Qazaqstandaǵy qurylys salasynyń damýyna Arqanyń tósindegi Astananyń aıryqsha yqpal etkeni daýsyz. «Shevron» kompanıasy jáne «Qala men Dala» gazetiniń birlesken jobasy sheńberinde bul jolǵy áńgimemiz qurylys salasy tóńireginde bolmaq. Árıne, bul salanyń aýqymy keń. Birdi aıtyp, birdi qoıyp ketpeý úshin naqty taqyrypty tańdadyq. Elimizde óndirile bastaǵan zamanaýı kompozıtti qurylys materıaldary men tyń tehnologıalar jaıynda sóz qozǵaımyz.
Otqa salsa janbaıdy. Ol ne?
Qurylys salasynda suranysqa ıe otandyq qurylys materıaldary az da bolsa bar. Solardyń biri, Janý máseleleri ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń ǵalymy Vladımır Efremov oılap tapqan órtke qarsy jabyn. Iá, solaı. Jobany oılap tabý úshin ǵalym10 jylyn sarp etipti.
– Kez-kelgen qurylys nysanyn salǵanda onyń órtke qarsy qaýipsizdigine mán beredi. Qurylys materıaldarynyń 20 paıyzy órt qaýipsizdigine jumsalatynyn bireý bilse, bireý bilmeýi múmkin. Óz basym órtke qarsy HHH14 jabynyn ázirleý úshin 10 jyl ýaqytymdy sarp ettim. Bizdiń jabyndy kórgen adam alǵashqyda boıaýmen shatastyrady. Iá, ony boıaý sıaqty qoldanylady. Degenmen ony órtke qarsy jabyn dep ataǵan jón. Ol aǵash pen temirge boıaý sıaqty jaǵylǵanmen, órt oryn alǵan jaǵdaıda hımıalyq reaksıaǵa túsip, qalyńdyǵy 1-1,5 mıllımetr kólemindegi jabyn kóbiktenip, óziniń bastapqy qalyńdyǵynan 50-100 esege deıin isinip shyǵady. Osylaısha HHH14 qurylys nysanynyń qańqalaryn janyp ketpeýden saqtaıdy.
Osy oradan ǵalymnyń áńgimesin úzeıik. Ol óz sózinde «nysannyń qańqalaryn saqtaıdy» deıdi. Nysannyń qańqasy qazirgi kúni temirden turǵyzylady? Al temir otqa janýshy ma edi? Ǵalymǵa osy suraqty qoıdyq
– Iá, temir otqa janbaıdy. Biraq qandaıda bir iri nysanda alapat órt bolsa temperatýra 500 gradýsqa deıin kóteriledi.Tutas ǵımartty ustap turǵan temir baǵanalar joǵary temperatýra kezinde óziniń beriktik qasıetin joǵaltady. Mundaı jaǵdaıda temir baǵandar maıysyp, kóz aldyńyzda ǵımarat opyrylyp qulap túsýi múmkin. Eger temir baǵanalardy HHH14 jabynmen qaptalsa, munyń aldyn alýǵa bolady, – dedi bizge ǵalym.
Kúshti ıá? Ǵalym bizge jobany tájirıbe júzinde kórsetti. Aǵashtan jasalǵan eki ıttiń uıasynyń birin HHH14 órtke qarsy jabynymen qaptap, ekinshisin qaptamaı órtegende 10-15 mınýttyń ishinde qaptalmaǵan uıashyq órtenip, zamatta kúlge aınaldy. Al órtke qarsy jabyn qoldanylǵan uıashyq isinip, múlde janbaı qoıdy. Budan keıin Vladımır Leondvıch janbaǵan uıashyqtyń syrtyndaǵy kóbikti qyryp tastaǵanda aǵash órtenbek túgili, kúıikte shalmaǵanyn kórip, qaıran qaldyq! HHH14 órtke qarsy jabynyn qoldansa 5 jylǵa deıin tilsiz jaýdan qoryqpaýǵa bolady eken.
Bastysy óndiris bar. Janý máseleleri ınstıtýty osy bir kompozıttik qurylys materıalyn eksportqa shyǵaryp jatyr.
Jerdiń úshten birin quraıtyn baılyq
Bazalt týraly ne bilemiz osy? Qurylysqa asa qajet osy bir qarapaıym ǵana tastyń syryn bilý úshin bazaltty zertteýge, senesiz be 30 jyl ǵumyryn sarp etken (!) Qýandyq Bertaevpen sóılestik.
