darynyn tek osy obektilerdi ǵana «kórkemdikpen ıgerýge» baǵyshtap keledi.
Keńes kezinen bastaý alǵan, týystyqty dáriptegen shyǵarmalardyń, solardyń ishinde ánderdiń ıdeıalarynyń mańyz alarlyq deńgeıde buqaralyq sanada shaǵylýy qarýsyz kózben kórinetindeı qubylysqa aınalǵan. Nepotızmder (lıngvısıkada týystyq qatynastardy bildiretin sózder maǵynasynda: áke, ana, baýyr, baldyz,..) aýyl qazaǵynyń sózdik qorynyń mańyz alarlyq bóligin quraıdy jáne sana qaltarystarynda mentaldyq deńgeıde kórinis beredi. Onyń saldaryn memlekettiń basqarý satysynyń túrli baspaldaqtaryndaǵy laýazymdy adamdardyń aınalasyna týystaryn jınap alyp, sybaılas jemqorlyqty órshitip otyrǵandarynan kórýge bolady. Buǵan qosa, adamdardyń qazir qarajatyn, qaıdan jáne qalaı tapqanyna qaramastan, tek turmystyq sharalarǵa ǵana jumsaıtyny, óndiriske ınvestısıa salý týraly oı eshkimniń qaperine kirmeıtini jáne bar. Óndiristik sana degen uǵym esh qazaqtyń qaperine kirmeıdi, onyń ornyn tolyǵymen toı-sana (hatym-sana, múshel-sana,..) jaılap alǵan.
* * *
Sýbkýltýra týyndylaryn jasaýshylardyń alyp otyrǵan obektisin kórkem sıpattaý ádisindegi taptaýryndar mynalar:
a) qurǵaq jarıa nemese taptaýryn emosıa: «súıemin», «ańsaımyn», «senen artyq el joq, jer joq», «jeri keń», «kólderi móldir», «taýlary bıik», «aspany ashyq»;
á) troptar men mezi qylatyn tirkester: «aıym», «kúnim», «juldyzym», «jaryǵym», «bıigim», «asqarym», «baıteregim»; nemese «anaýyń bop», «mynaýyń bop» nemese «anaýymsyń», «mynaýymsyń»;
b) kelbet beıneleý: «qara kóz», «qolań shash», «qıǵash qas», «piste muryn», «aqqý moıyn», «arshyn tós»,..;
v) bata berý: «sóıte bersin», «búıte bersin».
Eýropalyq postmodernniń kórnekti ókilderiniń biri R.Bart «aqynnyń tek álsizi ǵana beıneni sýretteýmen aınalysady nemese odan basqa eshteńemen aınalyspaıdy... poetıkalyq til uǵymyn qabyldaýy bulyńǵyr... olar bárine qaıtken kúnde metaforalyq belgilerdi tańyp tastaýdy ditteıdi, demek, neni bolsa da, poetızasıalaý úshin ony óz atymen atamasa bolǵany» degen eken [Bart R. Semıotıka: Poetıka:– M.: Progres, 1989. 53-b.]. Onyń rastyǵy qazaq tilinde óleń jazýdyń tehnologıasynan aıshyqty kórinedi. Qazaq aqynynyń óleń jazýy shabyttyń shańbozyna minýden, kózildirikti kıýden, sonan keıin aınalada ne kórinse, sony tizýden turady. Mysaly, shabyty kúndiz kelgen aqyn, «sen meniń kúnimsiń, jaryq bergen nurymsyń,..» dep kókke órleıdi. Shabyty túnde kelgen aqyn, tıisinshe, aspandaǵy aı men juldyzdy kóredi de, «aıymsyń, juldyzymsyń,..» dep aǵylady. Ormanda júrgen aqyn «qaıyńsyń», «tereksiń», «kereksiń» degen uıqastardyń aınalasynda oıqastaıdy.
