***
Kirispe sózde «Ekinshi dúnıe júzilik soǵys jyldarynda jáne soǵystan keıingi ýaqytta saıaasattan aýlaq bolýǵa tyrysty. Manchjýrıany uzaq aralap, XI ǵasyrdaǵy japon klasıkalyq romany “Sagı o Gendzıdi” oqýǵa kóp ýaqyt bóldi. Negizinen, japon shaı merekesi jatqan jumbaq. “Myń qanatty tyrna”(1949) romanynda osy “Sagı o Gendzıdiń” elementteri boı kórsetedi» delingen. Naqty tolyq túsinip jetý úshin “Sagı o Gendzıdi”, sonymen qatar, japon shaı madenıetin zerdelep shyǵý kerek bolar. Degenmen, oılanýǵa bolady...
[caption id="attachment_9701" align="alignleft" width="336"]
Nobel syılyǵynyń ıegeri Kavabata Iasýnarı[/caption]
Eger biz oı jóninde qandaı da bir forma bolýǵa tıisti der bolsaq, túrli qalypqa salyp kórgen bolar edik. Bizdińshe, oı estetıkasynyń mańyzy odanda joǵary. Eger biz oılaý barysyn forma nemese bolmys deıtin qalpaqqa tyǵyndasaq, onda bizge eshqashan oılanýdyń qajeti bolmas edi.
Jazýshy romannyń “Jolda aıyrylysý” degen bóliginde óz keıipkerin Japonıanyń belgili bir aýmaǵy, ákesiniń týǵan jeri Takedaǵa jiberedi. Romannyń bul bóligi keıipker haty negizinde baıandalǵan. Oqý barysynda kenetten tosyn burylysqa kezdeskendeı bolasyń. Bul burylys nege qajetti boldy, qandaı mańyzy bar degen suraqqa qalasyń. Shyǵarma jazylýdyń aldynda ma, álde, shyǵarma jazylyp bitkennen keıin be, Kavabata “Japon sulýlyǵynan nurlanǵan jyrlar” atty maqala jazǵan. Maqalanyń bir qoınaýynda mynadaı joldarǵa kezdesemiz: «Bottıchellı murasyn zertteýshi, arǵy men berginiń, Shyǵys pen Batys óneriniń esimi álemge belgili bilgiri, profesor Iasıro Iýkıo birde japon óneriniń ereksheligin óleń ispetti birǵana jolmen bylaı túsindirýge bolady degeni bar: «Dostaryń jaıly appaq qarǵa, nurly aıǵa, ádemi gúlderge qarap otyrǵandaǵydan artyq eshqashan tereń oılana almaısyń». Rasynda da, aıdyń nemese qardyń sulýlyǵyna súısinis, jyldyń tórt mezgiliniń tamasha kórinisterine tańdanys sátinde, osy bir ádemilikti alysta júrgen dostaryńmen bóliskiń kelip, janyńnyń maza tappaı sharquratyny bar emes pe? Sulýlyqty seziný adam janynda áldebir saǵynyshty oıatpaq, ómir mánine úńildirmek. Sana túkpirinde úlken uǵymdar men túsinikterdiń tamyr jaıýyna yqpal jasamaq, qarapaıym ǵana «dos» sózin qasıetti «adam» deńgeıine kótermek», – deıdi.
Jazýshynyń jan álemi óz eńbeginen beıtarap emes. Qasıetti «adam» sózi deńgeıine kóterilgen jazýshynyń sózge aınalyp ketýi, jaı bir «adam» degen bolmystyń qasıetti «sóz» deńgeıine kóterilýinde «udaıy naıza ushynda qalýǵa talasatyndar men sońyńda naıza ushynda qalatyn kim?» degen suraq arasyn bólip turǵan aýyr tynystyń bar ekeni ańǵarylady. Shyǵarmada baıandalǵan keıipker, zatynda, osy sulýlyqty bóliskisi kelgen edi. Avtor bul nýly qoınaýǵa óz jan dúnıesinde rýhanı tamyryna nár bergen qasıetti sińirdi.
Hatta keıipker ákesiniń týǵan jeri Takedadaǵy jergilikti aqyndar óleńinen oı órbitedi, osy bir ádemilikti alysta qalǵan saǵynyshymen bóliskisi kelgendeı.
[caption id="attachment_9699" align="alignright" width="255"]
"Myń qanatty tyrna" romany[/caption]
«Taýlarda yldı qulaıdy,
Syldyrap bulaq tómenge.