Bertaev bazalttyń paıdaly zat ekenin dáleldeý úshin basyndaǵy baspanasyn da satqan. Ókinishke oraı, onyń ıdeıasy, ǵylymı eńbegi elimizde laıyqty baǵasyn alǵan joq...
Ǵalym qazir Reseıde jumys isteýde. Biraq bir sátte de elin esten shyǵarǵan emes. Reseıge habarlastyq.
– Bazalttyń sońyna túsip zerttegenime 30 jyldan asty. Búginde jer betindegi temir rýdasy taýsylýǵa taıaý. Ary ketse 40-50 jyldan keıin temir taýsylady. Budan keıin qoldanystan shyqqan temir buıymdardy qaıta balqytyp, biraz ýaqyt amaldaımyz. Biraq dúnıejúzi úshin temirdiń ornyn almastyratyn materıal qajet. Sondyqtan bazalt birtindep temirdiń ornyn basatynyna senem. Óz basym bazaltty alǵash ret jylý saqtaý isine paıdalanyp, onyń sheksiz múmkindigine kóz jetkizdim.
Osy arada ǵalymnan bazalt jaıly biraz qyzyqty derekti estidik. Bilsek, bazalt jibiniń beriktigi aspaly kópirlerge paıdalanylatyn trostan da myqty eken! Degenmen, onyń temirden qandaı artyqshylyǵy bar?
Ǵalym buǵan bylaı dep jaýap berdi:
– Ol óte joǵary temperatýraǵa shydaıdy. Búginde áýe mamandary ushaq apattarynyń kópshiligine ushaqtyń syrtyna qatqan muz da sebepshi bolatynyn aıtýda. Eger bizder ushaqtyń syrtqy bóligine bazaltty qoldansaq, muz qatady dep múlde alańdamaımyz. Óıtkeni bazalttan jasalǵan jabynǵa eshqashan sý turmaıdy, syrǵyp ketedi. Qysta ushaqtardyń muzyn qaǵyp áýrege túspeımiz. Álemdegi eń qatty zat almas. Almastyń tyǵyzdyǵy 10 paıyz bolsa, bazalttiki 8-9 paıyzdy quraıdy. Osydan-aq onyń berik materıal ekenin baıqaýǵa bolady. Elektr qýatyn taratatyn kabeldiń sozylyp ketpeýi úshin onyń arasyna bolat temir salyp keldik. Sońǵy kezderi bolat symdy bazalt jibi almastyra bastady. Nátıjesinde, kabel birshama jeńildep, paıdalanýǵa qolaıly bolýda. Ádette energetıkter 50 shaqyrymǵa sozylatyn kabeldi aýyr tehnıkamen tartyp mashaqatqa túsip jatady. Al arasynda bazalt jibi salynǵan jeńil kabeldi kez kelgen adam qolmen jınap alady. Eger bolattan jasalǵan kabeldi rettep jınamasańyz shatasyp ketetini belgili. Al bazalt óziniń formasyn esh ýaqytta joǵaltpaıdy, – deıdi ol.
Aman Tóleev qazaq ǵalymynyń kómegine muhtaj bolǵan
Reseıdiń Kemerov oblysyn uzaq jyl basqarǵan qandasymyz Aman Tóleev Kýzbastaǵy kómir kenishterinde metan jarylystary qaıtalana bergen soń bul tyǵyryqtan shyǵýdyń jolyn izdepti. Tabıǵatta metan gazy kómirmen ilesip júredi. Kenshiler jerasty shahtalarynda taý-ken ankeri degen qurylǵyny paıdalanǵanda, temir qurylǵy tasqa tıip, ushqynnan jarylys paıda boldy eken. Óıtkeni, uzyndyǵy 3 metrdi quraıtyn qurylǵy osyǵan deıin tek qana metaldan jasalyp kelgen edi. Qýandyq Bertaev Kýzbass kenshileriniń qurylǵysyn bazalttan jasap berip, bul máseleni birjola sheshken. Sodan beri jarylystar pyshaq keskendeı tyıylǵan.
Bul ǵana emes. Ǵalymnyń aıtýynsha bazaltty untaqtasa taptyrmas tyńaıtqysh eken. Aıtalyq, álemge raýshan gúlderin eksporttaıtyn Golandıa ár gúldiń túbine bir-bir qasyq bazalt untaǵyn sebedi. Árıne, bekerden seppeıdi ǵoı...
