«Poezıanyń basy da, aıaǵy da joq. Ol – sheksiz. Sol sebepti onyń sheńberi jaıly oılanýdyń qajeti shamaly. Ony jattaýdyń da keregi joq. Poezıamen birge júrý kerek. Óleńniń ár jolyn kózben súzip, zymyrap jónelgennen ada bolyp, aldyńda ashyq keńistiktiń turǵanyn elestetý qajet. Mine, óleńdi osylaı oqý kerek!» – Adonıs.
«Kezekte» turǵan uly aqyn
Nobel syılyǵyn alýda joly bolmaı júrgenderdiń biri – osy Adonıs. Ol – arab poezıasynyń klassıgi. Sýfıstik mıstıkalyq sheshimderdi qoldanatyn estetıkalyq revolúsıoner. Asadtyq saıasattyń qurbany. Adonıs birneshe onjyldyqtar boıy emıgrasıalyq ómir keshýde (Lıvan, Parıj). Arab birtutastyǵyn armandaıdy. Nobel syılyǵyna budan artyq adam tabýdyń ózi qıyn bolyp kórinedi. Biraq... Ókinishke oraı, basylym betterinde Adonıstyń esimi atalǵan barlyq maqalada onyń Nobel syılyǵyna «kezekte» turǵan adam retinde jazady. Meniń oıymsha, bul sırıalyq aqynnyń laıyqty baǵasy emes.
Ómir boıy Adonıs Qudaıdyń esimin serik qylǵan sırıalyq aqyn tabıǵattaǵy oı, sóz ben tildiń, ólim men ómirdiń ózgermeıtin qaǵıdasyn shyǵarmashylyǵyna arqaý etti. Ol klasıkalyq arab poezıasynan jańashyldyqqa deıingi joldy júrip ótti hám sol jolǵa qaıta oraldy. Sońǵy kezderde ádebıettegi basty syılyqqa (Nobel syılyǵy) úmitkerler qatarynan kórinip júrgen aqyn, shvesıalyq akademıa «tabaldyryǵyn» attaı almaı júrgenine de biraz boldy. Bıyl da Mýrakamı (japonıalyq jazýshy) ekeýi «juldyzdy» úmitkerler qatarynda. Osy oraıda,shamamyzdyń kelgeninshe qazaq oqyrmandaryna beıtanys aqynnyń ómirimen shyǵarmashylyǵyn saraptaý kórýdi jón kórdik.
Álı Ahmadtan Adonıske deıin
1930 jyly shııtterdiń otbasynda dúnıege kelgen Adonıs (Álı Ahmad Saıd Asbar), bala kúninen alqapta jumys istegen. Ákesi oǵan, bylaısha aıtqanda zorlyqpen, óleń jattatqan eken. Ýaqyt óte ol ózi óleń jaza bastapty. Al, 1947 jyly Sırıa prezıdenti Shýkrı Ál-Kýatlıge óleń oqý múmkindigine ıe bolǵan. Damasktaǵy ýnıversıtetterdiń birinde oqyp júrgen kezinde birneshe gazet pen jýrnaldarda redaktor retinde qyzmet atqarypty. Myna qyzyqty qarańyz, Álı Ahmad Saıdtyń óleńderin qabyldamaǵan gazetter, keıinnen Adonıstyń óleńderin gazetke shyǵarýǵa kelisken eken. 1956 jyly saıası jaǵdaılarǵa baılanysty Lıvanǵa qonys aýdarady. 1957 jyly Lıvan azamattyǵyn alady. Degenmen, ol áli kúnge deıin sırıalyq aqyn retinde tanymal. Já, bul tek onyń ómirinen qysqasha maǵulmat qana. Endi ony shyǵarmashylyǵyna kósheıik...
