1992 jyly 2 naýryzda BUU Bas Assambleıasynyń 46-sessıasynda Qazaqstan Birikken Ulttar Uıymynyń (BUU) qataryna biraýyzdan qabyldandy. Bul Keńes odaǵy ydyrap, jańa táýelsiz memleket – Qazaqstannyń irgesi qurylǵannan keıin-aq birden oryn aldy. BUU-nyń tolyqqandy músheligine kirý Qazaqstannyń memlekettik egemendigi men táýelsizdiginiń halyqaralyq moıyndalýyn aıshyqtaıdy.
1992 jyly 15 sáýirde Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdentiniń Jarlyǵymen Aqmaral Arystanbekova Qazaqstan Respýblıkasynyń BUU janyndaǵy tuńǵysh Turaqty ókili bolyp taǵaıyndaldy. Aqmaral Arystanbekova kóptegen suhbattarynda bólisken sol kezeń týraly estelikterinde Keńes odaǵynyń ydyraýy kezindegi tarıhı oqıǵalardy jan-jaqty atap ótedi. Sol shaqtaǵy álemdik arenadaǵy geosaıası ózgeristerdiń naǵyz sharyqtaý shekterin jan tebirenterlik derektermen baıandaıdy. Alaǵaı da bulaǵaı tustaǵy qyrǵı-qabaq soǵystar jáne jahandyq saıası kartada jańa táýelsiz memleketterdiń paıda bolýy, rasynda ýaqyttyń, zamannyń aýnap túsip jatqan dáýiri edi.
«Qazaqstan BUU-ǵa múshe bolǵan alǵashqy kúnnen bastap eń ózekti halyqaralyq problemalar men uıymnyń kún tártibindegi máselelerdi sheshýde belsendi pozısıany ustandy. Bizge mura bolyp qalǵan tórtinshi iri ıadrolyq arsenaldan óz erkimizben bas tartýymyzdy jáne Semeı polıgonynyń jabylýyn BUU jańa táýelsiz memlekettiń qarýsyzdanýǵa, ıadrolyq qarýdy taratpaý rejımin nyǵaıtýǵa jáne ıadrolyq synaqtardy toqtatýǵa qosqan naqty úlesimiz dep joǵary baǵalady. Planetadaǵy irgeli oqıǵa dep bildi», - deıdi Aqmaral Arystanbekova.
1992 jyly 5 maýsymda Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaev Qazaqstan Respýblıkasynyń BUU janyndaǵy turaqty ókildigin qurý týraly Jarlyǵyna qol qoıdy. Bul halyqaralyq vedomstvo 1993 jyly 16 aqpanda Almatyda ashyldy. Sodan beri Qazaqstan ıadrolyq qaýip-qaterdi azaıtýǵa úles qosýmen qatar, birqatar mańyzdy bastamalardy turaqty usynyp keledi.
Birikken Ulttar Uıymynyń Jarǵysyna sáıkes, uıymǵa múshelikke qabyldaý Jarǵyda qamtylǵan mindettemelerdi qabyldaıtyn jáne osy mindettemelerdi oryndaýǵa qabiletti jáne daıyn barlyq beıbitsúıgish memleketter úshin ashyq. Memleketterdi Birikken Ulttar Uıymyna múshelikke qabyldaý Qaýipsizdik Keńesiniń usynysy boıynsha Bas Assambleıanyń sheshimimen júzege asyrylady.
Qazaqstannyń alǵashqy halyqaralyq bastamalarynyń biri – 1992 jyly BUU Bas Assambleıasynyń 47-sessıasynda alǵa qoıylǵan Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi AÓSSHK Konferensıasyn (AÓSSHK) shaqyrýy boldy. Ideıadan AÓSSHK tolyqqandy jáne yqpaldy halyqaralyq uıymǵa aınaldy. Uıymdy túpkilikti transformasıalaý prosesi jaqynda 2022 jylǵy 12-13 qazanda Astanada ótken AÓSSHK altynshy samıti barysynda bastaldy.
Qazir AÓSSHK quramyna 28 múshe memleket kiredi, olardyń úlesine Azıa aýmaǵy men halqynyń 90 paıyzy derlik kiredi.