Úı salatyn 3D prınter
Damyǵan elderde tutas bir úıdi zamatta salyp shyǵatyn 3D prınterler baıaǵyda paıda bolǵan. Biz de qalyspaıtyn shyǵarmyz. Bulaı baılam jasaýymyzǵa Janý máseleleri ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń jas ǵalymy Shyńǵys Qýanyshbaevtyń ǵylymı izdenisi negiz bolyp tur. Ol úı salatyn 3D prınter qurastyrý úshin Bilim jáne ǵylym mınıstrliginen 220 mln. teńge grant utty jaqyndy.
– Qytaıda bardym. Olar úı salýda 3D prınterler paıdalanyp jatyr. Osy maqsatta Shanhaıǵa baryp, onyń jumysymen tanystym. Árıne, qazirgi zamanda 3D prınter jasap kópshilikti tańqaldyra almaısyń. Bul jerde másele osy prınterge quıylatyn suıyqtyqta. Ádette úı qurylysyna qajetti 3D prınterlerge betondy paıdalanatyny belgili. Biraq oǵan qarapaıym beton jaramaıdy. Eger 3D prıntermen úı salýdy maqsat tutsańyz, 10-15 mınýttyń ishinde qatatyn beton qajet. Qytaıdyń 3D prınterlerin tamashalaǵanda, ony qurastyrýshylar betonnyń quramy jaıynda syr shashapady. Qupıa ustady. Osydan keıin bizder betondy zerttep, onyń qupıasyn izdedik. İzdenistiń arqasynda polımer tútikshelerdi oılap taýyp, ony betonǵa qosyp, 3D prınterdiń jumys isteýine yńǵaıly beton aldyq, – deıdi jas ǵalym.
Endi úı salatyn 3D prınter jaıynda aıtaıyq. Shyńǵys bolashaq 3D prınterdiń aýmaǵy 15-20 metrdi, bıiktigi 7-8 metrdi quraıdy deıdi. Ol bizderge bolashaq prınterdiń shaǵyn úlgisin de kórsetti. Qajetti baǵdarlamalar ornatylǵan shaǵyn 3D prıntermen túrli músinder basyp shyǵarýǵa bolady eken. «Jaqsy, jaraısyń!» dedik ishteı.
Endi qazaqstandyq ǵalymdar oılap tapqan polımer tútikshelerdiń syryna toqtalsaq. Ádette úı salǵanda qurylysshylar temir armatýralardy qoldanyp irgetas pen qabyrǵanyń beriktigin qamtamasyz etiletini barshaǵa málim. Bul burynnan kele jatqan tehnologıa. Armatýrany kóldeneńinen jáne tiginen salyp, qabyrǵanyn beriktigin qamtamasyz etip júrmiz.
Al óte berik, adam shashynan 20 ese jińishke polımer tútikshelerdi betonǵa aralastyrǵanda ol aıqysh-uıqysh baǵytta ornalasyp, irgetas pen úı qabyrǵasynyń beriktigin túrli baǵatty qamtamasyz etetin múmkindikke ıe. Bul óz kezeginde 3D prınterlermen úı salýǵa keńinen jol ashyp otyr.
Áńgime barysynda Shyńǵys mundaı polımer tútikshilerdi ózge elderdiń ǵalymdary da oılap taýyp, qurylys salasyna paıdalanyp jatqanyn alǵa tartty.
– Bizdiń polımer tútikshe taza qazaqstandyq ónim dep aıtýǵa bolady. Iá, osyǵan uqsas polımer tútikshelerdi ózge elderdiń ǵalymdary da oılap tapqan. Biraq olardyń ónimderiniń baǵasy óte qymbat. Biz osyǵan deıin kúnine 10 gram ǵana polımer tútikshe alýshy edik. Qazirgi tańda qurylǵymyzdy jetildirip, kúnine 1 kelige deıin polımer tútikshe alatyn deńgeıge jetýge kúsh salyp jatyrmyz. Bir tonna betonǵa 1 keli polımer tútikshe qossańyz, betonyń beriktik qabileti birneshe esege artyp shyǵa keledi – deıdi ol.
Aıtpaqshy, Shyńǵystyń jobasyna qyzyqqan Malaızıa memleketi ǵalymdy shaqyrtyp jatyr eken. Bara ma, álde barmaı ma? Daryndylardy saqtap qalǵymyz kelse olardyń jobalaryna qoldaý kórsetken jón-aq.
Daıyndaǵan, Nurlan Jumahan
