Onyń pikirinshe, ózbek prezıdentiniń saıası reforma týraly aýyz toltyryp aıtqan ýádesi aıaqsyz qalǵan. Opozısıanyń qol-aıaǵyn baılap-matap tastaǵan. Tutas júıe bir adamnyń qolynda shoǵyrlanyp jatyr. Bıliktegilerdiń jaqyn-juraǵaty mansapqa umtylyp, memqyzmetke tumsyq tyǵýda.
“Azattyqtyń” Ózbek qyzmetine osy máselege egjeı-tegjeıli toqtalyp, suhbat bergen Stronskıı Mırzıaevtyń Qazaqstannyń eks-prezıdenti Nursultan Nazarbaev salǵan súrleýge túsip ketkenine senimdi.
“Ol (Mırzıóev, red.) kúni keshegi prezıdent saılaýynda aıqyn basymdyqpen jeńiske jetti. Saılaýǵa birde-bir táýelsiz úmitkerlerdi jýytpady. Saıası alańda ádil báseke joq. Buǵan kelgende Ózbekstan Qazaqstannyń saıası júıesin aınytpaı qaıtalaýda. Eki eldiń arasyndaǵy uqsastyq munymen shektelmeıdi.
Sóz kóp, nátıje joq. Eki eldiń kóshbasshylary da reforma týraly talmaı aıtady, olardyń basym kópshiligi júzege aspaı, orta jolda qaldy”, – deıdi Stronskıı.
Onyń paıymdaýynsha, Mırzıaev Nazarbaevtyń izimen júrýde.
2000-jyldardyń bastaýynda Qazaqstannyń eks-prezıdenti de saıası reforma týraly ýádeni úıip-tókken. İs júzinde óz yqpalyn kúsheıtip, bıliktegi laýazymdy oryndarǵa týys-týǵandary men dos-jarandaryn jaıǵastyrǵan.
Mırzıaevtyń sóz aýanyna nazar aýdarsańyz, ózi jetekshilik etetin saıası júıeni qyzǵyshtaı qorǵaıtynyn ańǵarasyz. Ol qazirgi qurylymǵa saıası reformalardyń salqyny tıip ketkenin qalamaıdy. Mólsherlep, tam-tumdap qana júzege asyrǵan bolady. Bul Ózbekstan men Qazaqstan sekildi elderdiń saıası júıesine sińisti bolyp ketken avtorıtarlyq basqarýdyń taby.
Sóı degen Stronskıı eki eldegi prezıdent saılaýyna táýelsiz kandıdattardyń ótpeý sebebin bylaısha túsindiripti:
“Ózin-ózi usyný ınstıtýtyn qalyptastyrar bolsa, júıeniń irgetasy syr beredi. Onyń ústine Belarýstegi dúmpý Orta Azıadaǵy avtorıtarly bılikke sabaq boldy. Tıhanovskaıa sekildi dúleı kúshti aýyzdyqtaý ońaıǵa soqpaıdy. Sondyqtan mundaı táýekelge barǵysy joq.
Onyń ústine, eki jylǵa sozylǵan pandemıa Orta Azıa basshylarynyń osy kúnge deıin áýpirimdep jınaǵan abyroı-bedelin aqsatyp ketti. Saıasat óz aldyna, ekonomıkadaǵy kúrmeýli problemalar osy kezeńde aıqyn kórindi.
Ekinshi másele, opozısıanyń myń qubylýy. Anyq ıdeıasy az, qazirgi júıege qarsylyqpen shektelý qoǵamnyń qyzyǵýshylyǵyn týdyrmaı otyr. Opozısıanyń tatymdy argýmenti bolmaǵandyqtan, el olardyń sońynan erýge tartynady”, – deıdi sarapshy.
...
Qazaqstan men Ózbekstan júıege qarsy kúshterdi besiginde tunshyqtyrǵan. Stronskıı budan qulaǵdar ekenin aıtady. Dese de, ózin opozısıa dep ataıtyn jańa býyn ókilderiniń arasynda eldiń bolashaǵyna qatysty naqty, aıqyn ustanym joq.
Opozısıa bılikti synap, mineýdi ǵana biledi, óz tarapynan saýatty usynys aıtar potensıaly shekteýli. Opozısıa saıası hám ekonomıkalyq turǵyda saýatty ıdeıalardy ortaǵa salyp, ony joǵaryǵa jetkize bilse, qazirgi avtorıtarly júıeni demokratıaǵa qaraı baǵyttaýǵa bolady.
