Jýrnalısıka tarıhy ejelgi órkenıetterden bastaý alady. Adam balasy úshin aınalada bolyp jatqan jańalyqtardar habardar bolýy kúndelikti ómirine áser etken. Demek jańalyqtardy taratýdyń alǵashqy nysandary da sol ýaqyttyń ózinde paıda bolǵan. Ejelgi Rımde, Acta Diurna (kúndelikti is-sharalar) memlekettik jarıalanymdar bolyp, qoǵamdyq oryndarǵa qoıylǵan, al Qytaıda Tan áýleti sheneýnikterge arnalǵan "Kaiyuan Za Bao" gazetin qoldanǵan. Aqparatty bólisýge degen osyndaı alǵashqy talpynystar qurylymdy jýrnalısıkanyń negizin qalady.
Iogann Gýtenbergtiń 1450-jyldary baspa stanogyn oılap tabýy aqparatty taratýdy buryn-sońdy bolmaǵan deńgeıge jetkizip, baspa materıaldaryn qoljetimdi etti. Bul tehnologıalyq jetistik alǵashqy gazetterdiń basylyp shyǵýyna áser etti. Máselen Germanıada "Relation aller Fürnemmen und gedenckwürdigen Historien" jáne Anglıada "The Weekly News" basylymdary sonyń aıqyn mysaly. Jazba eńbekterdi jappaı óndirý múmkindigi jańalyqtardyń keń aýdıtorıaǵa jetýine múmkindik berip, qazirgi jýrnalısıkanyń qalyptasýyna jaǵdaı jasady.
18-ǵasyrda gazetter Eýropa men Amerıka kolonıalarynda keńinen tarala bastady. Londonda, 1785 jyly "The Times" (bastapqyda "The Daily Universal Register" dep atalǵan) mańyzdy basylymǵa aınaldy. Sonymen qatar, Amerıka kolonıalarynda 1690 jyly "Publick Occurrences Both Forreign and Domestick" alǵashqy gazet retinde jarıalandy. Osy kezeńde gazetterdiń kóbeıýi ýaqytyly jáne senimdi jańalyqtarǵa degen qoǵamdyq suranysty kórsetip, jýrnalısıkany qoǵamnyń mańyzdy elementine aınaldyrdy.
19 jáne 20 ǵasyrlarda jýrnalısıkada tergeý (investigative) jýrnalısıkasynyń paıda bolýy jáne radıo men televızıalyq jańalyqtardyń engizilýi jańa dáýirdiń kelýin bildirdi. Bul ózgerister jýrnalısıkany qoǵamdyq pikirdi qalyptastyrý men bılik organdaryn jaýapqa tartýdyń kúshti quralyna aınaldyryp, ony demokratıalyq qoǵamdarda "Tórtinshi bılik" retinde nyǵaıtty.
Jýrnalısıkanyń damýy ǵasyrlar boıy jalǵasyp, tehnologıalyq jańalyqtar men qoǵamdaǵy ózgeristerge beıimdelip keledi. 17-ǵasyrdaǵy baspa gazetterdiń alǵashqy danasynan bastap, 20-ǵasyrda radıo men teledıdardyń paıda bolýyna deıin jýrnalısıka óziniń aqparatty qamtý aýqymyn keńeıtip keledi. Al Sıfrlyq dáýir bul salany odan ári kúrdelenlirip, ınternet pen áleýmettik medıa arqyly jańalyqtardy lezde taratýǵa jáne aýdıtorıamen ınteraktıvti baılanys ornatýǵa múmkindik berdi. Bul evolúsıa jýrnalısıkany qazirgi qoǵamnyń mańyzdy bóligine aınaldyryp, halyqty aqparattandyrý, bılikti esepke tartý jáne demokratıalyq dıskýrsty damytýda mańyzdy ról atqarady.
