Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev «Búginde álem shynymen ózgerdi. Pandemıanyń áserinen myzǵymas jahandaný memleketterdiń ózin-ózi oqshaýlaýy jáne ózin-ózi saqtap qalýy paıdasyna pozısıasyn joǵaltqan sıaqty. Halyqaralyq qatynastarda ultshyldyqqa suranys artyp keledi», - degen-di.
Halyqaralyq sarapshylardyń pikirinshe, dinı soǵystar, ultaralyq qaqtyǵystar, qarýly separatızm men ırredentızm elderdi jáne tutas aımaqtardy, ásirese ishki problemalar aıasynda sharpyp jatyr. Sonaý on toǵyzynshy ǵasyrda paıda bolǵan dinı ekstremızmniń halyqaralyq lańkestiktiń ıdeologıasy retindegi qaýpi qazir álemdik deńgeıge kóterildi. Bul, Qanat Jumabekovtiń paıymynsha, jıyrma birinshi ǵasyrdyń úshinshi onjyldyǵy basyndaǵy halyqaralyq ortanyń basty erekshelikteriniń birine aınaldy.
Marsh & McLennan halyqaralyq ekonomıkalyq forýmynyń jahandyq táýekelder esebine sáıkes, jaqyn bolashaqtaǵy álemniń «táýekelderdiń negizgi kartasy» geosaıası turaqsyzdyq, ekonomıkalyq qarama-qaıshylyq, klımat pen bıoártúrliliktiń joǵalýy, sıfrlyq fragmentasıanyń saldary, densaýlyqtyń jańa osaldyǵy jáne dinı ekstremızm turǵysynan jasaldy. Kórip otyrǵanymyzdaı, álem panoramasy belgili bir jahandyq kúshterdiń aldyn ala dástúrli ulttyq, tarıhı jáne mádenı kodtarǵa, rýhanı-etıkalyq qundylyqtar men moraldyq murattarǵa áser ete otyryp, barlyq jerde planetanyń búkil aımaqtarynyń dúnıetanymyna áser etýge umtylýymen sýrettelgen.
Ǵalamshardyń aýqymdy aımaǵy – Ortalyq Azıa da bul máseleden tys qalmaıdy. Onyń ústine, jahandyq álemde saıası turaqsyzdyqtyń kúsheıýine baılanysty keıbir sarapshylar Ortalyq Azıa aımaǵynyń bolashaǵyna qatysty boljamdardyń durystyǵyna bástesedi. Sonymen qatar, jaqyn shetel ǵalymdarynyń zertteýinde E.Ivanova men L.Isaeva «Ortalyq Azıa elderindegi qazirgi jaǵdaıdy baǵalaý jáne áleýmettik turaqsyzdyqty boljaý ádistemesi týraly» zertteýinde «Álemniń saıası daǵdarystar bolatyn kelesi aımaǵy Ortalyq Azıaǵa aınalady» delingen.
«Dúnıe júziniń geografıalyq kartasynda Ortalyq Azıa Eýrazıa kontınentiniń ortalyǵynda ornalasqan megaregıon retinde ornalasqan. Jalpy qabyldanǵan kózqaras boıynsha Ortalyq Azıa aımaǵy qazirgi zamanǵy memleketterden – Ózbekstan, Tájikstan, Túrkimenstan, Qyrǵyzstan jáne Qazaqstannan turady. Tarıh boıynda Ortalyq Azıa Uly Jibek jolynyń arqasynda Eýropany, Taıaý Shyǵysty, Ońtústik jáne Shyǵys Azıany baılanystyratyn aýmaq retinde belgili, bul olardy mekendegen halyqtardyń materıaldyq jáne materıaldyq emes rýhanı qundylyqtarynyń ózara almasýyna yqpal etti.
Ortalyq Azıa aımaǵynyń geosaıası mańyzdylyǵy birqatar obektıvti faktorlarmen túsindiriledi: kóptegen qoldanystaǵy, múmkin jáne josparlanǵan kólik jáne qubyr joldarynyń túıisken jerindegi geostrategıalyq ornalasýy; eń baı tabıǵı jáne adam resýrstary; ıslam álemindegi turaqsyzdyq oshaqtaryna aýmaqtyq-geografıalyq, tarıhı-mádenı jáne demografıalyq jaqyndyǵy; konfesıalyq keńistikte jahandyq syn-qaterler men qaýipter aımaǵynyń shoǵyrlanýy», - dep túsindirdi Qanat Jumabekov.
