Botagóz Isaeva [/caption]
Ult janashyry Botagóz ISAEVA Qostanaı oblysynyń Ýlánov eldi-mekeninde jeke aýyl qurǵan kazaktardyń áreketin basyný dep sanaıdy. Onyń buǵan qatysty oı-pikirin gazet betinde jarıalaýdy jón dep taptyq.
«Nur.kz» degen saıt kúlli elden «súıinshi» suraǵandaı boldy ótkende. Qostanaı oblysynyń, Ýlánov eldi-mekeninde kazaktardyń otbasy ózderiniń tarıhy, dástúri, bolmysyna saı kazak aýylyn qurǵaly jatyr eken.
Quryp ta qoıǵan. Arasynda atamany bar. Aty – Pavel Paratıkov deıdi. Sol búı depti: «Kazaktar áýelde aýylda turǵan. Halyq qalaǵa qashyp jatqanda, biz kerisinshe aýylǵa kóship keldik» depti. Jaraıdy, bul óz erki. Onyń «tarıh pen dástúrge saı kazak aýylyn quramyz» degeni qaýipti.
Aldymen «Nur.kz» týraly aıtaıyq. Bul saıt el ishine iritki salýymen aınalysatyn sıaqty. Ótkende qazir isti bolyp jatqan eks-premer Serik Ahmetov osy Nur.kz bar jáne taǵy birneshe yqpaldy saıtty ótirik aqparat taratyp otyr dep aıtqan. Ahmetov bulaı degen bolsa buǵan sebep boldy degen sóz.
Bul jolǵysyn qalaı túsinýge bolady? Aınalasy onshaqty kazak otbasyn kúlli Qazaqstanǵa jarnamalaý úshin atalǵan saıt úlken reportaj jasapty. Bul kimge kerek boldy? «Nur.kz» ony nege qýana habarlaıdy? Estip jatsa, ózderi jaýap berer dep oılaımyz.
Álgi ataman aıtqandaı, Ýlánovtaǵy kazaktar qaýymy óz dástúrine saı aýyl qurmaq eken. Olardyń dástúri ne? Eń birinshiden áskerı forma. Óıtkeni olar ult emes, áskerı jasaq.
Tarıhyna toqtalmaı-aq qoıalyq. Tek bir aıta keterligi, mynaý: óziniń Facebook-tegi paraqshasynda Jasaral Qýanyshalın tarıhshy Horoshkın degenge silteme jasapty. Ol ne degen?
«Kazaktarǵa – orystyń otarlaý saıasatynyń jyldam júrýine atsalysý, orys otarlaǵan jerlerde ımperıanyń yqpalyn arttyrý, otarlaǵan jerlerdi qorǵaý mindeti júktelgen (bylaısha aıtqanda, olar jazalaýshy otrádtyń qyzmetin atqarǵan, avt.)».
Imperıa qulaǵannan keıin kazaktar da quryǵan bolatyn. Endeshe Qazaqstandaǵy kazaktardyń qaıta «tirilýin» qalaı túsindirýge bolady? Qazaqtardyń Ermaktan kórgen qorlyǵy az ba?
Kazaktarmen sóıleskenimiz bar. Olar ózderin orys sanamaıdy. Bizder «erkin týǵan, erekshe jaratylǵan adamdarmyz» deıdi. Olardyń ereksheligi, ımperıanyń qolshoqpary bolǵanynda...
Qazaqstan táýelsiz alǵanda olar qýlyq jasady. Memleket basshysy Nazarbaevty joǵarǵy ataman etip taǵaıyndady. Prezıdent kelisti...
Qazaqstannyń zańy boıynsha, jalpy óz-ózin syılaıtyn kez-kelgen elde bóten ári sol eldiń áskerı úlgisimen sáıkespeıtin formany kıýge bolmaıdy! Soǵan qaramaı, álgi Ýlánovte qonystanyp alǵan kazaktar áskerı kıimi men shashkisin kıip alyp taırańdap júr. Olarǵa kim ruqsat berdi?
Olar nege orys ımperıasynyń týyn ustaıdy?
«Kazachá stanısa» deıdi...Jaraıdy, birikken eken. Jańa aýyl qurmaq eken. Biraq, sizder álgi «Nur.kz-ke» shyqqan kazaktardyń sýretin kórdińiz be?
Áskerı kıimi óz aldyna, olar áldeqashan quryp bitken Reseı ımperıasynyń týymen sýretke túsipti (tómende sýrette).
Aq, sary, qara tústi bul jalaý áldeqashan quryǵan Reseı ımperıasynyń týy. Bul týǵa tipti Reseıdiń ózinde tyıym salynǵan desedi. Bizde bárine ruqsat. Beıqamdyq.
Imperıa degenimiz ne? Ol otarlaýshy jáne qanaýshy.
Bul sýret nesimen qaýipti?
Bıylǵy jyldyń basynda «Bratá Slaváne» degen uıym dál osy týdy ustap sýretke túsip, ony ári qaraı áleýmettik jeliler arqyly taratqan (tómende sýrette).
Sýretti esi durys emes Ermek Taıchıbekov ilip alyp ketip, «orys ımperıasy jasasyn!» dep jar salǵan edi.