Sońǵy jyldary elimizde erekshe serpilis baıqalǵan sala bıznes jýrnalısıkasy. Ekonomıkany, qarjyny jáne bıznes prınsıpterin tereń túsinip, derekterdi dál taldap, tereń taldaý jasaýǵa qabiletti jýrnalısterdiń bolýy asa mańyzdy. Bul biliktilik olarǵa úrdisterdi anyqtaýǵa, jasyryn zańdylyqtardy tabýǵa jáne bolashaq ekonomıkalyq senarılerdi boljaýǵa múmkindik beredi. Osylaısha, bıznes jýrnalıseri óz aýdıtorıasyna ǵalamdyq ekonomıkanyń kúrdeliliginde baǵyt alýǵa, ekonomıkalyq sheshimderdiń saldaryn túsinýge jáne naryq qozǵalystaryn boljaýǵa kómektesedi. Olardyń jumysy korporatıvtik álemde etıkalyq emes tájirıbelerdi, qarjylyq buzýshylyqtardy jáne korporatıvtik alaıaqtyqty zerttep, áshkereleý arqyly ashyqtyq pen esep berýshilikti arttyrady.
Qazaqstandaǵy bul salandaǵy aqparatty tratýdaǵy kóshbasshy sanalatyn Atamaken arnasynyń orny bólek. Arna jýrnalısteri úshin qarjylyq taqyryptardyń kúrdeliligi bilimderi men daǵdylaryn únemi jańartyp otyrýyn talap etedi. Sonymen qatar, obektıvtilikti saqtaý jáne múddeler qaqtyǵysynan aýlaq bolý óte mańyzdy, óıtkeni bıznes jýrnalıser yqpaldy korporasıalar men qarjy ınstıtýttarymen jumys isteıdi. Sandyq medıanyń ósýi de bul salany ózgertti, jýrnalıser jańa formattarǵa jáne jyldam jańalyq sıkldaryna beıimdelýi kerek, sonymen qatar naqty jáne tereń taldaý jasap otyrýy qajet. Osy oraıda arnada jaryq kóretin álem jańalyqtarynyń sholýy sózimizge dálel bola alady. Baǵdarlamanyń formaty men ujymnyń biliktiligi kórermenniń yqylasyna bólendi. Jýrnalısteriniń qurylymdy analızi jáne reportajdary, ekonomıkalyq ahýaldy aıqyn kórsetedi.
Mamandardyń aıtýynsha qazirgi jýrnalısıkada faktchekıng pen tilshilerdiń mýltılıngaldy bolýy asa mańyzdy. Birinshisi jańalyqtardyń dáldigi men senimdiligin qamtamasyz etedi jáne jalǵan aqparattyń taralýyna jol bermeıdi. Faktchekıng jýrnalıserge shynaıy derekterge súıene otyryp, qoǵamdy durys aqparatpen qamtamasyz etýge múmkindik beredi. Bul kórermender men oqyrmandardyń senimin nyǵaıtyp, jýrnalısıkanyń bedelin saqtaýǵa yqpal etedi.
Sonymen qatar mýltılıngýaldy jýrnalıs bolý qazirgi medıa ındýstrıanyń mańyzdy bóligine aınaldy. Jahandaný zamanynda birneshe tilde qarym-qatynas jasaý qabileti jýrnalıserge derekkózderdiń keń aýqymyna qol jetkizýge, ártúrli qaýymdastyqtar týraly habarlaýǵa jáne halyqaralyq oqıǵalardy jan-jaqty qamtýǵa múmkindik beredi. Kóptildi daǵdylar jýrnalısiń ártúrli mádenı ortadan shyqqan adamdarmen baılanys ornatý qabiletin arttyryp, túsinistik pen janashyrlyqty nyǵaıtady. Sonymen qatar, kóptildi jýrnalıser tildik kedergilerdi jeńip, jańalyqtardy aǵylshyn tilinde sóılemeıtin aýdıtorıaǵa qoljetimdi etip, ınklúzıvti jáne aqparattandyrylǵan qoǵamnyń damýyna úles qosady. Negizinde, kóptildi bolý jýrnalısiń qoljetimdiligi men mańyzdylyǵyn keńeıtip qana qoımaı, jýrnalısıkanyń jalpy sapasy men tereńdigin baıytady.
