Táýelsizdik. Bylaı qarasań, bir aýyz ǵana sóz. Biraq, túsine bilgen adam Táýelsizdiktiń ata-ananyń qadirimen teń ekenin bilse kerek. Bir jerden oqyǵanymyz bar. «Ata-anańdy qalaı súıseń, Otanyńdy da solaı qurmet tut» deıdi. Tamasha aıtylǵan á? Já, pafosqa berilmeıik.
Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıingi qabyldanǵan eń alǵashqy zańdy aıtyp bere alasyz ba? Árıne, bilmeýińiz múmkin. Árıne, umytyp qalýyńyz múmkin. Esińizge salaıyq. Bul «Sheteldik ınvestısıalar týraly» zań bolatyn. 1991 jyly qabyldanǵan. Qajet edi. Qazaqstan alǵash ret Kremlge jaltaqtamaı Amerıkanyń «Shevron» korporasıasymen Atyraý oblysyndaǵy Teńiz ken ornynda birikken kásiporyn qurý kelissózderin júrgize bastady.
Tek Teńiz emes, basqa da ken oryndaryna ınvestısıa aýadaı qajet edi. Qarashyǵanaq, Ózen, Jańajoldyń «júregi» toqtap qalýdyń az-aldynda turǵan.
Aıtpaqshy, sol kezdegi jaǵdaıǵa baǵa beretin Nazarbaevtyń kitabyn taptyq. Sol kezgi Qazaqstan ekonomıkasyna Elbasy «nahodılas v «komatoznom sostoıanıı» degen baǵa beripti.Anyǵy, Qazaqstanǵa aqsha kerek edi. Qazaqstannyń álemge usynatyn jáne ótkize altyn jalǵyz taýary munaı bolatyn. Memlekettik strategıanyń osy salaǵa basymdyq bergen sodan...
Salanyń jumysyn júrgizý úshin salany basqaratyn organ qajet qoı. 1992 jyly Nazarbaevtyń buıryǵymen Energetıka jáne otyn resýrstary mınıstrligi qurylady. Onyń basshysy ,bolyp Qadyr Baıkenov taǵaıyndalady. Osy ýaqytqa deıin bul mınıstrliktiń ataýy san ret ózgerdi.
«Ǵasyr kelisimi»
1993 jyly Qazaqstandaǵy munaı-gaz salasynda «tóńkeris» boldy. Jaman oılap qalmańyz. Dál osy jyly sheteldik ınvestorlarǵa bizben jumys isteýge bolatynyn dáleldegen úlken jobaǵa qol qoıyldy.
Osy jyldyń 6 sáýirinde Almatydaǵy «Dostyq úıinde» prezıdent Nazarbaev pen «Shevron» korporasıasynyń jetekshisi Kennet Derr aldaǵy 40 jyl boıy qoıan-qoltyq birigip ıgeretin «Teńizshevroıl» kásipornyn qurý týraly kelisimshartqa qol qoıdy.
Dál osy kúni Nazarbaev «Birikken «Teńizshevroıl» kásipornynyń qyzmeti» týraly qaýlyǵa qol qoıdy. Osy arqyly Elbasy jobaǵa eń joǵary zańdyq kepildikter beretinin kórsetti nemese dáleldedi.
Aıtpaqshy, Teńizge teriskeıdegi kórshimiz qyzyqqan. Nazarbaevtyń ol esteligin de taptyq.
«Máskeýde Elsın maǵan: «Teńizdi bizge berińder» dedi. Qaraımyn, qaljyńdap turǵan joq. «Endeshe Reseı bizge Orynbor oblysyn qaıtarsyn. Orynbor Qazaqstannyń astanasy boldy emes pe?» dedim. «Siz Reseıdiń aýmaǵyna qatysty aryz-shaǵymyńyz bar ma?» dedi ol. «Joǵa» dedim men. Elsın kúlip jiberdi, men de kúldim...».
Sózden sanǵa...
25 jyl buryn munaı-gaz salasynyń úlesi kúlli Qazaqstandaǵy óndiristiń 2,5 paıyzyn ǵana quraǵan eken. Bir jyldary Energetıka mınıstri bolǵan, kóp jyldar munaı-gaz sektorynda qyzmet etken, al ázir Kazenergy qaýymdastyǵy tóraǵasynyń orynbasary Uzaqbaı Qarabalınniń dereginshe, sońǵy 25 jylda munaı óndirý kólemi 3 esege ósipti.
