«Aýyl quryp barady» deıdi qazir. Iá, ras. Aýyl qaraýsyz qalyp barady. Biraq, bulaı bolýy zańdy edi. Keńes kezindegi irgeli sharýashylyqtar táýelsizdik alǵasyn ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketti emes pe?.. Alaıda barlyǵy emes. Saqtap qalǵandar bar. Aýyl sharýashylyǵyn shatqaıaqtatpaı saqtap qalǵandar qazir tirshiligin dóńgeletip otyr.
Táýelsizdik taqyrybyn tilge tıek etkende aýyldy aınalyp ótý múmkin emes. Biraq, tutas aýyldyń taǵdyryn jazsaq taǵy da taqyryptan aýyr ketermiz. Odan da osy aýyldy damytýǵa, aýyl sharýashylyǵyn órkendetýge úles qosqan jáne qosyp jatqan – Elbasy aıtatyn eńbektiń adamyn sóz eteıikshi.
Sýpermarkette saýda jasaıdy
Qyzylordanyń Syrdarıa aýdanyndaǵy Naǵı İlıasov aýylyn «zamanaýı aýyl» dep ataıtynyn bilesiz be?
Osy aýylda kúrish sharýashylyǵymen aınalysatyn – «Abzal jáne K» tolyq seriktestigi bar. Aty aıtyp turǵandaı tóraǵasy - Abzal Eralıev. Aımaqtaǵy egin sharýashylyǵyn damytýdy qolǵa alyp, ulttyq brendti ulyqtap júrgen azamat eken.
Joq, biz Eralıevti maqtap otyrǵan joqpyz. Munyń bizge qajeti joq. Maqsat eńbegin kórsetý. Táýelsizdik jyldary osy aýyldan túlep ushqan Abzal Eralıev shatqaıaqtaǵan sharýashylyqtyń eńsesin tikteýdi ózine maqsat tutady. Qıyndyqtyń kókesin kóredi. Jeńedi. Jemisin qaltasyna baspaıdy. Aýylyna salady.
Qazir bul aýylda sýpermarket bar! «Aýmaǵy kishigirim Magnýmnan kem emes» dep qaljyńdaıdy aýyl turǵyndary. Aýyldyń dál ortasynda sýburqaq (fontan ǵoı) atqylap tur.
Aýylyna jasaǵan jaqsylyǵy Eralıevke Alladan qaıtqan eken. Byltyr «Abzal jáne K» seriktestigi Qazaqstandaǵy jetekshi kúrish óndirýshi kompanıalardyń úshtigine endi. Solaı.
Bizdiń bıdaıdyń boıynda proteın mol. Bul jaqsy ma?
Iá, bizdiń bıdaı eksporttaımyz. Ózimizdiń ónim. Adal eńbek. Taza tabys. Biraq, bizdegi aýaraıy ártúrli. Sodan da shyǵar elimizdiń aýa-raıyna qolaıly bıdaı túrlerin shyǵarýdyń mańyzy zor eken. Biraq, Qazaqstandaǵy men degen ǵalymnyń kópshiligi bıdaıdyń basqa túrin oılap tabýǵa júregi daýalamaǵan. Táýekeli kóp eken.
Soǵan qaramaı QazUAÝ-dyń QazUAÝ-diń Ósimdik óndirisiniń agrotehnologıasy kafedrasynyń profesory Aıgúl Ábýǵalıeva osy iske kirisip kórýge bel býypty. Ol ne deıdi?