Aqyndardyń án óleńderin jazýda kórkemdik stıldi jetildirýden jetken jeri osy. Jambyl atalarynyń súrleýimen olar teńeý izdeýdiń sońynan túsýdi ǵana ádistemege aınaldyryp alǵan, biletinderi tek «bárine metaforalyq belgilerdi tańyp tastaý», «neni bolsa da, óz atymen atamaý». Olar oqyrman kóńilin aýdararǵa turarlyq ómirdiń bir úzigin, aınalada bolyp jatqan bir qubylysty, adamdar arasyndaǵy qatynastyń bir qyryn, kóńilge túıtkil týdyratyn nemese úmittendiretin bir nárseni, adamdardyń yndynyn, qulshynysyn, dostyǵy men mahabbatyn, satqyndyǵy men aldampazdyǵyn, alysqa ketip jatqandar men aýylda qalyp qoıǵandardy, bireýlerdiń ádiletsiz órlep, endi bireýlerdiń jazyqsyz aıdalyp bara jatqanyn, ózgelerge uqsastyrmaı, buryn aıtylyp ketkendi qaıtalamaı, jańa qyrynan, jańa tirkestermen, tyń kórkemdik sheshimmen sıpattap bere almaıdy. Sol baıaǵysha, «kún shalmaǵan arymsyń, ...barymsyń, ...janymsyń, ...jarymsyń; dombyramnyń úni sen, ...gúli sen, ...jyry sen, ...nury sen» degen pishinge keltirilgen ıdeıalardy, shaqyrýdy, keıbir «oralymdy» sózderdi akýmýlásıalaýdy, sheksiz qaıtalaýdy, tek kimniń (neniń) kimge (nege) uqsaıtynynyń uzyn-sonar tizimin jasaýdy ǵana biledi. Osylaı sýbkýltýranyń maıtalmany óziniń aınaldyrǵan úsh myńdyq lıngvemasymen, úsh ıdeıanyń (saǵyný, aýylǵa shaqyrý, án arnaý) aınalasynda, úsh stıldik tásildiń birin qoldanyp, óziniń «kórkem dúnıelerin» burqyratyp shyǵarýda.
Saǵynysh – túrli sebeptermen kópten kórispegen týys nemese ińkár adamdardyń júzdesýge yntyqqanyn bildiretin psıhologıalyq kúı. Árıne, jaǵymdy emosıalyq qubylys retinde, onyń da kórinis berýge quqyǵy bar. Al qazaqtardyń saǵynyshynda kóziniń jasy men kóńiliniń kirbińi, qolǵa baılaý, aıaqqa tusaý bolyp turǵandy jeńe almaı, is túıinin sheshe almaı, «saǵyndym» dep beısharalyqtan kúńirenýi jatyr. Konúnktýra shynaıylyǵyn seze bilmeıtin adamnyń óziniń quziretsizdigin jarıalaýy, álsizdigin áshkereleýi jatyr. Óz ómirin durys qura biletin, erkin adam eshkimdi saǵynbaıdy (saǵynyp bara jatsa – barady nemese saǵynǵan adamyn qasyna alyp keledi). Beısharalyq pen zar erkin adamǵa iltıfat emes, jaısyzdyq týdyrady. Al kórkemónerde saǵynyshtyń mınorly sarynda únemi kórinis berýi, kóp qaıtalanyp sıpattalýy erkin adamdy odan múldem alystatady. Túptep kelgende, saǵynysh taqyryby – kórkem shyǵarmaǵa ózek bola alatyn problema emes. Óıtkeni, quldyń zaryn tyńdaý óte jıirkenishti, oqyrmandy (tyńdaýshyny) psıhologıalyq jáısyz kúıge túsiredi. Erkin halyq muń men zardan aýlaq bolýy kerek.
Orys jáne ózge tilderde jaryq kórip jatqan kórkem óner týyndylarynyń sany qansha bolsa, olarda sonsha taqyryp kóteriledi, sonsha ıdeıa alǵa tartylady, sonsha oı aıtylady, ár qaısysynyń mazmunyna saı keletin kórkemdik sheshimder qabyldanady. Al qazaqtardyń súıikti taqyryby – aýyl, saǵynysh, týystar; ıdeıasy – aýylǵa qashý, án arnaý; kórkemdik sheshimi – teńeýlerdi tizý.
