Qazaqstan Musylmandary dinı basqarmasynyń tóraǵasy, Bas múftı Erjan qajy Malǵajulymen ylǵı suhbattasa bermeımiz. Bul «Qala men Dala» jáne Shevron kompanıasynyń birikkken jobasy aıasynda múmkin boldy.
Bas múftıge táýelsizdik jyldary qalyptasqan dinı ahýalǵa qatysty suraqtar qoıyp, tushshymdy jaýap aldyq. Suhbat sizdiń oıyńyzdan shyǵady degen úmittemiz, qurmetti oqyrman.
«Biz tym dindar bolyp aldyq». Bul ne sóz?
– Haziret myrza, mynany aıtyńyzshy, Táýelsizdik jyldary Qazaqstan ózine qajetti din mamandaryn daıyndaı aldy ma?
– Asa qamqor, erekshe Meıirimdi Allanyń atymen bastaımyn! Táýelsizdik alǵanymyzǵa 25 boldy.
Siz aıtqandaı úlken din ǵulamalaryn tárbıelep shyǵarý úshin 25 jyl óte az. Keńes Odaǵy kezinde adam sanasyna sińirgen bir minez – dindi, dinge bet burǵan adamdy jaqyn tartpaý.
Sonyń saldary bolar, tipti, keıbir aǵalarymyz túsinbeýshilikten: «Biz tym dindar bolyp aldyq, jastarymyz meshitke baratyn boldy» degendeı sózderdi aragidik aıtyp qalady. Keıir adamdarda dinge degen osyndaı salqyn kózqaras bar. Iaǵnı, din adamy qanshalyqty ǵulama bolyp tursa da, kezinde oǵan aıtarlyqtaı kóńil bólinbedi.
Sebebi, Keńes ıdeologıasy din adamynyń sózine toqtar burynǵy mentalıtetimizdi, bolmysymyzdy ózgertýge tyrysty.
Keńes zamanynda dindi qyspaqqa aldy. Din jolyn qýǵan nebir ǵulamalardy sottap, ólim jazasyna kesti. Dinı ádebıetterdiń kópshiligin órtedi. Din jolyna túskenderdiń ózderin bylaı qoıyp, otbasyn, tuqym-tuqıanyna deıin toz-tozyn shyǵardy. Jalǵastyq úzilgen býynnyń ornyn birden toltyra almaıtynymyz belgili ǵoı.
Dinı ilim qazaq topyraǵynda Keńes bıligi kezinde birjolata toqyrady. Bul ýaqytta ata-ájelerimiz din amaldaryn ǵana saqtap qaldy. Aqsaqaldarymyzdyń, ájelerimizdiń keıbiri bes ýaqyt namazyn oqyp, arasynda orazasyn ustap júrdi. Biraq dinı ǵylym, ilimdi eshkim damytpady. Tamyryn tereńnen tartqan, dástúrli medreseler jappaı jabyldy. Ahmet Rıza, Naýan haziret sıaqty iri din ǵalymdarynyń áli de shyqpaı jatqanynyń kelesi bir sebebi de – osy.
– Sońǵy jyldary dinı oqý oryndar ashylyp, memlekettik dıplom berilip jatyr. Dinı bilim berýdi damytýdyń mańyzy qandaı osy?
–Allaǵa shúkir, qazir elimizde 9 medrese, 2 qarılar daıyndaıtyn mektep, Imamdar ınstıtýty, «Nur-Múbarak» ýnıversıteti jumys istep tur. Burynǵymen salystyrǵanda áldeqaıda myqty ǵalymdar shyǵyp keledi. «Nur-Múbarak» ýnıversıtetiniń doktorantýrasyn bitirgender doktorlyǵyn qorǵap, din ǵalymdarynyń qataryn kóbeıtip jatyr. Bilikti, bilimdi, teolog profesorlarymyz da bar. Sonymen qatar, qazaqtyń qarı balalaryn tárbıeledik.