– Sál keshiksek bizdiń bıdaı suranystan qalýy múmkin. Sebebi, álem bul ónimniń qurǵaqshylyqqa tózimdi jáne ónimdi kóp beretin jańa tuqymyn oılap tabý úshin jantalasyp jatyr. Bıdaıdyń jańa sortyn oılap tabý úshin táýekel dep úlken ǵylymı zertteý jumysyn bastap kettim.Qanshama ter tógildi. Kúsh ketti. Tańdap alynǵan bıdaı tuqymyn 180 ret synaqtan ótkizip, qurǵaqshylyqqa tózimdi jáne ónimdi kóp beretin bıdaıdyń jańa tuqymyn alýdyń sáti tústi. Kez kelgen ósimdik kóktep, qara jerdi jaryp shyqqasyn belgili bir ýaqytqa deıin ylǵaldy qatty qajetsinedi. Dál osy kezeńde qurǵaqshylyq bolsa ósimdik boıyna qajetti ylǵaldy jınaqtaı almaı qalady. Budan ol solyp qalmaıdy. Biraqónimdiligin joǵaltady. Bizdiń maqsat bıdaıdyń osyndaı aralyq kezińde ylǵaldyń azdyǵyna qaramastan jaqsy ósip, jetiletin jańa túrin daıyndaý boldy. Ǵylymı jumys 15 jylǵa sozyldy..., – dep túsindirdi ǵalym óziniń ǵylymı jumysy jaıynda.
Mamannyń aıtýynsha, Eýropanyń qońyrjaı alqaptarynda kóp ónim alýǵa bolady. Óıtkeni Kári qurlyqta ylǵal mólsheri joǵary. Al bizde kerisinshe, dıhandardyń bir gektardan alatyn ónimi 10 sentnerden aspaıdy eken.
– Qazaqstan bıdaıynyń ónimdiligi az bolǵanymen sapasy jorǵary. Bizdiń bıdaıdyń boıynda proteın óte mol. Endi proteın qalaı paıda bolady degen suraqqa jaýap bersem. Proteın – kún qyzýy joǵary bolýynyń nátıjesinde paıda bolady.
Ahoý, ata kásip
Baıqaısyz ba, mal sharýashylyǵy dese, et pen sútten árige aspaımyz. Kezinde mal sharýashylyǵy jeńil ónerkásiptiń kózi edi ǵoı osy?..
Kezinde Qazaqstanda 38 mıllıon qoı bolǵan. Osyndaı joǵary mejege qalaı qol jetkizdik? Osy saýaldy qoıý úshin Qazaq qoı sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýty dırektory Serik Ospanovty izdep bardyq. Ospanov óz kezeginde mundaı mejeni ǵylymnyń arqasynda baǵyndyrǵanymyzdy aıtty.
– Qoı sharýashylyǵyn ǵylymı baǵytta damytý isi qolǵa alynǵan 25 jylda elimizde asyl tuqymdy 12 qoı túri shyqty. Sonyń 9-yna bizdiń ınstıtýt ǵylymdary atsalysty.
Aıtalyq, elimizdiń Ońtústigi úshin ystyqqa shydamdy, taýly jerde erkin jaıylatyn qoı túri qajet boldy. Osy sebepti Ońtústik Qazaqstan mıronosyn shyǵardyq.
Táýelsizdik jyldary qoı tuqymyn asyldandyrýǵa da atsalystyq. Bıazy júndi qoı tuqymynan biraz maldy suryptap alyp 2011 jyly Almaty oblysynda etti mıronostyń jańa túri paıda boldy. Uzaqqa sozylǵan seleksıalyq jumys 1980 jyldary bastaldy. Óıtkeni, qoıdyń jańa bir tuqymyn shyǵarý úshin 20-30 jyl ýaqyt qajet, –deıdi Ospanov.
Jańa etti baǵyttaǵy qoıdyń negizgi ereksheligi qandaı sonda?
Aıtaıyq – salmaǵy óte joǵary, eti tyǵyz. Ádetti iri sanalatyn saýlyqtardyń tiri salmaǵy 60 keli bolsa, jańa etti baǵyttaǵy mıronos qoıy saýylyǵynyń tirideı salmaıy 70-75 keli eken.
Aýyl sharýashylyǵy salasynda qoı tuqymyn asyldandyrýda osyndaı jetistikke jetippiz. Ondy etin eksportqa shyǵarýdy josparlap otyr Úkimet.
Qazanatty qalaı qaıtaramyz?
Moıyndańyzshy, jaılaýymyzda jylqy jaıylyp, qazanymyzda qazy qaınamasa kóńilimiz kónshimeıdi ǵoı, bizdiń.