Qazaqstannyń taǵy bir mańyzdy bastamasy BUU-nyń Ortalyq Azıa ekonomıkasyna arnalǵan SPEKA (ESKATO) arnaıy baǵdarlamasyn qurý bolyp tabylady. Qazaqstan qazirgi tańda Túrikmenstannyń Ashhabad qalasynda jumys isteıtin Ortalyq Azıadaǵy preventıvtik dıplomatıa boıynsha óńirlik ortalyq qurýdy jaqtady.
Qazaqstan, sondaı-aq Ortalyq Azıadaǵy ıadrolyq qarýdan azat aımaqtyń teń quryltaıshysy bolyp sanalady. Dál Qazaqstannyń bastamasymen 2015 jyly BUU Bas Assambleıasy álemniń 35 eli birlesip jazǵan «Iadrolyq qarýdan azat álem qurý týraly jalpyǵa birdeı deklarasıa» dep atalatyn qarardy qabyldady. Qazaqstan aýmaǵyndaǵy Semeı ıadrolyq synaq polıgonynyń jabylatyn kúni – 29 tamyzdy Bas Assambleıa 2009 jylǵy jeltoqsanda Iadrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyldyń halyqaralyq kúni dep jarıalady.
Elimizdiń ishki jáne jahandyq ekologıany jaqsartýǵa baǵyttalǵan basqa da bastamalary bar. Aıtalyq, Aral jáne Semeı ekologıalyq apat aımaqtaryn qalpyna keltirý, «Jasyl kópir» seriktestik baǵdarlamasy (Qazaqstannyń kóp jaqty ekonomıkaǵa negizdelgen elderdiń jasyl ekonomıkaǵa kóshýine arnalǵan halyqaralyq ekologıalyq bastamasy), bıznespen, qoǵammen jáne halyqaralyq yntymaqtastyqpen seriktestik, «jasyl» tehnologıalar jáne ınvestısıalyq jobalar ortalyǵyn qurý, sondaı-aq Ortalyq Azıa men Aýǵanstan úshin turaqty damý maqsattarynyń (TDM) óńirlik ortalyǵyn qurý syndy jobalary sátti jalǵasyn tapty.
Sonymen qatar, Qazaqstan jyl saıyn BUU-ǵa múshe memleketterdiń qorǵanys búdjetiniń 1 paıyzyn arnaıy búdjetke aýdarý týraly bastamany kótergen. Bul degenimiz – BUU-nyń TMD-ny qarjylandyrý qory.
Elimizdiń qorshaǵan ortany saýyqtyrý salasyndaǵy taǵy bir bastamasy – MAGATE qamqorlyǵymen álemdegi alǵashqy tómen baıytylǵan ýran bankin qurý. Qazaqstanda 2017 jyly Óskemendegi Úlbi metalýrgıalyq zaýytynyń aýmaǵynda álemdegi alǵashqy tómen baıytylǵan ýran banki ashyldy.
Sońǵy jyldary da bizdiń halyqaralyq arenadaǵy belsendiligimiz saıabyrsyǵan emes. Máselen, BUU Bas Assambleıasynyń 75-sessıasy aıasynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev BUU Qaýipsizdik Keńesine esep beretin mamandandyrylǵan mekeme – Bıologıalyq qaýipsizdik jónindegi halyqaralyq agenttik (IABB) qurýdy usyndy. Ol óz qyzmetinde Bakterıologıalyq (bıologıalyq) jáne toksındik qarýdy ázirleýge, óndirýge jáne jınaqtaýǵa tyıym salýdy jáne olardy joıý týraly konvensıany qamtıdy.
Elimizdiń «Beıbitshilik. XXI ǵasyr» (qarýsyzdaný jáne damý salasynda) atty, sondaı-aq terorızmnen azat álemge qol jetkizý úshin usynǵan Ádep kodeksinde jınaqtalǵan lańkestikke qarsy birqatar bastamalary taǵy bar. Qazaqstannyń BUU-nyń bitimgershilik is-sharalaryna qatysýynyń baı tarıhy da nazar aýdarýǵa turarlyq. 2014 jyldan beri Qazaqstan Respýblıkasy Qarýly Kúshteriniń 39 ofıseri BUU-nyń Batys Sahara (MINURSO - 36) jáne Kot-d'Ivýardaǵy (UNOCI - 3) mısıalaryna qatysty. 2018 jylǵy 31 qazanda Qazaqstan bitimgershilik polkiniń biriktirilgen bitimgershilik rotasynyń 120 áskerı qyzmetkeri Úndistannyń Indbat batalónynyń quramynda Lıvandaǵy BUU Ýaqytsha kúshteri (UNIFIL) mısıasyna qatysý úshin sonda jóneltildi. Qazaqstan Respýblıkasy Qarýly Kúshteriniń Lıvandaǵy shoǵyrlandyrylǵan bitimgershilik rotalarynyń (árqaısysy 120 áskerı qyzmetshi) úsh rotasıasynyń nátıjesinde Indbatqa 524 áskerı qyzmetshimiz qatysty, olar jaýyngerlik jáne bitimgershilik tájirıbe jınaqtady.