UQK bul uıymdy destrýktıvti dep tapqan. Mine, kazaktar ustap turǵan jáne álgi arandatýshy uıymnyń qolyndaǵy tý – bir tý!
Endeshe saýal: áldeqashan qurdymǵa ketken Reseı ımperıasynyń týyn ustaýǵa álgi Ýlánovtaǵy kazaktarǵa kim ruqsat berdi? Jalpy bul týdyń kazaktarǵa qandaı qatysy bar? Sen qazir Qazaqstanda ómir súresiń. Bizdiń elimizde bul tý turmaq, qazirgi Reseıdiń resmı týyn ustaýǵa ruqsat etilmeıdi.
Internetke kirip: «orystyń fashısik uıymdary» dep terseńiz mynaǵan kýá bolasyz: búginde bul tý osy fashısik uıymdardyń «ulttyq» jalaýy.
Reseıdiń 80-ge tarta qalasynda 53 fashısik uıym bar. Resmı tirkelgen!
Lavrýhın degen kim nemese kazaktar Shevsova-Valovany qoldaı ma?
Endi ekinshi jaıt. «Ońtústik aımaqtaǵy kazaktar odaǵy» degen uıym bar. Atamany – Lavrýhın degen bireý. Bul kim? Bul qazaqtardy jańqaǵa teńegen Tatána Shevsova-Valovaǵa (TSHV) qorǵaýshy jaldaý úshin aqsha jınaǵan adam.
[caption id="attachment_11986" align="alignleft" width="219"]
Lavrýha...[/caption]
TSHV-ny qorǵaǵan Lavrýhın ne deıdi?
«Tanúsha, qoryqpa! Bizdiń isimiz durys. Bul Qazaqstandaǵy orys dıasporasynyń quqyǵyn aıaqqa taptaý» depti álgi Shevsova ekeýiniń arasyndaǵy ózara áńgimede. Ult arazdyqty qozdyrdy degen Shevsova-Valovany elimizde resmı tirkelgen tóraǵasy, bylaısha aıtqanda atamany qoldap otyrsa, endeshe qazaqtarǵa qatysty kazaktardyń oı-pikiri qandaı ekenin qazirden boljaı berińiz.
Túsingenimiz, kópultty Qazaqstan degen jaı sóz. Kópultty Qazaqstanda qazaqty jek kóretinder kóp...
«Ataman» da anasyn tyńdaıdy
Marqum Altynbek Sársenbaev 90-shy jyldary búlik shyǵarmaq bolǵan kazaktardyń «qylyǵyn» bylaı dep baıandaıdy (Sársenbaevtyń «Táýelsiz elde táýmendi tulǵalar bolmaýy kerek» kitabynan alyndy).
Soltústikte «Gorkaıa lınıa» degen kazaktardyń uıymy sherý jasap, táýelsizdigimizge nuqsan keltirmek boldy. Sol jerge baryp jumys júrgizýge týra keldi. Soltústik Qazaqstandaǵy kazaktardyń basshysy Achkasov degen bireý eken, kazaktardyń polkovnık shenindegi áskerı formasyn kıip alypty. «Ataman Achkasov» dep kirip keldi. Túri tanys sıaqty. Qasymda otyrǵan oblystyń prokýroryna: «Siz nege mynaǵan shara qoldanbaısyz? Nege memlekettik mekemede kazaktardyń formasymen júredi?», – dep suradym.
Achkasovqa: «kıimińdi aýystyryp kelmeıinshe, senimen sóılespeımiz», – dedik. Áskerı kıimsiz kelgen soń qarasam, túri tipten tanys. «Osy men seni qaıdan kórdim?» desem, «obkom komsomolda zavotdel bolǵam» deıdi. Komsomol taraǵannan keıin, «ataman» bolyp ketken eken.
«Atamanmen» sóılesý múmkin emes, elirip tur. Sosyn anasyn shaqyryp aldyq ta: «Eger kazaktar sherýge shyqsa, biz áskerı kúsh qoldanamyz. Qaqtyǵys bolady. Balańyz túrmege ketedi. Qasynda júrgenderdiń bári qutylyp ketedi de, sizdiń balańyzǵa qıyn bolady. Óıtkeni bárin uıymdastyryp júrgen sol», – dep túsindirdik. Ana baıǵustyń jaǵdaıy belgili ǵoı, balasyn úıine qamap, alańǵa shyǵarmaı qoıdy. Qalǵan belsengen topty da bólshektedik.
El tynyshtalyp, endi keteıik dep jatqanda, habar jetti. Jambyldan bir poıyz qazaqtyń azamattary «Kazaktardy Qyzyljarda taltańdatyp qoımaımyz, toıtarys beremiz» dep kele jatyr eken. Olar qalaǵa kirse, áreń basylǵan kazaktar qaıta kóteriledi. Sosyn, Petropavldan 100 shaqyrym jerde olardy tosyp alýǵa týra keldi. Dastarqan jasap, jigitterdiń bárin kútip, «oıbaı, jaý ketti, endi keri qaıtyńdar» dep, bılet áperip, áreń bastyq. Qazir kúlkili sıaqty. Ol kezde órttiń lebi sezilip turatyn.
Daıyndaǵan, Dýman BYQAI