Osyndaı rýhanı azyqpen, O.Súleımenov aıtqandaı, «aýyldan kelip, muǵalimdik joǵary oqý ornyna túsken» [«Bizdiń muratymyz taǵy da sol – taýlardy alasartpaı, dalany asqaqtatý» // Egemen Qazaqstan. 26.02.1994] aýylshyl qalamgerler darynnan quralaqan bolmasa da, oılaý stılderiniń orasholaqtyǵynan, túsinikteriniń birjaqtylyǵynan kórkem ádebı týyndy jasaýdyń zamanaýı tásilderin meńgeretin deńgeıge deıin ósip úlgirmedi, aýyl baqtashysynyń talǵamyna turarlyqtan asa almady. Sondyqtan qazirgi qazaq mádenıeti orys tilinde jasalyp jatqan mádenıetpen básekelese alatyn deńgeıge kóterile almady. Kóterilýi múmkin de emes, óıtkeni, sharýanyń ıntellektisimen, agrarly qoǵam adamynyń lıngvemasymen, shekteýli taqyrypta, teris ıdeologıamen básekege qabiletti ádebıet jasalmaıdy.
ÓNERDİŃ DÁSTÚRLİ TÚRLERİ
Bul jerde ónerdiń dástúrli túrleri týraly sóz olardyń qazaq tiliniń taralyp, qoldanylýyna qatysy bolýynan týyndap otyr.
Halyq kórkem ónerde ǵasyrlar stıhıasymen bite qaınasqan, óz zamany adamdarynyń kókeıine qonymdy, tóltýma formalardy dúnıege ákeldi. Qazaqtarda olar aıtys, terme, jyr pishinderinde ushyrasatyn biregeı fólklorlyq janrlar retinde alǵa tartylǵan. Qaımaǵy buzylmaǵan, tabıǵı qalpynda olardyń ózin qazaqpyn dep sanaıtyn ár zıalynyń umtylar ańsaýyna aınalyp, ǵasyrlar boıy janǵa serik bolyp, tánge rýh berip kelgeni ras. Alaıda, rýhy jaǵynan ónerdiń bul janrlary damý qarqyny baıaý, mal sharýashylyǵymen aınalysatyn qoǵamda ómir súrip, ýaqytpen reglamenttelmeıtin jumystar atqaratyn, dalamen etene, asyqpaıtyn, jaıbasar halyqtyń psıhologıasyna saı keletin edi. Sonysymen, dástúrli óner agrarly qoǵammen bite qaınasqan, onymen ýaqyt sheńberinde birge ómir súrip, birge tarıh sahnasynan kórinis bergen bolatyn.
Ótken ǵasyrdyń 70-80 jyldarynan bastap ónerdiń bir kezde umytyla bastaǵan kóne janrlaryn «saqtaý» jáne «jańǵyrtý» baǵytyndaǵy sharalar júrgizile bastady. Sol jyldary bul baǵytty jaqtaýshylar aýyldardan kóptegen «oryndaýshylar» taýyp, teleefırlik ýaqytty aıtyspen, jyrmen, termemen toltyrdy. Baspasóz «ulttyq ónerdiń qaıta jandanǵanyn» kún qurǵatpaı sarnap jatty.
Syrttaı qaraǵanda bári durys sıaqty bolyp kórindi. «Ulttyq ónerimizdi jańǵyrtaıyq, damytaıyq» degen nıettiń izgiliktiligine shúbá keltirýge bolmaıtyn edi. Kópshilik oǵan kámil sendi. Biraq bul syrtqy kórinis qana edi. Al qubylystyń ishine úńilip kórgen adam sheshýi qıyn túıinderge ushyrasar edi.
Aqyry konstıtýtıvtik-semantıkalyq qaıshylyqtarynan aryla almaǵan dástúrli janrlar jańa dáýirmen bite qaınasyp kete almady, zamanaýı jastardyń súıikti ónerine aınala almady. Óıtýi múmkin emes te edi. Óıtkeni, dástúrli ónerde mazmundyq-formalyq jetilý bolmady (olaı bolǵanda olar ónerdiń dástúrli túrleri degen qasıetinen aıyrylyp qalar edi). Olardyń mátindi berý stıli de qazirgi zamannyń rasıonal adamy qabyldaı almaıtyn núanstarǵa toly boldy. Qarsylastardyń birine biriniń órepkigen umtylysy, túıtiksiz elirýi men lepirýi psıhologıalyq-etıkalyq turǵydan zamanaýı mádenıetti tutynatyn tulǵanyń talǵamymen úılespedi.