«1991 jyly Qazaqstan 25 mln. tonna munaı óndirse, 2014-2015 jyldary óndirilgen «qara altynnyń» kólemi 80 mln. tonnaǵa jetti. Qazba otynnyń edáýir qorynyń arqasynda Qazaqstan álemniń munaıly elderiniń arasynda 12 oryndy alady. «Qara altyn» óndirý deńgeıin 80 mln tonnaǵa jetkizgennen keıin, elimiz munaı óndirisi boıynsha álemde 17 oryndy ıelendi» deıdi Qarabalın. Sondaı-aq gaz óndirý kólemi bes esege ósip, jylyna 40 mlrd tekshe metrge jetken.
Búginde JİÓ-niń (jalpy ishki ónimdi aıtamyz) tórtten bir bóligi jáne memlekettik búdjetke túsetin tabystyń jartysynan astamy osy salanyń úlesinde.
Kaspıı qubyr jelisi konsorsıýmy
2001 jyldyń qazan aıynda KQK (Kaspıı qubyr jelisi konsorsıýmy) munaı qubyrynyń iske qosylýy Qazaqstan munaı ónerkásibiniń tarıhyndaǵy asa mańyzdy oqıǵalardyń biri boldy. Jalpy uzyndyǵy 1505 shaqyrymǵa sozylǵan munaı qubyry elimizdegi Teńiz munaı ken orny men Qara teńizdegi Novorossıısk portyna taıaý ornalasqan munaı termınalynyń arasyn jalǵady. Reseı Federasıasynyń «Transneft» AAQ pen KTK «Kompanı», Qazaqstannyń «QazMunaıGaz» UK» AQ jáne «Shevron Kaspıan Paıplaın Konsorsıým Kompanı», «Lýkarko B.V.», «Mobıl Kaspııskaıa Trýboprovodnaıa Kompanıa», «Rosneft-SHell Kaspıan Venchýrs Lımıted» jáne basqa da kompanıalar bul jobanyń qatysýshylary, ıaǵnı quryltaıshylary boldy.
Aıtpaqshy...
Bul – bizdiń elimizde paıda bolǵan alǵashqy táýelsizdik magıstraliniń biri edi. Óıtkeni, osy arqyly óndirý kólemi arta bastaǵan munaıdy syrtqa shyǵarýdyń bastapqy jáne negizgi baǵyttarynyń biri aıqyndaldy.
Alǵashqy jyly osy qubyrmen 28 mıllıon tonnaǵa jýyq munaı jóneltilse, 2015 jyly osy munaı qubyry arqyly 43 mıllıon tonna munaı syrtqa shyǵaryldy.
Atasý – Alashańqaı
2006 jyldyń shilde aıynda munaı tasymaldaý máselesindegi taǵy bir úlken joba – Qytaı Halyq Respýblıkasymen birlesip salynǵan Atasý – Alashańqaı munaı qubyry iske qosyldy. Ol Qazaqstan jerinde elimizdiń úsh oblysy – Qaraǵandy, Shyǵys Qazaqstan, Almaty oblystarynyń aýmaǵymen ótip, Qytaıdaǵy Alashańqaı pýnktine deıin jetkizilgen. 2006 jyly bul qubyrmen 2,2 mıllıon munaı tasymaldansa, 2007 jyly onyń kólemi 4,8 mıllıon tonnaǵa deıin arttyryldy. Bul qubyrdyń munaı ótimdiligin jylyna 10 mıllıon tonnaǵa deıin jetkizý josparlansa, bolashaqta odan da asyp ketýi ábden múmkin.
Óıtkeni, alǵashqy on jylda qubyrmen 92 mıllıon tonna munaı tasymaldanyp otyr.
Al gaz she?
Munan keıin Nursultan Nazarbaev 2009 jyldyń 14 jeltoqsanynda Ashǵabad qalasynda memleket basshylary Gýrbangýly Berdimuhamedovpen, Hý Szıntaomen jáne Ózbekstan prezıdenti marqúm Islam Karımovpen birge «Túrikmenstan – Ózbekstan – Qazaqstan-Qytaı» gaz qubyrynyń iske qosylýyna qatysqan bolatyn. Gaz qubyrynyń jalpy uzyndyǵy 7000 shaqyrymdy qurady. Onyń 188 shaqyrymy Túrikmenstan, 525 shaqyrymy – Ózbekstan, 1293 shaqyrymy – Qazaqstan, 4860 shaqyrymnan astamy Qytaı aýmaǵynda tartyldy. Qytaıda gaz qubyry Gýanchjoý qalasyna deıin jetkizilip, ol jerden basqa da jumys istep turǵan gaz qubyrlaryna bólindi.