Adonıs 1970 jyly ádebıet salasyndaǵy sırıa-lıvandyq syılyqqa ıelik etken. Qazirgi arab aqyndarynyń ishinde de oıyp turyp oryn alǵan ádebıetshi. Onyń shyǵarmashylyǵyna fransıalyq poezıa men eýropalyq súrrealızmniń jáne mıfologıalyq obrazdardyń áseri mol ekeni de aıtylyp júr. Eýropa tilderine óleńderi aýdarylyp úlgergen aqyn eskperımentke de kóp barady. Poetıka men naqyl sózderdiń jáne ómir fılosofıasynyń sıntezin óleńge syıdyrýǵa tyrysady. Onysy sátti shyǵady da. Adonıstyń óleńderi 1984 jyldary Eýropada taraldy. 80-shi jyldary ol Parıjge qonys aýdaryp, IýNESKO-da keńesshi retinde jumys istedi. 2011 jyly úsh jylda bir ret beriletin Gete atyndaǵy syılyqqa ıelik etti. Oǵan deıin ol Eýropada ádebıetshi retinde birneshe maqala men ǵylymı eńbek daıarlady. 1959 jyly «Jańa poezıany» anyqtaýǵa tyrysý» baǵdarlamalyq maqalasynda ol poezıa men prozanyń aıyrmashylyǵy tek uıqas pen kóleminde ǵana emes, jeke adamnyń ómirge degen kózqaras tájirıbesinde, ıaǵnı, oıdyń sheksiz túsindirilýi men órbýi (interpretatio) ekenin aıtady. Óziniń óleńderinde ıslamǵa deıingi Jerorta mádenıetiniń (shýmerlik, fınıkıılik, vavılondyq, grekıalyq) shýaǵy bar ekeni seziledi. Ol óleńde ómirdi ózi jasaıtynyn, ıaǵnı, ár adamnyń oı sabaqtastyǵy beısanalyq deńgeıde ómirdi ózinshe kóretinin bildirgisi keletindeı (Ár adam óz ómiriniń Qudaıy - avtor). Onyń óleńderin fransıa tiline Ejen Gılvık pen Etel Adnan aýdarǵan. Gılvık «Adonıs keńistigi» degen óleń jazyp, ol jerde aqyndy óz álemderin týdyrýshy Qudaıǵa teńegen. Joǵaryda jazǵanymyzdyń bir kepili desek bolar... .
Ádebı basylymdardyń birinde bylaı dep jazypty:
«Iá, keıde Nobel syılyǵyn tamasha avtorlarǵa beredi – Marıo Vargas, Djon Kýtzee (Dj.Kýtsı – avtor), Teodor Mommenzý, Alber Kamú, Iosıf Brodskıı jáne t.b. Degenmen, kóp jaǵdaıda Lev Tolstoı, Vladımır Nabokov, Horhe Lýıs Borhes, Zebal sekildi myqty jazýshylarǵa berilmeıdi. Qazir ádildik pen ádletsizdik jaıly sóz qozǵaýdyń qajeti joq. Ádebıet - fýtbol emes. Nobel syılyǵy álemde bar júzdegen syılyqtardyń bireýi. Onyń laýreattar tizimin saraptaý keıde qyzyq ekeni ras. Tek ádebıet jaǵynan emes, naqty bir qoǵamdyq sananyń jumys isteýin túsiný úshin ǵana. Sonymen qatar, Nobel syılyǵynyń zıany da bar. Ol kitap pen jazýshynyń arasyn alshaqtatady. Sonyń kesirinen, qoǵamda kóptegen qaýeset pen kúlki týdyratyn pikirler qalyptasady. Keıbir jazýshylar basylym betterinde «Jıyrma jylǵa jýyq Nobel syılyǵyna kezekte tur» degen sıaqty maqalalardyń kesirinen dál osy syılyqtyń qamaýynda qalyp qoıady. Bul kúlkili. Uly jazýyshylardyń bundaı maqala betterinde aty jazylǵanynyń ózi olar úshin namysqa tıerlik jaǵdaı emes pe?! Olar dúkende kezek kútkendeı kúıde bolatyny anyq».
Nesi bar, biz de osy oımen kelisemiz!
Abzal SÚLEIMEN