Dástúrli ónerdi jaqtaýshylar alǵa shyǵaryp otyrǵan qazaq absýrdy aldymen kontentten kórinis berdi. Kópshilikke usynylyp júrgen janrlar múldem pishinin ózgertken, kontentiniń mazmuny taıaz, kórkemdik qaýqary shamaly boldy. Únemi qaıtalanatyn, maǵynasyz, syldyraǵan, shubyrtpa uıqastardan turatyn semantıkalyq júdeýlik tyńdaýshyny mezi qyldy.
Aıtyskerler ózderiniń taptaýryn sarynyna túsip:
Alystan at terletip kelip turmyn,
Astanaǵa sálemimdi berip turmyn, – degen sekildi rasıonal tyńdaýshynyń qulaǵyn tesetin ekilenýine basa beredi. Sharýashylyqtaǵy kemshilikterdi synaǵan boldy, árneniń basyn bir shalyp, áli jetkeninshe tilin bezep baqty. Osylaı ónerdiń bul túrleri óziniń XXǵasyrǵa deıingi formalarynyń karrıkatýrasyna aınaldy.
Dástúrli ónerdi oryndaýshylar kásipqoı emes, aýyl klýbyna qatysýshylar arasynan shyqqandar boldy. JOO-lar bul sala úshin mamandar daıyndamaıdy. Ár aýyldan ustap ákelingen olar ózderiniń syrtqy usqyny men júzine, grımasasyna baqylaý jasaı almaıtyn, betteri jýylmaǵan adamdar boldy. Qaradúrsin qurastyrýshylardyń otyrysy men turysynda, qozǵalysynda da kórermendi, ásirese, jastardy ózinen úrkitetin, olardyń jeriný sezimin kórsetetin mysqyl kúlkisin týdyratyn elementter kóp boldy.
Sh.Aıtmatovtyń «Qyzyl alma» shyǵarmasynyń jelisimen túsirilgen fılmde bas qaharman Isabekovtiń kishkentaı qyzy Anar, avtorlyq remarka boıynsha, Robertıno Lorettıdiń Ave Maria-syn súıip tyńdaıdy. Fılmdegi bir epızodta ol televızordan jyr aıtyp otyrǵan manasshyny kórip, «men myna kisiden qorqamyn» dep, ákesine jylap keledi. Bul kórinis «zamanaýı urpaq ókiline óziniń ata-babalarynyń óneri nege jat?» degen suraqtyń jaýabyn izdeýge jeteleıdi. Syrttaı qaraǵanda naǵyz nonsens sıaqty kórinetin bul qubylystyń túsindirýi joq emes.
Órkenıetterdiń omyrylýy saldarynan halyqtar men mádenıetter tarıh satysynyń túrli baspaldaqtaryna bólinip tústi. Mundaıda tómengi baspaldaqta qalǵan oryndaýshy – «ótkenniń adamdary» [Toffler E. Shok býdýshego.– M.: OOO «Izdatelstvo AST», 2004. 50-b.] men omyrylý syzyǵynyń joǵarǵy baspaldaǵyna shyǵyp ketken tyńdaýshy – «qazirgi kúnniń adamdary» [sonda] arasyndaǵy qaıshylyqtan ada bolý múmkin emes. Damýdyń agrarly baspaldaǵynda qalyp qoıǵan qazaq termeshileri men jyrshylary da syrtqy usqynymen osyndaı, bala shoshytatyndaı boldy. Olardy qolyna dombyra ustatyp, sahnaǵa jibergende kórermenmen arada atraksıa jasalmady, kerisinshe, arnaıy sampyldaýymen jastar men ulttyq óner arasynda tuńǵıyq ornatty. Munyń arty jastardyń ulttyq mádenıetke degen iltıfatyna nuqsan keltirdi. Aldymen, dástúrli ónerdiń óziniń bedeli tústi.