Siz bilesiz be?
Bizge ınvestısıa kele me? Kelse qansha keledi? Osyny surap bileıikshi dep Investısıalar jáne damý mınıstrligine hat joldaǵanbyz. Ókinishke oraı jarytymdy jaýap ala almadyq.
Alaıda tilge tıek etýge turarlyq bir jaıt bar eken. Táýelsizdik jyldarynda Qazaqstan ekonomıkasyna 160 mlrd. AQSH dollarynan astam qarjy tartylsa, onyń 60 mlrd-qa jýyǵy munaı-gaz salasyna tıesili eken. Tek sońǵy 5 jyldyń ishinde munaı-gaz salasyna 20 mlrd dollarǵa jýyq qarjy ınvestısıalanǵan...
Qashaǵan
Qashaǵan ba? Qashaǵan týraly kóp aıtyldy, kóp jazyldy. Tarıhty qaıtalap otyrǵandy qazirgi oqyrman jaqtyra bermeıdi. Qazaqstannyń munaı-gaz tarıhyndaǵy eń aýqymdy jobanyń iske qosylýy 16 jylǵa sozyldy (bıylǵy jyldyń kúz aıynda jemisin jeı bastadyq). Bul beker e emes. Úıdiń qabyrǵasyn qalaý óz aldyna, al jeti qat jer astynan «qara altyndy» alyp shyǵý ońaı emes. Osy ýaqytta ishinde bir emes, úsh operator aýysty. «Qara altynǵa» qaryq bolamyz dep alǵash 2000-shy, odan soń 2008-de, budan keıin 2011 men 2013 jyldary kúttik. Biraq, bolmady. Aqyry, 2016 jyldyń nesibesine buıyrdy.
Osy ýaqyt ishinde Qazaqstan jobanyń alǵash 8,33 paıyzyn 913 mln-ǵa satyp alsa, keıin óz úlesin 16,81 paıyzǵa ósirdi. 2010 jyly smetasy qaıta qaralyp 57 mlrd-tan 136 mlrd dollarǵa biraq sharyqtady. 2013 jyly bastalǵan qubyr jóndeý jumystaryna 1,6-4 mlrd. dollardyń aralyǵynda qarjy ketken.
Jaraıdy, tıyn sanap otyrmaıyq. Ne de bolsa aqyry jaqsy aıaqtaldy ǵoı. Basy ashshy, aıaǵy tátti boldy.
Qarasha aıynda bul jerden 479 myń tonna munaı óndirilipti. Aıtpaqshy osy Qashaǵannyń arqasynda Qazaqstan óz tarıhynda munaı eksporty kólemin eń joǵarǵy deńgeıge jetkizgen bolatyn!
Ken ornynan tek qana taýarlyq munaı emes, sondaı-aq gaz óndirilip jatyr. Qazirgi tańda óndirilgen taýarlyq gazdyń kólemi 97 mln tekshe metr. Al Energetıka mınıstrliginiń sózine sensek, 2017 jyly Qashaǵan ken ornynan 4-ten 8 mln tonnaǵa deıin munaı óndirý josparlanýda. Munaı óndirý «shyńyna» jetkesin, aldyda ony táýligine 1,5 mln barelge deıin shyǵarý mindeti tur. Atalǵan vedomstvo basshysy sondaı-aq jyl sońyna deıin Qashaǵanda 1 mln. tonna munaı óndiriletinin aıtqan.
Balǵymbaev
Maqtaýdyń qajeti joq. Atqarǵan isin ǵana aıtaıyq. 1994 jyly Munaı jáne gaz mınıstriligine basshy bolyp Nurlan Balǵymbaev taǵaıyndaldy. Onyń sol kezdegi Tereshenkonyń úkimetinde aǵa-kókelerden oı-kózqarasy bólek bolatyn. Ol Atyraýda týǵan. Tuqym-juraǵaty munaıshylar. Munaı salasynyń barlyq satysynan ótken. Munaı shyǵatyn ken ornyndaǵy operatordan bastap KSRO-daǵy munaı jáne gaz óndirisi mınıstriliginde jaýapty qyzmetterdi atqarǵan.