Bilesiz be, osydan 10-15 jyl buryn taraýıh namazy úshin Mysyrdan, Túrkıadan qarılar aldyratynbyz! Qudaıǵa shúkir, búgin taraýıh namazy úshin shetelderden qarılar aldyrýǵa zárý emespiz. Qazaqstandaǵy qarılar sany 300-den asty. Bul da 25 jyldaǵy jetken jetistigimiz.
Imam tek meshittiń ishinde otyra bermeı, eldi birlikke, tatýlyqqa shaqyratyn tulǵa ekenin halyq birte-birte moıyndaýda. Imamdar jaqsylyqta da, jamandyqta da halyqtyń arasynda júretinin elimiz aqyryndap túsinip keledi.
Jıyrma bes jylda 2000-nan astam meshit salyndy
–Elimizde meshitterdiń kóbeıgenin Táýelsizdiktiń syıy dep qabyldaýymyzǵa bola ma?
– Álbette. Aıtalyq, 90-shy jyldarynyń basynda Qazaqstanda nebary 68 meshit bolǵan. Búginde ony sany 2300-ge jetti. Qazir jańa zamanýı meshitter Aqtaý, Atyraý, Oral, Aqtóbe, Qyzylorda, Shymkent, Taraz, Almaty, Óskemen, Sátpaev, Qaraǵandy, Qyzyljar, Pavlodar qalalarynda salynǵan. Búginde meshitterdiń ımamdary jalaqy ala bastady.
Meshitterdiń memleket búdjetinen qarjylandyrylmaıtyny belgili. Sol sebepti, dinı qyzmetshilerdiń áleýmettik máselelerin sheshý úshin Dinı basqarma 2011-2012 jyldary «Zeket» qoryn qurdy. Onyń maqsaty meshit qyzmetkerlerine jalaqy tóleý.
Keń baıtaq Qazaqstannyń árbir eldimekeninde meshitter kóbeıgeni sekildi, táýelsizdikke qolymyz jetkeli beri qajylyqqa barýshylardyń qatary kún sanap ósip keledi.
Eger 90-shy jyldardyń basynda qajylyqqa barýǵa nıet etkenderdiń sany nebary 150-200 adam bolsa, búgingi kúnde jyl saıyn 5 myńnan asa qazaqstandyq qasıetti jerlerge baryp qaıtýda. Bul dál qazir meniń aldymda jatqan naqty derek.
Táýelsizdik jyldary ishinde 32 myń otandasymyz qajylyqqa baryp, musylmandyq paryzyn ótep qaıtqanyn maqtanyshpen aıtamyn
Imamdar halyqty sózimen de, isimen de uıytýy tıis
– Búgingi ımandardyń qoǵamdyq ómirimizdegi orny qandaı? Ózińiz aıtqan Keńes zamanyndaǵy dinge qatysty stereotıp buzyldy ma?
– Men sizge bylaı aıtaıyn: Imam-moldalardyń bilimin udaıy jetildirip otyrý – bizdiń basty talap. Nege? Sebebi, búgingi din qyzmetkeri zamannyń aǵysynan, ýaqyttyń talaptarynan áste qalys qalmaýy tıis. Ýaqytpen úndesip, únemi ózderin damytyp, jetildirip, dinı hám zaıyrly bilimmen sýsyndap otyrýdy talap etemiz.
Sońǵy eki jyldyń kóleminde ımamdarymyzdyń 80 paıyzyn qaıta attestasıadan ótkizip, bilim deńgeıin anyqtadyq. 2015 jyly Astanada ótken İ respýblıkalyq ımamdar forýmynda «Búgingi ımamnyń kelbeti», «Din qyzmetkeriniń etıkasy» atty tarıhı qujat qabyldadyq.
– Bul qujattardyń maqsaty ne sonda?
– Maqsaty deısiz be? Maqsaty – HHİ ǵasyrǵa laıyq ımamdar tobyn daıyndaý. Qoǵamda din qyzmetkeriniń bedeli men yqpalyn arttyrý.