Osylaı, aıtys, terme jyr qazirgi zaman adamyn ózine tartatyn, jastardyń ulttyq sezimin janıtyn quralǵa aınalmady. Kórkem mádenıettiń bir quraýyshy retinde qazaq jastaryn qazaqshanyń aınalasyna toptastyrýǵa septigin tıgizbedi. Olardyń qazaq ónerine iltıfatty sezimin oıata almady. Oıatqany bylaı tursyn, olardy ózinen, sonysymen ózi asosıasıalaıtyn qazaq ónerinen, qazaqsha ataýlydan jeritýshi faktorǵa aınaldy. Óıtkeni, jastarǵa formasy qorash, mazmuny eskirgen, kúni ótip ketken tamtyqty túrinen at úrketin oryndaýshynyń qolymen tyqpalaı berýge bolmaıtyn edi.
Osyny sezgendikten, dástúrli ónerdi qyzylkeńirdek bolyp jaqtap, órshelene násıhattap júrgenderdiń ózderi ekijaqty turǵy ustandy. Bir jaǵynan, olar kópshilik aldyna shyǵyp alyp, dástúrli ónerdi jaqtap, ulttyq patrıottyǵyn «dáleldedi»: «kórdińder me. Men ultymdy qalaı súıemin. Onyń dástúrli ónerin saqtaý úshin barymdy salyp júrmin». Bul jerde násıhattaýshylar buqaranyń dástúrli ónerdi jaratatyn, ony shynaıy qalaıtyn bóliginiń sezimderin qamshylaı otyryp, ózderin ult patrıoty retinde jaǵymdy kórsetý yndynynyń sońynan erip otyrdy. Túptep kelgende, olar dástúrli ónermen aınalysýdy jumyssyzdyq jaǵdaıynda materıaldyq túsim kózi retinde paıdalanyp qalýdy qaǵys jibermedi. Ekinshi jaǵynan olar jasap júrgen tirliginiń maǵynasyz tyrbań ekenin, onysy ózi ólgende birge óletinin de moıyndaǵan kúıki tirshiligin jalǵastyryp jatty. Dástúrli ónerdiń mańyna jolamaı júrgen jastardy kóre tura, óz balalary men nemerelerine tutyndyra da, oryndattyra da almaıtynyn bile tura, ekijúzdilikpen halyq aldynda ony «násıhattaýdan» jalyqpady. Ózderin ulttyq múddeler úshin ter tógip júrgen qaıratker retinde kórsetip, abyroıǵa bólengisi kelgendikten solaı isteýin jalǵastyra berdi. Al úıinde óz balalarymen, nemerelerimen turmystyq aıada oryssha sóılesti, olarǵa aǵylshynsha úırenip alyp, shetelge turaqty turýǵa ketýge keńes berdi.
Osylaı qazaq jastary ónerdiń dástúrli túrlerin tereń túsinetin, olardan lázzat alatyn, sezimge bólenetin, shabyt tabatyn kúıge jete almady. Qudiretimen zamanaýı adamdy ózine tarta almaǵan, onyń rýhanı álemin baýrap almaǵan, ındıvıdtiń jan dúnıesiniń názik qyldaryn dirildete almaǵan dástúrli ónerdiń ulttyń rýhanı aspanyndaǵy orny aıqyndalmady. Aýyl óz ónerpazdarynyń qolynda bolǵan ónerdiń bul túrleri otanshyldyqqa baýlıtyn, tárbıeleýshi fýnksıasyn atqara almady. Atqarýy múmkin de emes edi. Óıtkeni, órkenıetke tóteden qosylǵan ýaǵyzshyldardyń oǵan ıntellektýaldyq-estetıkalyq qaýqary jetpedi.