Endi Birikken Ulttar Uıymynyń bitimgershilik mısıalaryna qatysýdy odan ári keńeıtýdi BUU-nyń «aqyldy mindettemeleri» sheńberinde júzege asyrý josparlanýda. Bul oraıda, eń suranysqa ıe mamandandyrylǵan bólimshelerge – áskerı dalalyq gospıtálǵa, ınjenerlik bólimge, barlaý bólimine, áskerı polısıaǵa, jedel áreket etý kúshteriniń rotasy men taktıkalyq ushqyshsyz ushý apparatyna basa nazar aýdarylady.
2017 jyldan beri Qazaqstanda BUU-nyń qaqtyǵysty retteýdegi kúsh-jigerin jeńildetýge baǵyttalǵan Sırıa boıynsha Astana prosesiniń 17 raýndy ótti. Qazaqstan, sondaı-aq Taıaý Shyǵystaǵy qaqtyǵys aımaqtarynan óz azamattaryn, eń aldymen balalar men áıelderdi elge qaıtarǵan alǵashqylardyń biri boldy.
Aýǵanstandaǵy jaǵdaıdy turaqtandyrý Qazaqstannyń BUU-daǵy jumysynyń mańyzdy basymdyǵy bolyp sanalady. Bizdiń tarapymyzdan Aýǵanstan halqyna turaqty túrde gýmanıtarlyq kómek kórsetilýde, Qazaqstannyń oqý oryndarynda aýǵandyq jastardy, onyń ishinde áıelderdi oqytý boıynsha ulttyq jáne halyqaralyq baǵdarlamalar júıeli júzege asyrylyp jatyr.
2021 jyldyń tamyzynda tálipter Kabýldy baqylaýǵa alǵannan keıin Birikken Ulttar Uıymynyń Aýǵanstanǵa kómek kórsetý mısıasynyń (UNAMA) halyqaralyq qyzmetkerleri, sondaı-aq BUU agenttikteri, qorlary men baǵdarlamalary Almatydaǵy ýaqytsha keńsege kóshti. 2022 jylǵy 2 maýsymda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevpen kezdesýinde BUU Bas hatshysynyń burynǵy Arnaıy ókili jáne UNAMA basshysy Debora Lıons Qazaqstannyń UNAMA-ǵa kórsetken qoldaýy úshin rızashylyǵyn bildirgeni esimizde.
Qazaqstandyq bastamalardyń eń sońǵysy Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń qazirgi zamanǵy qaýip-qaterlerge qarsy turýdaǵy jáne dúnıejúzindegi volonterlerdiń rólin moıyndaý maqsatynda aldaǵy jyldardyń birin Halyqaralyq eriktilerdi jumyldyrý jyly dep jarıalaý týraly usynysy boldy. Bul degenimiz jahandyq eriktilikti odan ári damytý maqsatyn kózdeıdi, álemdi meıirimdilikke, adamgershilikke shaqyrady. Qazirgi geosaıası ahýal kúrdelenip turǵan kezeńde bul bastamanyń da mańyzy orasan.
Birikken Ulttar Uıymynyń sol kezdegi Bas hatshysy Kofı Annannyń 2002 jylǵy 17-18 qazandaǵy jáne Pan Gı Mýnnyń 2010 jylǵy 6-7 sáýirdegi Qazaqstanǵa resmı saparlary yntymaqtastyqtyń, sondaı-aq Qazaqstannyń BUU-daǵy qyzmetin moıyndaýdyń mańyzdy kezeńderi boldy. Pan Gı Mýn BUU-nyń basshysy retinde Astanada 2010 jylǵy 1-2 jeltoqsanda ótken EQYU samıtinde jáne 2015 jylǵy 9-10 maýsymda ótken Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń V sezinde dúnıejúzilik uıym atynan ókildik etti.