«HHİ ǵasyr ımamy» degen joba aıasynda jer-jerlerde din qyzmetkerleri arasynda ıntellektýaldy saıystar uıymdastyrdyq. «Qazirgi zamannyń úzdik 500 aǵartýshy ımamy» atty jobany da qolǵa aldyq. Maqsatymyz – ımamdardyń qazirgi qabileti men bilimin odan ári damytý, úzdik aǵartýshy din qyzmetkerlerin ıgi jumystarǵa jumyldyrý.
Imamdar halyqty sózimen de uıyta bilýi úshin Imamdardy daıyndaıtyn ınstıtýtta dinı pándermen qosa, «sheshendik óner» pánin engizip, qazaq aqyn-jyraýlarynyń óleńderin jattap júrsin degen tapsyrma berip jatyrmyz. Bul ımamdardyń halyqpen etene aralasýyna múmkindik jasaıdy degen oıdamyz. Halyqpen aralasa alǵan ımam ulttyń qoǵamdyq ómirinen de syrt qalmaıdy...
– Imamdarǵa qoıylar talap kóp deısiz ǵoı?
– Kóp. Imamdar kópshilik qaýymmen kóbirek aralasqan soń kóptegen suraqtarǵa tap bolady. Oǵan der kezinde jaýap berý úshin bilim kerek. Sondyqtan bilim alý – asa mańyzdy amal. Sebebi, bilimsiz pátýa berý – óte qaýipti is. Onyń sońy qurdymǵa alyp barady. Hadıste: «Kim ilimsiz pátýá berse, oǵan Allanyń, perishtelerdiń jáne búkil adamnyń laǵyneti bolady» – dep eskertilgen.
– Imamdarǵa qandaı talap qoıasyzdar? Bizge osy jaǵy qyzyq bolyp tur...
– Árıne, aıtaıyn. Imamǵa qoıylar talaptyń biri – kishipeıildilik, sypaıylyq, qarapaıymdylyq. Kishipeıildilik – pendege Rabbysy tarapynan beriletin erekshe minez-qulyq. Kishipeıildilik – paıǵambarlar men kúlli izgi ǵulamalar men áýlıelerden mıras bolǵan kórkem qasıet. Kishipeıil adam – jer betinde Rabbysynan qorqyp, odan uıalyp, árdaıym ózin kórip tur degen oımen ulyqqa da, kishikke de birdeı qarym-qatynas jasaıtyn jan. Alla Taǵala ondaı adamdy Quranda bylaı sıpattaǵan: «Rahmannyń quldary jer betinde kishipeıildilikpen júredi...»
Bul aıattyń astarynda múminderge tán kishipeıildilik jatyr. Paıǵambarymyz (Allanyń oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) ósıetteriniń birinde: «Kim kishipeıildilik kórsetse, Alla onyń mártebesin ósiredi...» dep súıinshilegen.
Al tákapparlyq – qurdymǵa alyp baratyn dert. Shaıtannyń Allanyń rahmetinen aıyrylyp, qýylýyna sebep bolǵan da – osy tákapparlyq, ór kókirektik.
Imam qaı zamanda da jan-jaqty bolýy qajet. «Jigitke jeti óner az» degendeı, ımam-moldalardyń tek dinı bilimmen shektelmeı, zamanaýı tehnologıany meńgerip, jan-jaqty bilimmen qarýlanýy – ýaqyt talaby.
«Adasqan» jastarmen jeke-jeke kezdesemiz
– Osy kúni din ustaný men dástúr ustanýdyń arajigi ajyrap ketkendeı. Qazaqy dúnıetanym – Islam qundylyqtaryna áýelden qaıshy emes edi. Endeshe, dinde júrgen keıbir jastardyń dástúrdi moıyndamaýynyń sebebi nede?
– 2013 jyly «Din men dástúr» degen kitap shyǵardyq. Qazaqtyń salt-dástúrleriniń barlyǵynyń sharıǵat boıynsha quptarlyq is ekenin hadıstermen dáleldep kórsettik.
Ata-babamyzdyń salt-dástúri sharıǵatta da bar eken ǵoı dep qatty qýanǵandar kóp boldy. Bizdiń din men dástúr bite qaınasyp, birigip ketken. Keńes ókimeti dinge tyıym salǵanymen, kópshilik dinniń amaldaryn ulttyq dástúrimiz retinde ustanyp qalǵan.