Júregindegi ardaǵyn
Jasyrǵan ary tereńge.
Jaıǵandaı syryn, armanyn,
Aspanmen jerge ortaq bop.
Jalǵyz-aq sáýle boılaıdy,
Bala kezden ustatpaı
Áýenim kókte oınaıdy.
Qaıǵyrǵan jalǵyz men emes,
Aq bult ta túndeı túnergen.
Qaıǵysy menen kem emes,
Taýlarǵa baryp túnegen.
Júrekte keıde baǵynbaı,
Umytty bárin saǵynbaı.
Joǵalar bári saǵymdaı.
Tilegi jalǵyz súıgeni,
Sansyrap ketpeı oldaǵy,
Din aman bolsa bolǵany», – depti aqyn Akıko Iosoıa.
«Birin biri aýystyryp otyratyn jyldyń tórt mezgiliniń sulýlyǵyn sıpattaıtyn «qar, aı, gúl» sózderi japon dástúrinde sulýlyq jaıly túsiniktiń de balamalary esepteledi» («Japon sulýlyǵynan nurlanǵan jyrlar» maqalasynan úzindi). Atalmysh shyǵarmada kezdesetin “Qıraǵan qorǵanǵa túsken aı sáýlesi”, betkeıge ósken jalǵyz tal jabaıy azalıa gúli jóninde de bizge oılanýdyń túbi osyndaı mánge keziktirer edi. Meniń bir kezderi úıindige aınalǵan Otyrar qamalynda bolǵanym bar, ol qazir jerden bıik bir tóbe, onda esińe ne túspeıdi, qıraǵan qalanyń dańqy, erlik týraly dastandar, eń bastysy, qasıetti “sóz” deńgeıinde turǵan kitaphananyń izim-ǵaıym joǵalýy. Úıindige aınalǵan qıraǵan qamal tóbesine kóterilýdi sulýlyq shyńyna kóterilý emes dep kim aıta alady?! Biraq qırandyǵa aınalǵan Otyrar qamalyna túsken aı sáýlesine kýá bolǵanym joq...
“Japon sulýlyǵynan nurlanǵan jyrlarda” japondyq, dálirek aıtqanda, shyǵystyq “bos sana”, “bolmyssyzdyq” jóninde oı túıindegende avtor: «Meniń ángimelerimnen de “bolmyssyzdyqty” taýyp jatatyny bar. Biraq bul batystyq túsiniktegi nıgılızmmen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn baǵyttar. Eýropalyqtar men bizdiń jan dúnıemizdiń negizinde ártúrli bastaýlar bar», – degen oıyn aıtady. Bul qoınaýdyń baıandaıtyny osy bir ózindik erekshe boıaýdy sińirý bolatyn. Bul jóninde oı sanamdy qursaǵan muz “Qıraǵan qorǵanǵa túsken aı sáýlesi” men betkeıge ósken jalǵyz tal jabaıy azalıa gúliniń syılaǵan “bolmyssyz” jylýlyǵymen erı bastady. Bul búkil shyǵarmanyń janyna aınalǵandaı boldy. Taqyryptan kútken myń qanatty tyrnanyń mıfi qyz qolyndaǵy qyzǵylt tústi fýrosokııge salynǵan “Myń qanatty tyrna” sýretine kezdestirdi de, ol avtordyń qoltańba retinde jıi jazyp qaldyratyn dzen taqýasy Dogenniń (1200-1253) ''Bastapqy beıne'' dep atalatyn:
Kóktemde – gúlder
Jazda – qustar.
Kúzde – Aı.
Kirshiksiz appaq qar –
Qys kúnderinde, –
deıtin bir shýmaq óleńine jetelep bardy. Bul shýmaq ta sulýlyq shyńyna bastaıtyn ózgeshe baılam ekenin túısine bilý lázim.
***
Shyǵarma jelisi bes alty keıipker aınalasynda órbıdi, bastalýy da shaı madenıetine qatysty dástúr jalǵastyǵynan syr shertedi. Bunda myńdaǵan tamyryn tirshilik ózegine jalǵaǵan adamdar bolmysy bar. Bunda bastapqy beıne joq bolýy múmkin, bastapqy beınege degen teńdessiz qurmet ári alys mezgildermen baılanystyryp turǵan sózden salynǵan kópir bar. Ol alýan túske boıalǵan, tipti, surǵylt tumannyń seıile-seıile tússizdikpen jymdasyp ketkeni sekildi. Bunda kózqaras pen áreket te kómeski túbine shyraq jaqqan.