Barlyq jýrnalıser birneshe tilde sóıleı bermeıdi. Resýrstardyń shekteýliligi, ýaqyt tapshylyǵy jáne til úırenýdiń kúrdeliligi sıaqty ártúrli faktorlarmen baılanysty. Jýrnalısıkalyq jumystyń qıyndyǵyna baılanysty mamandardyń jańa tildi úırenýge jáne meńgerýge ýaqyt tabýyn qıyndatýy múmkin. Sonymen qatar, tildik oqytý baǵdarlamalary men qoldaýdyń qoljetimdiligi geografıalyq ornalasýyna jáne naqty medıa uıymyna baılanysty aıtarlyqtaı ózgerýi múmkin.
Alaıda, shyn júrekten qushtar jáne adal jýrnalıser kóbinese osy kedergilerdi jeńýdiń joldaryn tabady. Olardyń janashyrlyǵy mádenı jáne tildik alshaqtyqtardy joıýǵa umtyldyryp, ártúrli qaýymdastyqtar týraly dál jáne janashyrlyqpen esep berýge qabiletterin arttyrady. Tipti shekteýli resýrstarmen, bul jýrnalıser ózdiginen oqýmen aınalysýy, tildik almasý seriktesterin izdeýi nemese jańa tilderdi úırený úshin tegin onlaın resýrstardy paıdalanýy múmkin. Olardyń berilgendigi esep berý sapasyn baıytyp qana qoımaı, ártúrli mádenıetter arasynda úlken túsinistik pen baılanys ornatýǵa yqpal etedi.
Statısıka jýrnalıser arasyndaǵy kóptildilik qabiletteriniń aıyrmashylyqtaryn kórsetedi. Halyqaralyq jýrnalıser federasıasy júrgizgen saýalnamaǵa sáıkes, álemdegi jýrnalıserdiń tek shamamen 25%-y bir tilden artyq tildi meńgergen. Kerisinshe, Eýropa sıaqty joǵary tildik ártúrlilik bar aımaqtarda bul kórsetkish shamamen 40%-ǵa jetedi. Bul kóptildilik belgili bir aımaqtarda jıirek kezdesetinin kórsetedi, biraq álemdegi jýrnalıserdiń aıtarlyqtaı bóligi monotildi bolyp jumys isteıdi. Bul aıyrmashylyq jahandyq esep berý standarttaryn jáne ınklúzıvtilikti arttyrý úshin jýrnalısıka ındýstrıasynda til úırenýge kóbirek resýrstar men qoldaý kórsetýdiń mańyzdylyǵyn atap kórsetedi.
Osy oraıda Qazaqstandyq aýdıtorıaǵa aǵylshyn tilinde habar taratyp, sheteldik sarapshylarmen aǵylshynsha sóıleı alatyn jýrnalıster saýsaqpen sanarlyq. Solardyń alǵashqy tolqynyn Habar arnasynan kórýge bolady. Máselen praım taım ýaqytyna qoıylǵan qorytyndy jańalyqtardan keıin Talǵat Almanovaen aǵylshyn tilindegi suhbat kórermenniń kózaıymna aınaldy. Sala mamandarynyń joǵary baǵasyn alǵan bul jobanyń erekshelikteri ne toqtalsaq. Máselen, Talǵat shet elden kelgen álem elderiniń basshylary men ókilderinen aǵylshyn tilinde suhbattasyp, kórermenniń nazaryna jańa format usyna bildi.
Onyń aǵylshyn tildegi suhbatynyń ereksheligi spıkerdiń jaýaptaryn tikeleı aýdarmasyz, qaz-qalpynda kórermenge usyna bilýinde ǵana emes, sonymen qatar onyń naryqqa jańa ınovasıa ákelýinde, suhbatty jańasha foromatta júrgizýinde. Sonymen qatar jaryqtyń durys qoıylýynan bastap, áńgimeniń erkin formatta bolýyna deıingi kishkentaı detalderge mánberilýi jobanyń sátti shyǵýyna erekshe úles qosty. Árıne, spıkerlerdi tabý men olardyń resmı is sapary barysynda suhbat berýge kelistirý ońaı sharýa emes.