2016 jylǵy 23 qarashada Qazaqstanǵa jańadan saılanǵan, biraq áli qyzmetine kirispegen BUU Bas hatshysy Antonıý Gýterrısh jumys saparymen boldy. 2017 jylǵy 8-9 maýsymda Antonıý Gýterrısh SHYU-ǵa múshe memleketterdiń Memleket basshylary keńesiniń otyrysyna qatysý úshin taǵy da Astanaǵa keldi jáne «Bolashaqtyń energıasy» taqyrybyndaǵy «EKSPO-2017» halyqaralyq kórmesiniń ashylý saltanatyna qatysty.
2019 jylǵy 22-25 qyrkúıekte Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Birikken Ulttar Uıymy Bas Assambleıasynyń 74-sessıasyna qatysý úshin Nú-Iorkke bardy. Negizgi is-sharalar Turaqty damý maqsattary jónindegi samıt, BUU Assambleıasynyń jalpy debattary jáne BUU Bas hatshysy Antonıý Gýterrıshpen ekijaqty kezdesý boldy.
2011-2013 jyldary Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev BUU Bas hatshysynyń orynbasary – Dúnıejúzilik bas dırektory qyzmetin atqarǵan bolatyn. Elimizdiń BUU-daǵy turaqty belsendi jumysynyń arqasynda 2016 jylǵy 28 maýsymda Qazaqstan alǵash ret 2017-2018 jyldarǵa BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes múshesi bolyp saılandy. 2022 jylǵy 7 maýsymda Qazaqstannyń BUU janyndaǵy Turaqty ókili alǵash ret BUU Bas Assambleıasy Birinshi komıtetiniń 77-shi sesıasynyń tóraǵasy bolyp bekitildi.
BUU-nyń Qazaqstandaǵy turaqty úılestirýshisi Mıkaela Frıberg-Stroıdiń aıtýynsha, elimizdiń BUU-ǵa múshe bolýy basqa memleketter úshin «shabyt kózi» boldy. 31 jyl ishinde Qazaqstan men BUU yntymaqtastyǵy arqasynda kóptegen jobalar júzege asty. Qazaqstan tolyq múshelikke engennen beri uıymnyń 27 agenttigi quryldy: 20-sy Qazaqstan aýmaǵynda jáne 7-i elden tys aımaqtarda.
«30 jyl ishinde BUU túrli salalarda ulttyq, aımaqtyq jáne jergilikti deńgeıde 400-den astam jobany júzege asyrdy. Olardyń qatarynda teńsizdikti azaıtý, ınstıtýttardy jańǵyrtý, ekonomıkany ártaraptandyrý, tabıǵı resýrstardy basqarý jáne eń osal toptardy – balalardy, áıelderdi, qarttardy, múgedekterdi, mıgranttardy jáne bosqyndardy qoldaý sharalary bar», - dedi ol BUU jańalyqtaryna bergen suhbatynda.
BUU bıoalýantúrlilikti saqtaý jáne jerdi basqarý jobalarynda 1 mıllıonnan astam adamǵa qoldaý kórsetken.
«Eldiń 16 óńirinen qazaqstandyq fermerler men kásiporyndar jaıylymdyq mal sharýashylyǵyn, organıkalyq jáne sýarmaly eginshilikti jaqsartýǵa, topyraq qunarlyǵyn arttyrýǵa jáne daqyldardy ártaraptandyrýǵa, sýdy únemdeý tehnologıalaryn jetildirýge jáne mal sharýashylyǵyn sýbsıdıalaýǵa baǵyttalǵan qoldaýǵa ıe boldy», - dedi spıker.
BUU da Aral teńizin qaıta tiriltý úshin jumys istedi. 2021 jyldyń mamyr aıynda BUU Bas Assambleıasy Aral óńirine qatysty qarar qabyldap, ony ekologıalyq ınovasıalar men tehnologıalar aımaǵy dep jarıalady jáne aımaqty qalpyna keltirý, onyń ekologıasyn jaqsartý boıynsha mańyzdy zertteýler men ǵylymı kúsh-jigerdi ilgeriletýge mindettendi.
