[caption id="attachment_9718" align="alignleft" width="339"]
Qanat Tásibekov[/caption]
Bizdiń bul jolǵy qonaq – Qanat Tásibekov. «Sıtýatıvnyı kazahskıı» atty kitaptyń avtory. Qazaqshany 50-ge jetkende úırenipti. Soǵan bola ony keıbireýler: «Buǵan deıin aı qarap júrdińiz be?», – dep sógedi eken. Ol bolsa: «Qazaqsha taza sóıleıtinderge eshqashan jaqpaısyń», – deıdi.
– Nege bólinip júrmiz?
– Bólingen durys emes. «Tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi», – deıdi. Qazaqtyń eń basty qundylyǵy – birlik.
– Bir kezderi siz de qazaqsha sóıleı almaıtyndardyń sapynda boldyńyz ǵoı?
– Iá, oıymdy jetkize almaı áýrege túsetin edim. «Orystildi qazaq kim?» dese, meni kórseter edi.
– Biraq...
– Biraq, bulaı kete bergenin qalamadym. Qazaq bolǵannan keıin, Qazaqstanda turǵannan keıin jáne osy eldiń azamaty bolǵannan keıin qazaqsha bilýge, qazaqsha sóıleýge tıispin dep sheshtim.
– Qoldaımyz.
– Muny qazaqtardyń ózinen bastaý kerek shyǵar. Ózge ultqa áldene deýge ázir erte. Olar ózińdi kózge shuqıdy. «Ózińe qarap al, aldymen óziń úırenip al», – deıdi. Aldymen óziń qazaqsha úıren, orystildi baýyryńdy qazaqsha sóılet. Odan keıin bizdiń basqa ulttyń ókilderinen til úırenýdi talap etýimizge moraldyq quqymyz bolady.
Orystildi qazaqtardy jekkórýshilik bar ma, qalaı ózi? Biraq, solaı eken dep álgilerdi elden qýyp jibere almaısyz ǵoı? Olardy ózimizge tartý kerek. Aldap-sýlap bolsyn... Meıirimdilik qajet. Bul til úıretken kezde mańyzdy. Tómpeshteý júrmeıdi. Bireýdi zorlap: «Áı, sen tildi bilýiń kerek, qazaq bolǵannan keıin qazaqsha meńger», – dep úırete almaısyń.
– Sizdiń kitabyńyz ne týraly?
– Kitabym orystildi baýyrlarǵa arnap jazylǵan. Kirispesinde «Eto knıga prednaznachaetsá dlá rýsskoıazychnyh kazahov» dep ashyp jazdym. Bala-shaǵa emes, eresek qazaqtar bar ǵoı (orystildi), elýden asqan... Solarmen ózimniń tájirıbemdi bóliskim keldi. Sizder olarǵa qol silteı salǵansyzdar. Áldeqashan. Meniń maqsatym ózimdeı erdiń jasyna jetken adamdardy tilge tartý. Orystildi baýyrlarǵa qalaı qazaqsha úıretý kerektigin bilem.
– Qalaı, qaıtip? Qaǵıdasy, qupıasy bar ma?
– Tildi oqymaımyn, qajet etpeımin degen adamǵa ony úırete almaısyz. Bilip qoıyńyz. Mıyna qonbaıdy, sanasyna sińbeıdi.
Birinshi qaǵıda – adamnyń óz yntasy, qulshynysy. Bul orys bolsyn, qazaq bolsyn, bárine ortaq.
Ekinshi – muqtajdyq, qajettilik.
Qajettilik qandaı bolady? Mysalǵa, bizdiń eresek, aqyl toqtatqan, 40-50-den asqan orystildi qazaqtar qaı kezde qınalady? Qazaǵa barǵanda, toıǵa barǵanda ne aıtaryn, qalaı aıtaryn bilmeı, qara terge túsedi. Birinshi kitabym jaryqqa shyqqanda Kerekýden (Pavlodar, avt.) habarlasty. «Dosymnyń ákesi qaıtys bolyp edi. Ne aıtarymyzdy bilmeı, ishke kire almaı otyrmyz. Qysylyp turmyz, kómektesip jiberińizshi», – deıdi.
Biz, áste, búlikshil emespiz. Barlyǵyna baıyppen baǵa beretin ultpyz. Biraq, tilge kelgende bireýdi shalaqazaq, bireýdi satqyn, bireýdi ultsyz dep sógemiz. Keýdeden ıteremiz. Birden daý kóteremiz. Orystildi qazaqtardy jekkórýshilik bar ma, qalaı ózi? Biraq, solaı eken dep álgilerdi elden qýyp jibere almaısyz ǵoı? Olardy ózimizge tartý kerek. Aldap-sýlap bolsyn... Meıirimdilik qajet. Bul til úıretken kezde mańyzdy. Tómpeshteý júrmeıdi. Bireýdi zorlap: «Áı, sen tildi bilýiń kerek, qazaq bolǵannan keıin qazaqsha meńger», – dep úırete almaısyń. Eshteńe shyqpaıdy. Tildi aqylmen, tózimdilikpen, qazaqtyń bolmysyna tán daǵdy-dástúrmen úıretý qajet. Qazir bireýge aıǵaılap aqyl aıtqan da qaýipti...