Degenmen Talǵattyń suhbattasqan qonaqtarynyń qatarynda Qazaqstanǵa resmı is-saparmen kelgen Serbıa Prezıdenti Tomıslav Nıkolıch, Nıderlandy Premer-Mınıstri Mark Rútte, Kosta Rıkanyń Syrtqy İster Mınıstri Manýel Gonsales Sansa jáne ózgeler boldy. Sonymen qatar aǵylshyn tiliniń elementteri qamtylǵan jáne jańa serpilis ákelgen “Meniń Jerim” tanymdyq týrısik baǵdarlamasy da eto joǵary reıtıńke jetýiniń bir bóligi Talǵattyń qonaqtar men eksperttermen aǵylshynsha emin erkin dıalog quryp, baǵdarlamany qyzyqtyra bilýinde. Sonymen qatar baǵdarlamanyń rejıserlik jańalyǵy, buryn sońdy bolmaǵa jańa, dınamıkasy óte joǵary baǵdarlamaǵa aınaldyrdy. Efırden ótken ýaqytta Talǵat júrgizgen baǵdarlama eń joǵary kórsetkishter kórsetti.
Demek aǵylshyn tilin jetik meńgerý jýrnalısterdiń múmkindikterin ashyp qana qoımaı, kórermenniń kóńilinen shyǵatyn kontenttiń jaryq kórýine áser etedi. Jalpy mýltılıngýalızm jýrnalsıt pen kqrermenge bereri mol. Bul ınklúzıvtilik tek úlken aýdıtorıany tartyp qana qoımaı, kórermenderdiń óz tilderi men mádenıetteriniń baǵalanǵanyn sezinýi arqyly olardyń medıamen baılanysyn kúsheıtedi. Sonymen qatar, kóptildi esep berý kros-mádenı dıalogty jáne túsinistikti yntalandyryp, kórermenderdiń senimi men adaldyǵyn arttyrady. Ǵalamdanǵan álemde ártúrli tilderde kontent usyný múmkindigi medıa uıymdaryn jaýapty jáne ózekti etip kórsetedi, nátıjesinde jalpy ózara árekettestikti arttyryp, olardyń qamtý aýqymyn keńeıtedi.
Sonymen qatar qazirgi telearnalardaǵy sport salasyndaǵy serpini erekshe baıqalady. Sport jýrnalısıkasy medıa keńistiginde mańyzdy oryn alady, sporttyq is-sharalar, sportshylar jáne sport uıymdary týraly tereń qamtýdy usynady. Ol tek aqparat berip, kóńil kóterip qana qoımaı, sportty túsiný men baǵalaýdy arttyratyn synı taldaý men túsinikterdi de qamtamasyz etedi. Jergilikti áýesqoı lıgalardan bastap halyqaralyq jarystarǵa deıingi ártúrli sport túrlerin qamtý arqyly sport jýrnalısıkasy jankúıerler arasynda qaýymdastyq pen ortaq qumarlyq sezimin damytýǵa kómektesedi. Ol tiri is-sharalardyń tolqýyn jeke qatysa almaıtyndarǵa jetkizip, barlyq adamdardyń sońǵy nátıjelerge, mańyzdy sátterge jáne sahna artyndaǵy oqıǵalarǵa qol jetkizýin qamtamasyz etedi.
Sonymen qatar, sport jýrnalısıkasy komandalyq jumys, tabandylyq jáne adal oıyn sıaqty qundylyqtardy nasıhattaýda mańyzdy ról atqarady. Ol sportshylardyń jetistikterin kórsetip, olardyń qajyrly eńbegi men beriktigin aıqyndap, kórermenderdi shabyttandyryp, yntalandyrýy múmkin. Qosymsha, sport jýrnalıseri dopıng, sybaılas jemqorlyq jáne sporttaǵy teńsizdik sıaqty máselelerdi zerttep, esep berip, uıymdar men jeke tulǵalardy jaýapkershilikke tartyp, oń ózgeristerge jol ashady. Eseptelmeıtin sport túrleri men sportshylarǵa platforma usyna otyryp, sport jýrnalısıkasy sport áleminiń ártúrliligi men ınklúzıvtiligine yqpal etedi.