Qazir dástúrli óner taǵy da dılemnyń aldynda tur. Birinshi jol – termeni, jyrdy, aıtysty «saqtap qalý» joly. Bul baǵyttaǵylar – ónerdiń dástúrli túrleriniń jaqtaýshylary, oryndaýshylary men tyńdaýshylary. Olar «aýyl aman bolsa – dástúrli óner ólmeıdi, budan keıin de bola beredi» dep esepteıdi. Biraq myna faktorlardy eskere almaı otyr: dástúrli ónerdi «saqtaýda» maǵyna joq. Saqtaý úshin damytý kerek. Neni bolsa da, únemi jetildirmeı, sol qalpynda saqtaý degen bolmaıdy. Damytqanda, zamanaýı qala jastarynyń, sonyń ishinde qazaq emesterdiń de, júregine jol tabatyndaı damytý kerek. Bul sharttylyqtyń qazaq tiline qatysty alǵandaǵy máni mynada: dástúrli óner buqaranyń aldynda sol ónerdiń ózi arqyly asosıasıalanatyn qazaq tiliniń ındýstrıaly qoǵamdaǵy qyzmetimen bite qaınasyp jatsyn. Olaı bolsa, ónerdiń bul formalaryn damytý aýyl óz ónerpazdarynyń kúshimen emes, zamanaýı ýnıversıtetterden arnaıy bilim alyp shyqqan, kásipqoı mamandardyń kúshimen júzege asyrylýy kerek. Ǵylymı-baǵdarlamalyq jolǵa túsirilmegen óz ónerpazdyqtyń, ádette, paıdasynan zıany kóp bolady.
Dástúrli ónerdiń jaqtaýshylary men oryndaýshylaryna aıtylar ýáj mynaý: eger dástúrli óner ýnıversıtetterde arnaıy daıyndalǵan mamandardyń kúshimen damytylmasa, onda, óz zamanynyń belbalasy Aqtamberdiniń, Buqardyń, Murynnyń, Qulmambettiń, Jambyldyń etegine jarmasyp, sońynan shań qaba súıretilýdi qoıý kerek. Olardyń tunyǵy laılanbaǵan, qol jetpeıtin, asqaq ónerin «jalǵastyryp jatyrmyn» degen jalǵannan bas tartyp, keleshek urpaqtyń basyn qatyrmaý kerek. Dástúrli ónerdi dıskredıtasıalaýdy, ony urpaqty qazaq tilinen, qazaqsha ataýlydan úrkitýshi faktorǵa aınaldyrýdy úzildi-kesildi toqtatý kerek.
Eger óz balalaryń men nemerelerińdi ónerdiń osy túrlerine yntyqtyra almasań, ónerdiń osy túrlerimen urpaǵyńnyń ıntellektýaldyq jáne mádenı deńgeıin kótere almasań – onda halyq óneriniń «saf altynynyń» tabıǵı qalpyndaǵy qadirin ketirme, halyqtyń esinde saqtalǵan, tól ónerine degen iltıfatty qatynasyn laılama. Aýyldan kelgen tymaqtylardyń keýkeýin búrkenip, dástúrli ónerdi násıhattaýdyń shymyldyǵynyń ar jaǵyna tyǵylyp alyp, mal tabýdy doǵar. Ulttyq ónerdiń dástúrli túrlerin ulttyq jáne dástúrli bolǵany úshin ǵana «saqtaýdan» eshqandaı keleli nátıje shyqpaıdy.
Osy turǵyny ustanýshylar da az bolmasa kerek. Buǵan J.Ermanovtyń qynjylysy dálel bolarlyqtaı. Ol bylaı deıdi: «Bir kórinbeıtin qudiretti qoldar halyqtyń ańsaýly ónerine toqtaý sala beredi. Qazaqstan táýelsizdiginiń 20 jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq aıtys teledıdardan berilmedi. Barlyq arnalarda aıtystan aıaq tartý, boıyn aýlaq salý bar, úreı bar. Aıtysqa qoldaýshy taba almaı pushaıman bolyp otyrmyz» («Qańtarýly tulparlar, qaıdasyńdar». QÁ, 25-31.05. 2012). Aıtysty teledıdardan kórsetýden bas tartqan qorqaqtar – bular dástúrli ónerdiń perspektıvasyna senbeıtinder. Alaıda ishindegisin ashyq aıta almaıdy, aıtysty qorǵaıtyndardyń aranyna ushyrap qalam ba dep qorqady. Sol sebepten úndemeı qarsylasý turǵysyn tańdap alǵan.
(jalǵasy, basy buryn jarıalanǵan)
https://dalanews.kz/17206
https://dalanews.kz/17273