– Til úırenýge ne talpyndyrdy?
– Ómir. Ol ózgerip keledi. Qazaq kóbeıip jatyr.
Stýdent kezde qurylys otrádyna baramyz. Jetekshimiz Dúısen degen jigit meni Ivan dep mazaqtaıtyn. Onyń «anany apar, mynany jetkizip tasta» degen qazaqsha buıryqtaryn túsinbeıtinmin. Soǵan qaramaı, Ivan dese qatty namystanatynmyn.
Qazaq bola tura, men nege qazaqsha bilmeımin? Álemde eki nemistiń fransýzsha sóılegenin kórý – nonsens. Solaı ǵoı? Eki jyl boıyna bar isimdi, bıznesimdi shegerip tastap, til úırendim. 50-ge kelgende...
– Eshten kesh jaqsy.
– Siz de solaı oılaısyz, á. Bir jıynda maǵan «qazaq tilin qalaı, qashan úırendińiz?» dedi.
Aǵymnan jarylyp, bastan keshkenimniń bárin aıtyp berdim. Alaıda, zalda otyrǵandar bir ǵana nárseni estidi. İlgeride 50-den asqanda til úırendim dep aıttym ǵoı. «Oǵan deıin aı qarap júrdińiz be?», – deıdi.
Qazaqsha taza sóıleıtinderge eshqashan jaqpaısyń. Budan keıin qapalanbaı kór. Bul mysqyl ma, álde kemsitý me? Qazaq tilin qaı jasyńda úırenseń de kesh emes. Budan keıin orystildi baýyrlarda belgili bir komplekstiń qalyptasýy zańdy.
De-úre – qazaq tili memlekettik til, de-fakto – dál osy dárejege jete almaı otyr. Tildiń máselesin kóterip júrgender «qazaq tilin damytý kerek» deıdi. Biraq bul urannyń áýelgi maǵynasynyń ózi durys emes. Orys tilin damytqan kim? Pýshkın, Tolstoı sıaqty tulǵalar. Qazaq tilin de tek úlken aqyn-jazýshylar, fılologtar, akademıkter damyta alady. Al qarapaıym adamdar tildi qalaı damytpaq? Tildi úıretý kerek. Bilmeıtinderge... Solaı ǵoı? Iaǵnı, úıretý kerek degen uran qısyndy.
– Qazaqsha jazyp júrsiz be?
– Jazýdy jetik meńgerdim demeımin. Biraq qazir óz oıymdy ájeptáýir erkin jetkizetin múmkindigim bar. Saýatty jazýǵa, qate jibermeı jazýǵa tyrysamyn.
Qazaq halqy, Qazaq memleketi týraly oı-pikirimdi qazaqsha bildirgim keledi. Til bilýge bir jaǵynan osy jaıt ıtermeledi. Bul taraptaǵy oıyńdy óz tilińde aıta almasań, seniń pikirińniń quny kók tıyn. Eshkimge keregi joq. Elýge deıin meniń ishimde kóp dúnıe qaınap jatty. Biraq, olardy oryssha aıtyp, oryssha jetkizip, abyroı tappasymdy bildim. Meniń kitaptarymnyń ózi ishtegi oı-pikirimniń syrtqa aqtarylǵan kórinisi.
– «Úıretý men damytýdyń arasynda úlken aıyrmashylyq bar» depsiz.
– De-úre – qazaq tili memlekettik til, de-fakto – dál osy dárejege jete almaı otyr. Tildiń máselesin kóterip júrgender «qazaq tilin damytý kerek» deıdi. Biraq bul urannyń áýelgi maǵynasynyń ózi durys emes. Orys tilin damytqan kim? Pýshkın, Tolstoı sıaqty tulǵalar. Qazaq tilin de tek úlken aqyn-jazýshylar, fılologtar, akademıkter damyta alady. Al qarapaıym adamdar tildi qalaı damytpaq? Tildi úıretý kerek. Bilmeıtinderge... Solaı ǵoı? Iaǵnı, úıretý kerek degen uran qısyndy.
– Qazaqstan kúnderdiń kúni tolyqtaı qazaqtildi memleketke aınalady. Buǵan kúmán joq. Biraq bul ortada orystildilerge oryn bola ma, olar ózgere me?
– Buǵan senbeıtin bolsam, qazaq tilin úırenip áýrege túser me edim? Qazaq tili buryn da bolǵan, qazir de bar, erteń de bolady.
Bir orys jýrnalısi maǵan: «Vy verıte chto kazahskıı ıazyk stanet na samom dele polnosennym gosýdarstvennym ıazykom?», – deıdi. Álgige: «Sen óziń týraly tym asqaq oılaıtyn sıaqtysyń. Qazaq tiliniń tolyqqandy memlekettik til bolýy nemese bolmaýy seniń qalaýyńa baılanysty emes», – dedim. İlgeride aıttym ǵoı. Ómir ózgerip keledi, qazaq kóbeıip jatyr.
Áńgimelesken Dýman BYQAI