Negizinde, sport jýrnalısıkasy jankúıerlerdi aqparattandyrý jáne tartý úshin ǵana emes, sonymen birge qoǵamǵa keńirek áser etý úshin de mańyzdy. Ol jurtshylyq pen sport álemi arasynda tereńirek baılanys ornatyp, mańyzdy qundylyqtardy nasıhattap, ındýstrıada ashyqtyq pen jaýapkershilikti qamtamasyz etedi.
Sport jýrnalısıkasynda oıyp turyp oryn alǵan Amangeldi Seıithandy aıtpaı ótýge bolmaıdy.
Esterińizde bolsa 1998 jyly Fransıada ótken Álem chempıonatyn "Habar" telearnasynan mıllıondaǵan kórermen tamashalaǵan bolatyn. Sol oıyndarda komentator etken kórermenniń súıikti jýrnalıseriniń biri Amangeldi Seıthan qazaq jankúıerleriniń esinde erekshe qaldy.
Sodan keıin 2000 jylǵy Olımpıada oıyndaryn, 2002 jylǵy Ońtústik Koreıa men Japonıada ótken mýndıaldi de júrgizdi. Amangeldi qazaq komentatorlyq ónerine jańa lep berdi. Ol ár efırdi qyzyqtyryp, mánerli sózderimen jandandyra bildi. Sóz saptaýynyń ereksheligi men sózdik qorynyń baılyǵy alańdaǵy tartysty aıtys úlgisinde jetkizip, sýyryp salma uıqastarymen kórermenderdi baýrap alýǵa múmkindik berdi. Amangeldi Seıthan qazaq jankúıerlerine álem fýtbolynyń juldyzdaryn jaqyndata tústi.
Fýtbolshylardyń oıyndaryn qazaqy kózqaraspen baǵalaýdy úıretti. Álem chempıonatynyń jartylaı fınalynda An Djýn Hvannyń penaltı tebetin sátinde Olıver Kannyń Germanıa qaqpasyn qorǵaýyn "An jeńe me, álde Kan jeńe me?" dep sıpattaýy tyńdaýshynyń qulaǵyn qandyryp, este qaldy.
Ispanıa jarystan erte shyǵyp qalǵan kezde "qazir olar Madrıdte sháı iship otyr" degeni jurtty kúldirdi. Amangeldi Seıthannyń aldyn ala daıyndaǵan óleń shýmaqtary, maqal-mátelderi jáne taktıkalyq oıyndy sózben sheber jetkizýi onyń qazaq komentatorlyǵyna qosqan zor úlesi edi.
Jýrnalısıka árqashan qoǵamdaǵy ózgerister men tehnologıalyq jetistikterge beıimdeletin dınamıkalyq sala bolyp keledi. Aldaǵy ýaqytta jýrnalısıkanyń jańa trendter men tehnologıalardy biriktire otyryp, damýyn jalǵastyratyny sózsiz. Sıfrlyq revolúsıa jańalyqtardy jınaý, habarlaý jáne tutyný tásilin ózgertti, jasandy ıntellekt, derekter jýrnalısıkasy jáne ımmersıvti medıa sıaqty ınovasıalar jýrnalısıka álemin qaıta qalyptastyrýda. Áleýmettik medıa men mobıldi platformalardyń kóbeıýi aqparatty taratý prosesin demokratıalandyrdy, bul ártúrli kózqarastardan oqıǵalardy jetkizýge jáne kóptegen daýystardyń estilýine múmkindik berdi.
Bolashaqta vırtýaldy shyndyq, blokcheın jáne jetildirilgen analıtıka sıaqty ozyq tehnologıalardyń odan ári ıntegrasıalanýyn kútýge bolady, bul jýrnalısıkanyń tereńdigi, dáldigi jáne qyzyqty bolýyn arttyrady. Bul jetistikter jańalyqtar óndirisiniń tıimdiligin arttyryp qana qoımaı, aýdıtorıalar úshin ınteraktıvti jáne derbestendirilgen tájirıbelerdi de jasaıdy. Jýrnalısıka osy ınovasıalardy qabyldaı otyryp, qoǵamdyq aqparattandyrýda, demokratıalyq pikirtalastardy damytýda jáne bılikke esep berýde mańyzdy kúsh bolyp qala beredi. Jýrnalısıkanyń qoǵamnyń ajyramas tiregi retinde qala beretini sózsiz.