Bul Jeltoqsan oqıǵasynyń saıası boıaýyn qalyńdatyp jiberipti.
Muny 1986 jyly "Amerıka daýysy" men "Azattyq" radıosynan Baqytjandy tanystyryp, óleńderin oqyǵan Kanadada turatyn qazaq aqyny Baqyt Kenjeev ótken kúzde Almatyda kezdesýde aıtty.
Baqytjan Qapanıanovtyń 1986-1988 jyldary ádebıetten shettetilip, qýǵynǵa ushyraýyna da osy óleń sebep bolypty. Bul óleń «Prostor» jýrnalynyń 1986 jyldyń qańtar aıyndaǵy nómirinde jarıalandy.
Sol kezden bastap Máskeýde Ortalyq Komıtettegi Egor Lıgachev, Iýrıı Sklárovtyń tikeleı nusqaýymen onyń kitaptary baspadan alynyp tastalyp, óleńderi órteldi.
Valerıı Marıchevtiń "Pýsteto býdet nashım sekretom" kitabynda aqyndy Ózbekáli Jánibekovtyń qýǵyn-súrginen qalaı qorǵap qalǵany, Vıktor Badıkovtyń estelikterinde "Prostor" jýrnalynyń aqynǵa arasha túskeni aıtylǵan.
«Aıdaý men qýǵyn-súrginnen Óz-aǵamyz arashalap aldy. Bul es jıyp, alǵa júrýime kúsh berdi. Sol kezde maǵan qolushyn berý joǵary laýazymda júrgen tulǵa úshin basyn báıgege tikkenmen birdeı edi. Men muny umytpaımyn, – deıdi Baqytjan Qanapıanov.
Pozabytyı mnoı s detstva ıazyk,
Preslovýtoe dvýıazychıe,
Prı kotorom teráú svoı lık
I prıobretaıý dvýlıchıe.
Ia poımý neızvestnogo mne
Ýhodáshego aborıgena,
No kogda sredı nochı vo sne
Pered predkom sklonáú koleno,
Soznaıý, chto ne verıt on mne,
Kak prıshelsý ız tájkogo plena.
Ýsmehnetsá on v toı tıshıne:
"Ty mená nedostoınaıa smena".
Baqyt Kenjeevtiń (tómende sýrette, red.) aıtýynsha, Baqytjan osydan keıin OK-tiń qara tizimine ilingen aqyndardyń qataryna qosyldy.
Al álem muny qazaqtyń emes, jekelegen ulttardyń tragedıasy dep qabyldady.
Keıin Baqyt Kenjeevtan osy týraly pikir berýmizde ótingen kezde qazaq ekeniń qanmen berilgen qasıet ekenin, Baqytjanda bul qasıet bar ekenin, Baqytjan orys tilinde jazǵanmen, qazaqtyń ıisi shyǵyp turatynyn aıtyp berdi.
«Men ana tilim – qazaq tilin bilmeımin. Bul meniń janymdy jaralaıtyn dramam, tragedıam. Biraq tamyrymmen baılanysymdy úzgen emespin...", – deıdi Baqyt Kenjeev.
Baqytjan Qanapıanov bizge bolashaǵyna núkte qoıǵan jyrdyń 1985 jyldyń jeltoqsanynda jazylǵanyn, oǵan Murat Áýezov pen Oljas Súleımenov sıaqty aǵa dostary bata berip, tusaýyn keskenin aıtyp berdi.
Jeltoqsannyń yzǵarly kúnderinde álemge taralyp ketken ana tilimizdiń mýzasy aqynnyń kóz aldynda joıyldy. Qoldaǵysy – dostarynyń jankeshtiligimen saqtalyp qalǵan úzindisi ǵana.
«1986 jyldyń aıaǵy balapan basymen, turymtaı tusymen ketti. 1986 jyldyń jeltoqsanynda Oljas Súleımenovti tutqyndaýǵa ruhsat beretin qujat jobasynyń daıyndalyp qoıǵanyn ekiniń biri bilmeıdi. Ony qýǵyn-súrginnen Dımekeń qutqaryp qaldy.
Jalǵyz jandy Allaǵa amanat etýden basqa amal bolmady. Eshkimge ókpelemedim. Biraq eki jyl boıy men bastan keshkenderdi, ádebıetten shettetilgendegi kóńil-kúıimdi jaýyma da tilemeımin. Eki jyl maǵan ǵasyrdan da uzaq ýaqyt boldy, – deıdi Baqytjan Qanapıanov.
Aqynnyń aıtýynsha, «Jeltoqsannyń batyrymyn» dep esepteıtinder kóbeıip ketkenin, batyr sanaıtyndardyń kóptiginen qaısysynyń shyn batyr ekenin ajyrata almaıtyn jaǵdaıǵa jetkenimizdi aıtyp berdi.
«HH ǵasyr qazaqtyń azattyq úshin kúresiniń barynsha uıymdasqan, saıasılanǵan formasymen bastaldy. Qylysh pen semser ótken ǵasyrdyń enshisinde qaldy. Árisi – Alash, berisi – Jeltoqsan qozǵalysy 1930-1990 jyldardaǵy ult-azattyq baǵyttaǵy ıdeıanyń jańǵyryǵy – deıdi Baqytjan.
Jeltoqsannyń yzǵarly kúnderi ózimen baılanysty bolǵan oqıǵalar áli kúnge deıin kóz aldynda.