«Búgingi kúnge deıin BUU-nyń Qazaqstandaǵy toby Aral óńirinde turatyn 74 myńnan astam adamnyń ómirin jaqsartý jáne densaýlyǵyn qorǵaý boıynsha jumys atqardy. Aýadaǵy, topyraqtaǵy jáne sýdaǵy zıandy lastaýshy zattardyń azaıýy, sondaı-aq ósimdik jamylǵysynyń jaqsarýy jáne organıkalyq eginshilikke kóshý esebinen aımaqtaǵy qorshaǵan ortanyń jaǵdaıy jaqsardy. Aral teńiziniń qurǵatylǵan túbin qosa alǵanda, sýdy qorǵaý jáne ormandardy qalpyna keltirý jumystarymen 70 myń gektardan astam aýmaq qamtyldy», - dedi Mıkaela Frıberg-Stroı.
BUU aımaqtaǵy áıelder men balalarǵa qatysty zorlyq-zombylyqtyń aldyn alý baǵytynda da eńbek etip jatyr.
«Biz turmystyq, seksýaldyq jáne genderlik zorlyq-zombylyqqa qarsy kúreste aımaqtyq tásildi qoldanýdy ustanamyz. Qyzdarǵa, balalarǵa jáne qoǵamdaǵy turmystyq zorlyq-zombylyq bárimizdi alańdatýy kerek. Biz munda atqaryp jatqan jumystardyń kópshiligi Úkimet pen azamattyq qoǵamnyń umtylystaryn qoldaýǵa baǵyttalǵan», - dedi Mıkaela Frıberg-Storı suhbatynda.
2021 jyly Qazaqstan men BUU damý salasyndaǵy yntymaqtastyqtyń jańa kezeńin bastady. Yntymaqtastyq kelesi taqyryptyq baǵyttardan turady: «Adamnyń damýy jáne teń quqyly qatysý», «Tıimdi ınstıtýttar», «Adam quqyqtary jáne genderlik teńdik», «Inklúzıvti ekonomıkalyq ósý jáne ekologıalyq turaqtylyq».
Ótken jyly Qazaqstan men BUU seriktestiktiń 30 jyldyǵyn atap ótti. QR Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary Roman Vasılenko taqyryptyq kórmeniń ashylýynda memleket BUU-nyń senimdi seriktesi bolyp qala beretinin atap ótti.
«Qazaqstan árqashan BUU men halyqaralyq qoǵamdastyqtyń senimdi seriktesi, dáıekti jáne boljamdy syrtqy saıasatty júzege asyrýǵa beıildi, turaqty beıbitshilik pen qaýipsizdikti qamtamasyz etýge baǵyttalǵan jahandyq bastamalardyń qoldaýshysy boldy jáne bola beredi», - dedi mınıstrdiń orynbasary Roman Vasılenko.
Qazaqstannyń BUU-ǵa múshe bolýynyń 30 jyldyǵyna oraı «Este qalatyn jáne mereıtoılyq datalar» serıasynyń poshtalyq markasy shyǵaryldy. Markany Qazposhta men BUU-nyń Qazaqstandaǵy ókildigi jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń Syrtqy ister mınıstrligi shyǵarǵan. Qazaqstan tarıhy men mádenıeti úshin markanyń negizi retinde dombyra tańdaldy. Dombyra IýNESKO-nyń materıaldyq emes mádenı murasynyń reprezentatıvti tizimine de engizilgen.
«Biz Qazaqstannyń 30 jyldaǵy turaqty damý salasyndaǵy áreketterin quptaımyz. Estelik poshta markasynyń shyǵarylymy Qazaqstannyń syrtqy saıasaty tarıhyndaǵy mańyzdy kezeń jáne turaqty damý maqsattaryna adaldyǵy týraly qoǵamnyń habardarlyǵyn arttyrýdyń sımvoly bolyp tabylady», - delingen BUU málimdemesinde.
Poshta markasy 10 000 dana taralymmen jáne nomınaldy quny 700 teńgemen shyǵaryldy.
BUU-na múshe bolǵan jyldaryQazaqstan aldyn alý dıplomatıasy, dıalog jáne kelissózder arqyly daýlardy beıbit jolmen sheshýge úles qosý úshin bar kúsh-jigerin salýdy jalǵastyrýda. Bizdiń elimiz BUU-nyń jahandyq halyqaralyq syn-qaterlerdi sheshýdegi qyzmeti men kúsh-jigerin jan-jaqty qoldap, kópvektorly, teńgerimdi syrtqy saıasat qurýda.