Balǵymbaev bólek oılaıtyn. Ol kezgi Úkimetti aǵylshynsha biletin, ári Massachýsets ýnıversıtetinde eki jyl jatpaı-turmaı bilim aldy. Buǵan qosa «Shevron» kompanıasynyń shtab-páterinde jumys istegen tájırıbesi bar.
Munaıshylar otbasynan shyǵýy, munaı-gaz salasyna qatysty tıisti bilim alyp, bilik jınaýy sebepti Balǵymbaev salanyń qalaı jumys isteý kerektigin jaqsy biletin.
Dál osy jyly Balǵymbaev Qazaqstandaǵy munaı-gaz keshenin damytý baǵdarlamasyn depýtattardyń aldynda qorǵap shyqty. Balǵymbaev 7 baǵytty anyqtap berdi.
1) Iaponıanyń Eksımbank qarjysy esebinen Mańǵystaý munaı óńdeý zaýytynyń qurylysyn salý.
2) Dúnıejúzilik banktiń kómegimen Ózen ken ornyn saýyqtyrý.
3) Aqtóbedegi Jańajol gazóńdeý zaýytyn keńitý
4) Atyraý munaı óńdeý zaýytyn qaıta jańartý
5) Shymkenttegi munaı óńdeý zaýytynda jańa qurylǵy ornatý
6) «Batys Qazaqstan –Qumkól» munaıqubyrynyń qurylysyn júrgizý
6) Qumkól ken ornyn keńeıtý, Qyzylordaǵa deıin gazqubyryn júrgizý.
Aıtpaqshy, munaıshylar Balǵymbaev myna isi úshin qurmetteıdi: Onyń bastamasymen Úkimet munaı óndiretin kásiporyndarda óndirgen munaıynyń 30 paıyzyn ózdiginen satý quqyǵyn beretin qaýly qabyldaıdy. Mine, osydan 22 jyl buryn osyndaı sheshimder qabyldanǵan...
Teńizshevroıl
«Teńizshevroıl» JSHS-y Teńiz ken ornyndaǵy óndiris qýatty keńeıtý boıynsha sheshim qabyldady. Jobaǵa baqandaı 37 mlrd. dollar ınvestısıa quıylmaq.
Bálkim, bul sizge eshteńe aıtpaýy múmkin. Alaıda áleýmettik jaǵyna nazar aýdaraıyq. Joba aıasynda 20 myń jumys orny qurylady. Al munaı óndirý jylyna 12 mln. tonnaǵa deıin ósedi. Barelge shaqtasaq 260 myń barral munaı óndiriletin bolady. «Alǵashqy munaıdy 2022 jyly alamyz. TSHO-daǵy áriptesterimizdiń bul bastamasy quptarlyq-aq» degen-tuǵyn óz sózinde energetıka mınıstri Qanat Bozymbaev.
Al budan Qazaqstanǵa qandaı paıda? Eldiń búdjetine túsetin tabys qandaı? Bozymbaevty tyńdaıyqshy.
«Jobany júzege asyrý kelisimshart aıaqtalǵanǵa deıingi 2033 jylǵa deıin qosymsha 250 mln. tonna munaı alýǵa múmkindik beredi. Alaıda ken orny budan keıin qańyrap qalady degen sóz emes. Tutastaı alǵanda kelisimshart aıaqtalǵannan keıinde ken ornynan taǵy 420 mln. tonna munaı alýǵa múmkindik bar. Munaı baǵasy durys bolsa kelisimshart aıaqtalǵanǵa deıingi merzimde Qazaqstannyń qazynasyna salyq túrinde 120 mlrd. dollar tabys túspek» deıdi mınıstr.
Derek:
Teńiz ken ornyndaǵy barlanǵan munaı qory 3 mlrd. metrıkalyq tonnany quraıdy. Al Korolev ken ornyndaǵy «qara altynnyń» qory 190 mln. metrıkalyq tonna. Teńiz ken ornyndaǵy kómirsýtek shıkizatyn «Teńizshevroıl» JSHS-y óndirýde.
Daıyndaǵan, Dýman BYQAI
