Qazaq nege – qorqyp, sekemdene beredi?
Táýelsizdik alǵanymyzǵa 30 jyl ótse de sol jaman ádetten aryla almaı kelemiz. Qazir qazaqtyń qorqatyn, sekemdenip qaraıtyn dúnıesi de kóbeıip ketti.
Toqsanynshy jyldary ǵalamdaný úrdisinen qoryqtyq. Ony aıtasyz, Jan-Klod van Damm men Arnold Shvarsenegger fılmderi jastardy buzaqylyqqa baýlyp jatyr dep aqyn-jazýshylarymyz gazetterge kóldeı-kóldeı maqala jazyp, jurttyń záresin alǵany esińizde shyǵar?
Biraq búkil álemniń jastary sol fılmderdi kórgen soń, «buzylyp», buzaqlyq jolǵa túsip ketpedi.
Búginde qazaqtyń qorqynyshyn týǵyzatyn dúnıelerdiń qataryna Qytaı men AES qosyldy.
Áleýmettik jelidegi bolmashy dúnıeni sebep qylyp, aty-jóni joq qorqatyn kúıge tústik. Bul endi jaqsylyqtyń nyshany emes. El bolamyz desek orynsyz fobıadan arylýymyz kerek.
Kúni keshe ǵana Qytaıdyń Sıan qalasynda ótken «Ortalyq Azıa – Qytaı» forýynan keıin keıbir azamattardyń boıynda fobıasy bas kóterip, áleýmettik jelide orynsyz áńgimeler taǵy da aıtyla bastaǵanyna kýá boldyq.
Qazaq pen qytaı bes myń jyldan beri kórshi
Dál osy máselege qatysty QR Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstri Darhan Qydyráli «Suraýy bar» kanalyna suhbat berip, qoǵamdaǵy Qytaıǵa qatysty úreı men qorqynyshtyń orynsyz ekenin aıtyp, jan-jaqty túsindirip beripti.
Sonymen qatar Darhan Qýandyquly el ishinde Qytaıǵa qatysty taralyp jatqan feık aqparattardyń toqtatýdyń jalǵyz joly – shynaıy aqparatty kóbirek tartyp, tosqaýyl qoıýǵa bolatynyn aıtypty. Mınıstrmen oıymen tolyqtaı kelisemiz. Budan basqa amalyn bizde kórmeı turmyz
– Feık aqparattyń aldyn alý úshin bizder shynaı aqparatty kóbirek tartýymyz kerek. Sol kezde ǵana jalǵan aqparatqa tosqaýyl qoıylady. Qazirgi tańda Qazaqstan men Qytaıdyń arasyndaǵy baılanysqa qatysty shyndyqqa múlde janaspaıtyn aqparattar taralyp, jurtty ekiudaı kúıge salýda.
Eger qazaq pen qytaıdyń arasyndaǵy baılanysqa tarıhı turǵydan qarasaq, eki el arasyndaǵy baılanystyń bes myń jyldyq tarıhy bar ekenin baıqaımyz. Ókinishke oraı, buǵan keıbir adamdar mán bermeıdi.
Qazaq pen qytaı bes myń jyldan beri qatar ómir súrip keledi. Iá, osy aralyqta túrli jaǵdaılar oryn aldy. Soǵys ta bolady. Eki el qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan dospeıil kezeńdi de bastan ótkergenin bilemiz. Qazaq handyǵy qurylǵaly beri qazaq pen qytaıdyń arasynda anaý aıtqandaı úlken soǵys bolǵan emes.
Sonaý kóne zamanda Jibek joly arqyly Qytaıdan shyqqan kerýender qazaqtyń keń saharasyn kókteı ótip, Batysqa túrli taýarlar tasydy. Osy Jibek jolynyń arqasynda Qazaq handyǵy kúsheıip, ekonomıkalyq turǵydan qýatty elge aınalǵanyn nege umytamyz?
Sol kezde «Qytaımen aradaǵy qarym-qatynas elimizdiń qaýipsizdigine nuqsan keltiredi» dep han-batyrlarymyz kerýenderdi ótkizbeı, shekarany tas biketip tastaǵan joq qoı. Qaıta olar qazaq jeri arqyly Jibek jolynyń ótýi ekonomıkalyq turǵydan paıdaly ekenin túsinip, ár ýaqytta Qytaımen tatý-kórshilik jaǵdaıdy saqtaýǵa tyrysty.
Sol kezde ata-balalarymyz Jibek joly memleketke tek qana ekonomıkalyq ıgilikten basqa, órkenıetterdi bir-birimen aralasyp, tutas álemniń damýyna draıver bolatynyn túsindi. Úlken masshtabta oı qorytyndylady. Demek, bizder de ata-balalarymyz sekildi keńinen oılanýymyz kerek.
Tarıhqa kóz salsaq, Jibek joly toqtaǵannan keıin jol boıyndaǵy elderdiń álsireı bastaǵanyn baıqaýǵa bolady. Óıtkeni, ekonomıkalyq baılanystar úzilip, halyqtyń ál-aýqaty kúrt tómendedi. Kerek deseńiz, Altyn ordanyń tarıh sahnasynan joǵalaýyna Jibek jolynyń toqtap, ekonomıkalyq quldyraý áser etkeni jasyryn emes.
Búginde sol ekonomıkalyq baılanys qaıtadan jandanbaqshy. Bul – úrdisten Qazaqstan syrt qalmaıtyny anyq. Muny kez kelgen azamat túsinýi kerek.
Bizder maqtanyshpen eske alatyn, túrkilerdiń talaı qaǵandaryna keńesshi bolǵan Tonykóktiń ózi Jibek joly bastaý alatyn Sıan qalasynda bilim alǵanyn bireý bilse, bireý bilmeýi múmkin.
Jalpy, Qytaıdyń qýatty memleket bolyp qalyptasýyna túrkilerdiń yqpaly zor boldy. Osydan qarap-aq qytaı men túrkiler bir-biri jatsynbaı tatý-kórshilik jaǵdaıda ǵumyr keshkenin ańǵaramyz. Qytaıdaǵy kóne qujattarǵa kóz salǵan adam qazaq pen qytaıdyń arasyndaǵy baılanys tym tereńde jatqanyn birden baıqaıdy.
Sondyqtan Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy baılanysqa qatysty kúdikke berilip, baıbalam salýǵa áste bolmaıdy. Qandaı jaǵdaı bolsa da qytaı qazaqqa qatysty dostyq peıilin saqtap keldi.
Aıtalyq, Abylaıhannyń zamanynda qazaq áskeri jońǵarlardan oısyraı jeńilgende ata-babalarymyz «qytaıǵa jutylyp ketemiz» dep kúmán-kúdikke berilmeı, qytaıdyń tatý-kórshilik qarym-qatynasty saqtaıtyna senimdi bolǵan ǵoı.
Kúni keshe ǵana ótken Sıandaǵy basqosýǵa Qazaqstan jalǵyz ózi barǵan joq. Basqosý «5-1» formatynda ótti. Dál osy formattaǵy kezdesýler EýroOdaq, Reseı jáne AQSH-pen de ótip turady.
Sondyqtan bul basqosýǵa kúdikpen qarap, shyndyqqa janaspaıtyn áńgimelerdi kópirtip aıtý orynsyz dep bilemin, – deıdi Darhan Qýandyquly.
Ras, qazir Qytaı álemdik saıasatty oryny bar, árbir isine jaýapkershilikpen qaraıtyn memleketke aınaldy. Sondyqtan Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy qarym-qatynastyń jandanýynan shoshýdyń qajeti joq.
Nurlan JUMAHAN