Qostanaıdaǵy «Qazaq Tulpary» kásiporynyń jetekshisi Nabıdolla Kıkebaevqa habarlastyq.
Jaıdan-jaı emes. «Qazirgi ýaqytta jylqynyń sanyn kóbeıtýge ne kedergi?» degen saýaldy tótesinen qoıdyq. Aıtýynsha, jylqy sanyn arttyrýǵa sýbsıdıanyń azdyǵy kedergi keltirip otyr.
– Qazaqstanda jylqy etin kóp tutynady. Sebebi, belgili ǵoı.Elimizde jyl saıyn 90 myń tonnadan asa jylqy eti óndiriledi. Demek, suranys bar. Tek...sýdsıdıa mardymsyz. Memleket sharýaǵa asyl tuqymdy 1 bas maldy ustaý úshin 8 myń teńge, jemge ketken shyǵyny úshin qosymsha 4,5 myń teńge sýbsıdıa tóleıdi, – dedi Nabıdolla Aqanuly.
Iá, másele maqtaý emes. Problemany aıtý. İlgeridegi saýalǵa qaıta oraldyq. Kıkebaev bylaı dedi bizge.
– Qazaqta qazanat degen jylqy tuqymy bolǵan. Bul tuqymnyń sanyn kóbeıtý, ulttyq maqtanyshymyz ǵana emes, ulttyq sanany silký, oıatý úshin de kerek. Orystar men ýkraındar tuqymy joǵalyp ketken «rýsskaıa verhovaıa», «ýkraınskaıa verhovaıa» degen jylqy tuqymyn ótken ǵasyrdyń 70-90-shy jyldary qalpyna keltirip aldy. Kórdińiz be? Al biz qazaqtyń qazanatyn qalpyna keltirý máselesin kótere almadyq. Óıtkeni, Keńes odaǵy kezinde ǵalymdarymyz ortalyqtyń tapsyrmasy boıynsha et baǵytyndaǵy jylqy tuqymyn shyǵarýmen aınalysty.
Táýelsiz el bolǵannan keıin ǵana joǵymyzdy izdeýge kiristik. Qazanat qazaqtyń dalalyq jylqysy men osy arǵymaqtardyń býdany. Soǵystarda batyrdy kótergen qazanat iri, shombal, tózimdi, júırik bolǵan. Kúnine 40-50 shaqyrymdy alyp otyrǵan.
«Qazaq tulpary» zaýyty Qazaqstanda jylqy sharýashylyǵynyń barlyq máselesine qatysty ǵylymı jumystardy qolǵa alyp jatyr.Jaqynda «Qulynym-aı» degen jańa qospa jem túri jasapty. Qazir 40-qa tarta parametr boıynsha saraptalyp, ǵylymı negizde alynǵan ónimdi qulyndarǵa berilip jatyr. Jaman emes. Bul táýelsizdiktiń jemisi.
Bódene týraly ne bilemiz?
Bul derekti eksklúzıv dep atasaq ábden bolady. Sońǵy jyldary qus sharýashylyǵynyń erekshe bir tarmaǵy bódene ósirý isi qolǵa alynyp jatyr.
Qazaqstanda bódene ósirýdi barynsha nasıhattap júrgen jas ǵalym Muhtar Baıbatshanovty taýyp aldyq.
– Chernobyl apatynan keıin ǵalymdar apat aımaǵynda radıasıadan japa shekken balalardy bir ortalyqqa jınap, tájirıbe júrgizedi. Bir toptyń balalaryna bir aı boıyna bódeneniń jumyrtqasyn ishkizse, ekinshi toptaǵy balalarǵa jumyrtqa bermeıdi. Bir aıdan soń jumyrtqasyn ishken balalardyń aǵzasyn teksergende ǵalymdar bódene jumyrtqasy radıasıany ydyratatynyn anyqtaǵan. Kezinde Shyńǵys hannyń ózi jaraly jaýyngerlerine bódeneniń jumyrtqasyn ishkizip, aıaqqa tez arada turǵyzǵanyn tarıhtan bilemiz, – deıdi elimizde bódene ósirýge bet burǵan sharýashylyqtarǵa barynsha kómek kórsetip júrgen Muhtar Qasenuly.