Máseleniń tarıhyna ekskýrsıa Ortalyq Azıa aımaǵyndaǵy dinı ekstremızmniń bastaýy 1990 jyldardyń basyndaǵy kezeńge túsetinin kórsetedi. Bul radıkaldy ıdeologıanyń paıda bolýy men taralýynyń belgili alǵysharttary boldy. Dinı ekstremızmniń shyǵý tegin anyqtaý úshin keıbir zertteýlerge júgingen jón. Máselen, R.Dvıvendıdiń pikirinshe, Ortalyq Azıa elderi – Ózbekstan, Qyrǵyzstan jáne Tájikstan elderinde dinı ekstremızmniń belsendilenýine saıası baǵyttyń álsizdigi, ekonomıkalyq jaǵdaıdyń nasharlaýy, sybaılas jemqorlyq, ekonomıkanyń kúrt tómendeýi sıaqty faktorlar áser etti. Ómir súrý deńgeıi men tıimsiz memlekettik basqarý da yqpalyn tıgizdi.
Otandyq ǵalym jáne saıasatker Máýlen Áshimbaevtyń aıtýynsha, naryqqa kúrt kóshý eski moraldyq qundylyqtardy «tóńkerip» tastady. Óńirdegi keıbir jastardyń jumyssyzdyq pen margınaldanýy aıasynda ekstremıstik kózqarastar, úndeýler men áreketter beleń aldy. Tájirıbede dinı ekstremızm birqatar memleketterdiń ómirinde áleýmettik jáne saıası ajyramas faktorǵa aınalyp otyr.
Ortalyq Azıa keńistigindegi dinı ekstremızmniń «ómir súrý qabiletiniń» irgeli sebepteri, álde faktorlary – fanatızm, oılanbaǵan lıteralızm, dinniń óziniń maqsaty men mánine, onyń bastapqy qaınar kózderine qatysty ıntellektýaldyq saýatsyzdyq deýge bolady. Sondaı-aq mega-aımaqqa úlken qyzyǵýshylyq tanytatyn ártúrli syrtqy kúshterdiń ıdeologıalyq aıla-sharǵylary da mańyzdy ról atqaryp jatyr.
Osy turǵyda kelgende, keleshekte álemdik taldaý ortalyqtarynyń boljamy boıynsha Ortalyq Azıa memleketteriniń qaýipsizdigine eleýli qater tóndiretin dinı-ekstremıstik uıymdardy men qozǵalystardy bólek anyqtaǵan jón. Bul, eń aldymen, «Hızb-ýt-Tahrır», Ózbekstan Islam qozǵalysy, «Jamaatı Tablıǵı», «Salafıa», «Ál-Qaıda», «Talıban» sıaqty radıkaldy-ekstremıstik qozǵalystary. Munyń qataryna evreıler men kresshilerge qarsy dúnıejúzilik ıslam maıdanyn, «IG» ( Qazaqstan Respýblıkasynda tyıym salynǵan uıymdar) uıymyn qosýǵa ábden bolady.
Dinı ekstremızmge apologtardyń syn-qaterleri men qaýipteri Ortalyq Azıa elderiniń ıntegrasıasyn tereńdetedi. Dinı ekstremızmge baılanysty Ortalyq Azıadaǵy aımaqtyq turaqtylyq pen qaýipsizdik máseleleri ártúrli memleketaralyq kelisimderge qol qoıý jáne halyqaralyq uıymdar qurý negizinde ózekti máselelerdiń birine aınalýda.
Osy aspektide SHYU men UQSHU aıasyndaǵy birlesken ujymdyq jumys tájirıbesi Ortalyq Azıa memleketteri úshin biregeı bolyp tabylady, bul yntymaqtastyqty arttyrýǵa jáne búkil megaóńirde saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı qaýipsizdikti qamtamasyz etý boıynsha syndarly sharalardy júzege asyrýǵa kómektesedi.
«Ózderińiz biletindeı, 2020 jyldyń sońynda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev SHYU-ǵa múshe memleketterdiń memleket basshylary keńesiniń otyrysynda sóılegen sózinde múshe elderdi aqparattyq qaýipsizdik ortalyǵyn qurýǵa shaqyrdy. Ásirese, terorızmge, separatızmge jáne ekstremızmge, onyń ishinde ınternette qarsy turýdyń ósip kele jatqan táýekelderine SHYU-nyń áreketi qajet ekenin eskertti. Bul áleýmettik-ekonomıkalyq ómirdiń kóptegen salalaryn onlaın keńistikke kóshirý kıberqaýipsizdik taqyrybyn jańartqanynyń arqasy ekenin de Memleket basshysy qadap aıtty. Álemdik týrbýlenttilik «úsh zulymdyqtyń»: dinı ekstremızm, separatızm jáne terorızm kúshteriniń jaǵymsyz belsendi bolýyna alyp keldi», - dedi Konfesıaaralyq jáne órkenıetaralyq dıalogty damytý ortalyǵynyń bas konsýltanty.
Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń resmı aqparatyna sáıkes, SHYU lańkestik nemese ekstremıstik áreketke qatysy bar tulǵalardyń biryńǵaı tizimin júrgizedi. Onda segiz myńǵa jýyq adam bar, olardyń 700-i Qazaqstan azamattary, negizinen qaqtyǵys aımaqtaryna ketkender. SHYU qujatynda jáne UQSHU kelisiminde «Tablıǵı jamaǵat» qozǵalysy ekstremıstik dep tanylǵan, Qyrǵyzstannan basqa Ortalyq Azıa elderinde onyń qyzmetine tyıym salynǵan.
«Tablıǵı jamaǵat» Qyrǵyzstanda zańdy túrde jumys isteıdi, jergilikti bıliktiń qoldaýyna ıe, Ortalyq Azıa elderinde, Úndistanda, Pákistanda jáne Bangladeshte de is-áreketteri men ıdeologıasyn júrgizedi. Aıta keteıik, 2020 jyly Qyrǵyzstanda osy uıymnyń izbasarlarynyń belsendi qatysýymen jappaı tártipsizdikter oryn alyp, nátıjesinde eldiń saıası basshylyǵy otstavkaǵa ketken bolatyn.
Joǵaryda aıtylǵandar Qyrǵyzstandaǵy qıyn ekonomıkalyq jaǵdaı men jergilikti halyqtyń joǵary kedeıligin ǵana emes, sonymen qatar memlekettik qurylymdarda «Tablıǵı jamaǵat» músheleriniń belsendi qyzmet etýin kórsetedi.
Sarapshylar qaýymdastyǵynyń boljamy boıynsha, memleketter men qoǵamdardyń COVID-19 pandemıasyn jeńip, Ortalyq Azıa elderi men basqa memleketter arasyndaǵy shekaralardy ashqannan keıin Qazaqstan arqyly kórshiles elderge qyrǵyz mıgranttarynyń aǵyny kúrt artty. Sonymen birge «Tablıǵı jamaǵat» ıdeologıasynyń eksporty kútilýde. Osyǵan oraı, Qazaqstan bastaǵan Ortalyq Azıa óńiri elderine ǵalamshardyń osy bóliginiń qaýipsizdigi men turaqtylyǵy úshin joǵary jaýapkershilik júkteledi.
Elimizde Qazaqstan Respýblıkasynyń din salasyndaǵy memlekettik saıasatyn iske asyrý jónindegi 2021-2023 jyldarǵa arnalǵan is-sharalar jospary joǵary deńgeıde qabyldandy. Kıberqaýipsizdik tujyrymdamasy ınternette ekstremıstik jaldaý jáne úgit-nasıhatpen kúresý úshin ázirlendi jáne júıeli qoldanylýda. Sonymen qatar «Qazaqstannyń kıberqalqany» júıesi quryldy. Osyndaı sharalar arqyly ınternet keńistiginde dinı ekstremızmniń aldyn alý jumystary jalǵasýda. Elimizdiń İshki ister mınıstrliginiń resmı aqparatyna sáıkes, 2020 jyly BAQ-ta, ınternet-resýrstar men áleýmettik jelilerde dinı ekstremızm men terorızmniń aldyn alýǵa baǵyttalǵan 64 myńnan astam jarıalanym ornalastyrylǵan. 2020 jyldyń sońyna qaraı 21 myńnan astam ekstremıstik materıaldar joıyldy.
Jalpy, mega-aımaqtaǵy dinı ekstremızmniń belsendiligin tómendetý úshin Ortalyq Azıa memleketteri jastar men halyqtyń basqa da osal toptary úshin qolaıly jáne tıimdi áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaılar jasaýǵa baǵyttalǵan aldyn alý sharalaryn qabyldaýy kerek sıaqty. Destrýktıvti aǵymdarǵa berik ımýnıteti jáne olardyń radıkaldy kózqarastaryna qarsy turý qabileti bar qoǵamdastyqtardy biriktirý, úılestirý jáne damytý maqsatynda azamattyq qoǵam ınstıtýttarynyń qyzmetin de árkez qoldaý qajet.
Al memleketaralyq deńgeıge kelsek, biz Ortalyq Azıa elderiniń ózara senimin odan ári arttyryp, dinı ekstremızmge qarsy kúreste ázirlengen ujymdyq ortaq uzaq merzimdi strategıanyń tetikterin ázirlep, jetildirýimiz qajet.