Osy jaıtty tilge tıek etken Stronskıı dese de, Qazaqstan men Ózbekstannyń jaǵdaıynda avtokratıadan demokratıaǵa qarǵý qıynǵa soǵaryn eskertken eken.
Onyń aıtýynsha, Qazaqstan bıligine oponent bolyp júrgen atyshýly Muhtar Áblázov kóshbasshylyqqa kózsiz umtylmaı turyp, aldymen óziniń saıası platformasyn qalyptastyrýy qajet.
“Halyqqa ne usynamyn? Qoǵam ony qalaı qabyldaıdy? Eldegi qazirgi júıeniń qundylyqtaryn qabyldamaıtyn aýdıtorıa men saıası qozǵalystardy qalaı toptastyrýǵa bolady?” degen máselege bas qatyrýy qajet.
“Qazaqstanda qalaı bolǵanda da, demokratıanyń nyshany bar. Kópbalaly analar talaı shendini qaǵyp-silkip, táýbesine túsirdi. Olardyń qas-qabaǵynan qaımyqpaı, jyly kabınetinen sýyryp alady. Qazaqstandaǵy azamattyq qoǵamnyń bolashaǵy bar. Eldegi ózgeris ataýly opozısıa emes, osyndaı jekelegen belsendilerden bastaý alýy múmkin”, – deıdi ol.
Stronskıı Mırzıaevty Nazarbaevtyń soqpaǵyna tústi dep synasa da Kárimovtiń dáýirinen beri Ózbekstanda birtalaı oń ózgeris boldy dep sanaıdy.
Áıtse de Mırzıaev ózine deıingi basshynyń súringen tustarynan sabaq alýy kerek. Sebebi avtokrat basshylardyń bılikten ketýi aqyr túbi tragedıamen aıaqtalady.
Olar jıǵan-tergeninen aıyrylyp, týys-týǵandary tentirep ketedi.
Sarapshy sóz oraıynda Kárimov ketkennen keıin qýdalaýǵa ushyraǵan Gúlnár Kárimovanyń taǵdyryna toqtalypty. Ózbekstannyń eks-prezıdenti kózi tirisinde týysqandarynyń tábetin tyıa almaǵan, munyń sońy nege ulasqanyn kúlli álem kórip-bilip otyr.
“Gúlnár qapasta otyr. Taǵy bir qyzy shetel asyp ketti. Baıqasańyz, Batysta mundaı «úrdis» joq. Merkel pensıaǵa ketti. Obama da úlken saıasatpen qosh aıtysty. Qazir dáris oqyp júr. Kishi Djordj Býsh sýret ónerine kóńili aýǵan. Onyń da jany tynysh. Tipti sońyna deıin bılikke talasyp, aqyry Aq úıdi bosatyp bergen Tramp ta dáýletin saqtap qaldy. Sebebi eńbegi adal. Batys elderiniń basshylary barymta, syrymta sekildi túsinikten ada.
Al Orta Azıadaǵy ahýal bólek. Bılikten taıǵan bolsańyz, osy kúnge deıin jıǵan-tergen kapıtalyńyzdan qosa aıyrylasyz. Sizben qatar týys-týǵanyńyz da sorlaıdy”, – deıdi Stronskıı.
...
Onyń pikirinshe, Ózbekstan men Qazaqstandaǵy aýdıtorıa saıası ózgeriske sýsap otyr. Olar jaqsy ómir súrgendi qalaıdy, saıası reformasyz buǵan qol jetkizý múmkin emesin áldeqashan uǵynǵan. Alaıda saıası elıta olardyń muń-muqtajyna bas aýyrtpaıdy, birinshi kezekte óz múddesi men qaltasyn oılaıdy.
Ózbekstan halqynyń Mırzıaevke kóńili tolady. Ol kelgeli ýaqytta qalyptasqan jylymyqty ózbek halqy buryn-sońdy bastan ótkergen joq. Kárimovtiń dáýirinde dúreleýge qurylǵan júıeniń janynda Mırzıaevtyń basqarý stıli demokratıanyń asqar shyńy sekildi bop kórinedi.