Qazir elimizde bódene ósirip, onyń eti men jumyrtqasyn saýdalap otyrǵan 82 sharýashylyq bar. Olardyń 25-i Almaty oblysynyń aýmaǵynda ornalasqan.
Bilikti maman bizge taýyqqa qaraǵanda, bódeneniń dene qyzýy 2 gradýsqa joǵary bolǵandyqtan onyń jumyrtqasyn udaıy tutynǵan adamnyń qan aınalymy óte jaqsy jumys isteıtinin aıtty.
Sonymen qatar bódene jumyrtqasy adamnyń ımýnıtetin kóteretin qasıetke ıe. Ǵalymdarymyz bódene jumyrtqasyna tájirıbe júrgizgende, onyń dárýmendik quramy taýyq jumyrtqasyna qaraǵanda 3-4 ese joǵary ekenine kóz jetkizipti.
– Qazaqstanda tek qana bódene sharýashylyǵyn zertteýmen aınalysatyn ınstıtýt turmaq, shaǵyn zerthana joq. Aınalamyzdaǵy kórshilerimiz – Qytaı, Reseı, Ýkraına jáne Belarýssıada bul baǵytta qyzý jumystar júrip jatyr. Biz de qarap qalmaýymyz kerek, – deıdi ol.
Kartop: 1 gektardan 40 tonna
Gazetimizdiń Aqmola oblysyndaǵy tilshisi Stepnogor qalasyna bardy. Jaı barǵan joq. Osyndaǵy «Ulttyq bıotehnologıalyq ortalyq» ınovasıalyq jolmen sapaly kartop tuqymyn daıyndaǵan eken. Budan da kópshilik habarsyz. Ortalyq dırektory, jas ǵalym Darhan Balapanov ózderiniń tyń tehnologıalary jaıynda áńgimelep berdi.
– Ádette bizder ekken kartobymyzdy kúzde qazyp alǵanda ony suryptap, keler jylǵa biraz tuqym alyp qalamyz ǵoı. Jalpy, kartoptyń sapaly tuqymy 6 jylǵa deıin óziniń ónimdiligin joǵaltpaıdy. Al budan keıin kartopqa biraz vırýstar men túrli aýrýlar enip, ónimdiligin tómendeıdi. Bizder kartoptyń taza jasýshasyn bólip alyp, arnaıy zerthanada ósirdik. Bul aralyqta kartoptyń ósip jetilýine qajetti dáýirmender men garmondardy arnaıy dozatorlar arqyly jiberdik.
Nátıjesin aıtaıyn ba? Tańǵalarsyz. Úsh aılyq kútimnen keıin kartoptyń taza mınıtúınegin aldyq. Eger qarapaıym kartoptyń bir túıneginen 8-10 túınek alsaq, bizdiń taza tuqymdyq mınıtúınekterden 80 túınek kartop alýǵa bolady! – dedi bizge jas ǵalym.
Áńgime barysynda jas ǵalym ortalyqtyń daıyndaǵan tuqymdyq kartoptary 6-7 jylǵa deıin ónimdiligin saqtaıtynyn da aıtty.
– Uzaq jyl paıdalanǵan kartoptan alynǵan tuqymdy bir gektar jerge ekseńiz, 15 tonna ónim alasyz. Al bizdiń tehnologıamen alynǵan mınıtúınektik tuqymdardy bir gektar jerge egip, 40 tonnaǵa deıin sapaly ónip alýǵa bolady, –deıdi Balapanov.
Aıtpaqshy, atalǵan joba aýylsharýashylyǵy salasyna qazirden kirigip jatyr. Jobany júzege asyrýǵa Aýyl sharýashylyǵy qomaqty qarjy bólmek.
Daıyndaǵan, Nurlan JUMAHAN
Bas taqyryptaǵy sýret massaget.kz saıtynan alyndy