Bul dástúrimiz dep dindi óltirmeı búgingi kúnge jetkizgen. Sondyqtan sharıǵatymyz ben dástúrimizdi bóle-jara qaraýǵa bolmaıdy. «Din men dástúr» kitabyna adamnyń dúnıege kelýinen ómirden ótkenine deıingi salttarymyzdyń bárin engizdik.
Máselen, tusaýkeser – sharıǵatta maquldanatyn amal. Ol duǵanyń bir túri. Ádette tusaýdy kimge kestiremiz – bedeldi, kemeńger adamdy tańdaımyz. Bul – bala bolashaqta sol adamǵa uqsasa eken deıtin amalı duǵa, ol sharıǵatqa qaıshy emes.
Biz shyn musylmandy mynaý – dindar, mynaý – dástúrshil dep bólmeımiz. Dinimizdi dástúrli din dep aıtatynymyz da sondyqtan.
Shyntýaıtyna kelsek, salt-dástúr degen tárbıe. Al Islam qoǵamdy tárbıeleý úshin kelgen din. Kelin túsken sátten kimdi syılaý kerek – betasharda tálim retinde aıtady. Sálem salý – úlgenge qurmet, kishige – izettiń bir túri.
Qazaqtyń otbasy ınstıtýty osyndaı salt-dástúr, jón-joralǵylardy saqtaǵandyǵynan ǵana aman saqtalǵan. Bizdiń ony «dinge qaıshy, ustanymǵa jat» dep aıtýǵa qaqymyz joq.
– Jastar ımamnyń aıtqanynan góri radıkaldy toptardyń aıtqanyna erip ketkeni jasyryn emes. Olardyń betin qalaı qaıtarýǵa bolady?
– Jastar ózińiz bilesiz, ne nárseden de erekshelenip turǵysy keledi. Ne nárseni de jańasha, ózdiginshe jasaǵysy kelip turady. Mine, sondaı jastarǵa, mynaý seniń óz jolyń degendi kórsetip bere qoıady. Kórdińiz be?!
Namazdy kópshilik bylaı oqysa, sen oqıtyn durys namaz – mynaý dep, dástúrli dinnen alshaqtata bastaıdy. Birtindep kele, Qurannan artyq qandaı zań bar deısiń degendi taǵy aıtyp, memleketten oqshaýlaıdy. «Adamdar arasyndaǵy meıirim, izgilik degen ne – bastysy Allanyń meıirimine bólenseń boldy» dep qoǵamnan bólekteı túsedi. Aqyldan buryn sezimi alǵa shyǵyp turatyn jastar túptiń túbinde arbaýǵa qalaı túskenin bilmeı qalady.
– Olardyńń betin beri qaratýǵa QMDB tarapynan qandaı umtylys bar ma?
– Árıne.
– Onyń dáleli mynaý dep aıta alasyz ba?
– Ondaı toptardyń jeteginde ketken jastarmen jeke-jeke kezdesemiz. Byltyr 500-den astam adam raıynan qaıtty! Aty-jónderi, telefondaryna deıin kórsetip, «bizdiń baǵyt durys emes eken» dedi.
Qazir túrmede otyrǵandarǵa da úgit-nasıhat júrgizetin arnaıy ımamdar tobyn jasaqtadyq.
Jalpy, jastardy teris aǵymǵa eliktiretinderdi de jaýapkershilikke tartatyn arnaıy bap engizetin Zań kerek, eshkim jaýapqa tartylmaıtyn bolsa, olardyń jumysyna da eshkim tyıym sala almaıdy ǵoı.
Keıbir óńirlerde ımamdar óziniń aýdandarynda qaı jerde, qaı adam teris úgit júrgizip jatqanyn biledi. Tıisti jerge habarlaıdy. Olardyń qolynda zań joq bolǵannan keıin eshkimdi jazaǵa tarta almaıdy.
Áńgimeńizge rahmet!
Áńgimelesken, Nurlan JUMAHAN