«Meniń úıim Tólebaev kóshesinde edi. Jeltoqsan oqıǵasy bolyp jatqan kez. Keshkisin bizdiń jaqty betke alyp júgirip kele jatqan qazaqtyń órimdeı eki bozbalasyn toqtatyp, úıge alyp keldim. Sońynda qýǵyn bary túsinikti.
Úıge kelgen soń olar "Aǵa, bizdiń ne kinámiz bar. Biz Konstıtýsıalyq quqymyzdy paıdalandyq" deıdi. Balalardy sol kúni úıde túnetip, erteńine páterlerine deıin jetkizip saldym», – deıdi ol.
Aqynnyń dosy Murat Áýezovtiń aıtýynsha, sol kezderi "aqynnyń dosymyn" degenderdiń birazynyń kózqarasy birer kúnniń ishinde 180 gradýsqa ózgerip shyǵa kelgen.
Bul synaq onyń dostarynyń qataryn sıretip jibergen.
«Baqyt Kenjeev oqyǵan óleńdi radıodan tyńdaı almadyq. Naızaǵaıdyń jalyn qolmen ustaý múmkin emes qoı. Sol sıaqty ótti de ketti. Tek ádemi áser qaldy. Qaıtalap tyńdaýǵa nemese ún taspaǵa basyp alýǵa múmkindik shekteýli. Biraq jastarǵa rýh bergenine senemin, – deıdi Murat Áýezov.
1986-1988 jyldary orys tildi qazaq aqyny Baqytjan Qanapıanovtyń alys-jaqyn shetelderdegi tanymaldylyǵy "eselenip" ketti.
Sheteldik baspalardan kitabyn shyǵarýǵa usynystar tústi. Tipti saıası baspana, azamattyq usynǵandary da bolypty. Munyń aldynda dosy Baqyt Kenjeev Máskeý, odan ári AQSH-qa baryp turaqtaǵan.
Aqynnyń "Obratnaıa perspektıva" degen óleńder jınaǵyn fransýz tiline aýdarǵan aqyn Terrı Marınák "Jan-Baqyt" degen at bergen. Aty-jóniniń ózgerýimen tegin joǵaltyp alatyndar barlyq elde bar.
"Bul esim sizdi qazaqtyń ortasynan alystatyp jibergen joq pa?" degen saýalǵa tómendegi jaýapty aldyq.
«Baqytjan túrki-qazaq termıninde "Baqytty jan" degendi bildiredi. "Jan Baqyt" ta "Baqytty jannan" alystap ketken joq. Esimim qyryq tilge aýdarylsa da Baqytjan bolyp qalamyn, – deıdi ol.
Baqytjan bizben áńgimesinde AQSH-qa, Batys elderine degen yqylasynyń erekshe ekenin aıtty AQSH álemniń 20 shaqty eliniń poezzıasyna ǵana emes, úlken dostyqqa jol ashty. Úsh kitaby jaryqqa shyqty.
«Biraq azamattyǵymdy aýystyrýdy basyma qara bult úıirilgen kúnderi de oılaǵan joqpyn. Bul – jalań pafos emes, shyn sózim. Shyǵarmalarym AQSH, Anglıa, Kanada, Malaızıa, Qytaı tárizdi 20 memlekette basyldy. 20 elde oqyrmanym bar.
Túp-tamyrymnyń Shyńǵys hanǵa baryp tireletinin, chıngızıd ekenimdi umytqan emespin. Babam Shyńǵys han kózi tirisinde tabany tıgen eldiń bosaǵasynda emes, tórinde otyrdy. Men de qazaqtyń, Qazaqstannyń Baqytjany bolyp, ortalaryńyzda júre bereıin, – deıdi.
Baqytjannan «Amerıka daýysy»" men "Azattyqta" oqylǵan óleńniń aýdıonusqasy qaıda?» degen suraǵymyzǵa jaýap bergisi kelmedi. Al onyń dosy Murat Áýezov basqasha oılaıdy.
Saǵat Áshimbaevtyń alańǵa shyqqan jastardyń beınesi jazylǵan taspany saqtap qalǵan jankeshtiligin tarıh umytpaıdy. Sol taspa qazir Ulttyq telearnanyń altyn qorynda tur.
Jeltoqsan oqıǵasy kezinde Baqytjannyń Baqyt Kenjeev oqyǵan jyrlarynyń orny bólek. Bul – tarıh. Muny ýaqyt ozdyrmaı elge aldyryp, qaıta óńdeý kerek. El ishinde Jeltoqsan oqıǵasyna qatysty derekter Reseı arhıvterinde saqtaýly degen sóz bar. Endi sozsaq, ony qalypqa keltirý qıyn bolady, – deıdi Murat Áýezov.
M. Áýezov aıtyp ótkendeı, bul máseleni mınıstrlik deńgeıinde sheshýge bolady. Jeltoqsan qurbandaryn eske alǵan kezderi telearnalar tańǵy jumysyn sol óleńderdiń Baqyt pen Baqytjannyń beınesinde, qazaqsha aýdarmasymen bastaýdy mindetteý kerek. Keler urpaq 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasynyń tarıhı mánin, qazaq balasynyń ne úshin alańǵa shyqqanyn sol kezde ǵana seze alady Qazaq tarıhyna qatysty taspada saqtalǵan sóz – tarıh únsiz qalǵanda sóıleıtin derek» deıdi – deıdi Murat Áýezov.
Raýan Baızahov