Sóı degen Stronskıı Toqaevqa da toqtalyp, “estıtin memleket” qaǵıdasy sol kúıi oryndalmaı, aıaqsyz qalǵanyn aıtypty.
“Alǵashqyda halyq onyń sózine shúbásiz sendi. Búgin, erteń bir ózgeris bolardaı úmit kútti. Ýaqyt kele bul úmittiń oty sóne bastady. “Halyq sózine qulaq asatyn memleket” baǵdarlamasy beti ashylmaǵan kúıi Toqaevtyń tartpasynda qaldy.
Eks-prezıdent pen qazirgi prezıdenttiń arasynda arazdyq joq. Alaıda olarǵa baǵynyshty komandalar tistesip, ustasyp qalatyn sekildi. Onyń ústine, Qazaqstan bıliginde ózgeristi múlde qalamaıtyn klandar bar. Olar tasada júrse de, Toqaevtyń reformasyn tejep otyr.
Tutastaı alǵanda, Toqaevtyń prezıdenttigi apaı-topaı dáýirge saı kelip qaldy. Karantın avtokratıaly júıelerdi eseńgiretip ketti. Onyń ústine, Toqaev Nazarbaevtyń ónimi. Saıası reforma júrgizip, erkin qımyldaıyn dese, eks-prezıdenttiń qas-qabaǵyna qaraıdy.
Dejavú. Qazaq qoǵamy qazir sondaı kúıde. Nazarbaevtyń tusynda da reforma týraly talmaı aıtylatyn, Toqaev eks-prezıdenttiń júris-turysyn aınytpaı qaıtalaýda”, – deıdi Stronskıı.
Onyń ústine, Qazaqstan bıliginiń kótere almas shoqpardy beline baılap alatyn jaman ádeti bar. Reformaǵa kelgende onyń júzege asý múmkindigin paryqtamaı jatyp, ýádeni úıip-tógedi, keıin tyǵyryqqa tirelgende aqtalýdyń amalyn izdep alasurady.
Al ózbek basshysy sońy kezderi Nazarbaevqa uqsap ketken. Memleketti basqarýǵa kelgende Nazarbaevtyń qatelikterin qaıtalaýy bek múmkin.
Sonyń bir belgisi – bılikke týys-týǵanyn tartý.
“Mırzıaevtyń kishi kúıeýbalasy Otarbek Omarov prezıdenttiń qaýipsizdik qyzmeti basshysynyń orynbasary. Nazarbaevtyń eks-kúıeýbalasy marqum Rahat Álıev te bılikke osyǵan uqsas jolmen aralasqan-tyn. Kúıeýbalalardyń bir saýsaǵy búgýli. Erteńgi kúni barmaq tistep, ókinetin de Mırzıaevtyń ózi bolmaq. Týys-týǵanyńdy bılikke tartý taǵyńdy shaıqaltýǵa sebepshi bolatyn faktor.
Orta Azıa basshylary Barak Obamadan úlgi alsa bolar edi. Ol saıasattan ketkenmen, qoǵamdyq ómirden jyraq qalǵan joq. Kitap jazyp, tabys tabýda. Prezıdenttik baılyqqa kenelýdiń jalǵyz joly emes”, – deıdi sarapshy.
Stronskııdyń tujyrymdaǵanyndaı, Mırzıaev bılikti birazǵa deıin ýysynda ustaıdy. Al Toqaevtyń taǵdyry tumandy. Ol naq prezıdent pe, álde ótpeli kezeńniń basshysy ma, kesip aıtý qıyn.
Solaı bola tura, Mırzıaev Toqaevqa qaraǵanda kekshil, ol mansapqumar, ataqqumar.
“Mırzıaev bılikke kele sala saıası qarsylastaryn abaqtyǵa japty. Bılikti edel-jedel óz qolyna toptastyrdy. Toqaevta mundaı umtylys joq. Ol Qazaqstandaǵy saıası júıede qalyptasqan tandemniń bir bóligi. Onyń quzireti men pármeni shekteýli sekildi kórinedi. Sondyqtan da eki eldiń arasyndaǵy basqarý stılinde birshama ózgeris bar. Ózbekstanda bılik tutastaı Mırzıaevtyń qolynda, al Qazaqstandy Toqaev pen Nazarbaev teń basqaryp otyr”, – deıdi sarapshy.
Ázirlegen, Dýman BYQAI