Bizde álemdi jáne keıbir uǵymdardy sandyq mán arqyly beıneleý bar, biraq, biz ol sıfrlar kodynyń qandaı maǵyna júkteıtinine, naqty qandaı jaýaby bolar ekenine asyqqan joqpyz. Mysaly: jeti ata, jeti qat kók, jeti qat jer, jeti ǵalam, taǵysyn taǵylar. Bul jónindegi uǵymdy sanamyzǵa, bolmysymyzǵa engizgen shejire kókirektilerdiń túp mánin jete túsingeni anyq, ókinishtisi, búginge jetken joq, sol áýelgi qart shejire – túp tamyrdyń bastaýynda turǵan babalarmen birge kómilip ketkendeı. Bizge jetkeni, tek «degen eken» degen jalpaqshesheılik tyıym.
Mádenıet san túrli mádenıetter almasýynan gúl ashqan jańa órkenıet sabaǵynda jasyrynǵan ýly tikender áserinen naqty maǵynasynan birtindep alystaı bastaıdy, tipti, ýaqyt óte kele rásimder men sahnalyq qoıylymdarǵa ǵana kerekti qýyrshaqqa aınalyp ketedi. Shyǵarmada mynadaı bir detal bar:
«Kıkýdzı óner salasyn durys bilmegendikten, shaı saltanatyna laıyq gúldi taldaı almaıtyn. Bul jóninen qyzmetshi áıel de túk bilmeıtin, biraq oǵan shyrmaýyq tańerteńgi shaı saltanatyna laıyqtaı kóringen. Kıkýdzıdy úsh júz jyldyq asqabaqqa salynǵan bir kúnnen artyq ómir súrmeıtin názik shyrmaýyq oılandyrdy. Múmkin, bul úılesimdiliktiń óz úndestigi bar ma?» (shyrmaýyq – Japon tilinde aram shyrmaýyq - asago “tań beınesi” degendi bildiredi. Aýd.). Adamdardyń mádenıet pen mádenıetke qatysty zattarǵa degen naqty túsinigi umyt bolǵan jaǵdaıda, maǵynasyn túsinbeı jasaǵan durys isiniń ózi sana túkpirinde kómeskige aınalǵan túısiktiń jumys isteýiniń natıjesi desek te, túısik pen áreket arasyndaǵy qaıshylyq, báribir, maǵynasyzdyqqa dýshar etedi. Mádenıet óz qundylyǵyn joıa bastaıdy. Adamzattyń qajettilikke jutylyp bara jatqandyǵynan... Biraq shyǵarma keıipkerlerin baılanystyryp otyrǵan birden-bir dúnıe shaı saltanaty ekenin esten shyǵarmaǵanymyz jón. Olar ózderin baılanystyryp turǵan naqty nárseniń ne ekeni jóninde ózderine suraq qoıǵan emes, bizge de suraq qoıýdyń qajeti shamaly.
Talasbek Ásemqulov rejıser Amanjol Aıtýarovtyń “Qaýyshý” fılmindegi arba súıregen qyz týraly detal jóninde: «Qyz súıretken arba – súıgenderdiń pánı men baqı – eki dúnıede de aryla almaıtyn masyl taǵdyrdyń, peshenesine jazylǵan jazýdyń sımvoly», – deıdi.
Meniń oıymda qalǵany Kıkýdzı úshin, Iýkıko úshin, Pýmıko úshin qajettilikten qalǵan shaı saltanaty emes, tipti, Kıkýdzıdyń ákesiniń kóńildesi Oota hanymmen kóńildes bolýy da emes. Masyl bolyp jabysqan Tıkako.( Kıkýdzı, Iýkıko, Pýmıko, Oota, Tıkako – keıirkerler.) Basqalar odan ońashalanǵysy keledi, biraq, ol da bir jabysqaq masyl taǵdyr ispetti.
Mádenıet ýaqyt keńistiginde óz aldyna erkin ómir súrgen kezinde saqtalatyny, al ol adamdardyń nashar áreketine qyzmet ete bastaǵanda, qajettilikten birtindep qalatyny, joıylatyny belgili bolǵandaı. Biz osyndaı jaýapqa kezdestik, ol adamdardy jıirkenishti sezimnen keıingi úreıli maǵynasyzdyqqa shyrmady...
Shalqar DÁÝLETKELDİ, aqyn
