Ýran arzan baǵamen shetelge ketip jatyr
– Tımýr Mıftahuly, elimizde AES salý máselesiniń ózektiligi artyp otyr. Sizdińshe, AES-tiń energetıkalyq múmkindigi men artyqshylyǵy qandaı?
– Negizi Balqash mańaıynda salynatyn AES qurylysynyń jobasy ótken ǵasyrda qarastyrylǵan. Alǵashqy joba 1996-1997 jyldary qolǵa alyndy. Sol kezdiń ózinde tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemesi men barlyq esep-qısaby jasaldy.
AES bizge ne úshin kerek?
Birinshiden, óndiristi ártaraptandyrý kerek boldy. Ózińiz bilesiz, bizdegi óndiristiń kóbi kómir stansıasy arqyly jumys isteıdi. Tájirıbe kórsetkendeı, bul elimizdiń energetıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etýine qajet bolyp sanalady. Sebebi, bolashaqta kómirtegi komponentterin qoldanýǵa salynatyn salyq kólemi de artady. Onyń ústine búkil álem jasyl ekonomıkaǵa kóshýdi quptap otyr. Sondyqtan bul júıede múmkindiginshe kómirteginsiz energıa kózderin damytý kózdeldi.
Demek, elektr energıasyn ártaraptandyrý máselesi sonaý 1996 jyly talqyǵa salynǵanyn aıta ketý kerek. Munyń bári elimizdiń energetıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etýden týǵan.
Ekinshiden, Qazaqstan kóp jyldan beri ýran óndirý boıynsha álemde birinshi orynda, al ýran qory boıynsha ekinshi orynda. 2018 jyldan bastap ýran satý kólemi boıynsha da álemde birinshi orynǵa shyqty. Elimizde jyl saıyn 20 myń tonnadan astam ýran óndiredi. Bul álemdegi búkil ýran óndirisi kóleminiń shamamen 40 paıyzy.
Mine, álemdik ýran óndirisiniń osynshama bóligi Qazaqstanǵa tıesili. Sondyqtan bizde kómirge qaraǵanda ýran energetıkalyq qory kóp. Qazir ýran arzan baǵamen shetelge ketip jatyr. Munymen qosa Óskemen qalasynda ıadrolyq otyn óndirisi bar. Keńestik kezeńde bul qaladaǵy nysan ıadrolyq otyn tabletkalarynyń 80 paıyzymen qamtamasyz etti. Tipti, sol ýaqytta álemdegi qýatty óndiris oshaǵyna aınalsa da, keıin toqtap qaldy.
Byltyr Qytaı naryǵy úshin ıadrolyq otyn óndiretin óndiris orny iske qosyldy. Osy aıtylǵan faktordyń barlyǵy elimizdiń energetıkalyq saıasatyn damytý kerektigin aıǵaqtaıdy.
Qazaqstannyń energıa júıesin damytýǵa baılanysty konsepsıa jasaqtalyp jatyr. Munyń barysynda elektr generasıasynyń ár túri eskeriledi.
Atap aıtqanda, dástúrli energıa kózderi – kómir, munaı, gaz túrinen bólek, sý elektr stansıasy men jańartylǵan energıa kózderin jáne buǵan atom elektr stansıasyn qosýǵa bolady. Árıne, bul faktorlar ǵylymı-tehnıkalyq áleýetimizdiń damýyn kórsetedi. Sonyń ishinde atom energetıkasy – aıtarlyqtaı joǵary tehnologıaly óndiriske jatady. Sońǵy kezde ıadrolyq medısına, ızotopty tehnologıa keń tanymaldyqqa ıe. Tipti, qazir ıadrolyq medısına ortalyǵy jaqsy damyp keledi. Munyń bári atom energıasyn paıdalanýmen tyǵyz baılanysty.
– AES – elimiz úshin strategıalyq mańyzy bar nysan. Árıne, muny ózimizdiń mamandar basqarýy tıis. Bul salada bilikti ǵylymı mamandar jetkilikti me?
– Árıne, maman jaǵynan másele joq, jetkilikti. Bizde úlken Ulttyq ıadrolyq ortalyǵy, Iadrolyq fızıka ınstıtýty bar. Munda atom energetıkasy boıynsha mamandar daıyndalady.
Sondaı-aq, elimizde atom energetıkasy mamandary úsh joǵary oqý ornynda daıarlanady. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń fızıka fakúltetinde «Iadrolyq fızıka» degen mamandyq burynnan bar. Al eki jyl buryn osy oqý ornynda Máskeý ınjenerlik-fızıkalyq ınstıýtynyń fılıaly ashylyp, atomdyq reaktorlar mamandyǵyn daıarlaý qolǵa alyndy. Ǵ.Dáýkeev atyndaǵy Almaty energetıka jáne baılanys ýnıversıtetinde, L.Gýmıleev atyndaǵy Eýrazıalyq ulttyq ýnıversıtetinde atomdyq reaktorlar jáne ıadrolyq energetıka mamandyǵy bar.
Odan bólek, jastar «Bolashaq» baǵdarlamasymen «Atom ónerkásibi», «Atom ıadrosy jáne bólshekter fızıkasy», «Tehnıkalyq fızıka» jáne «Iadrolyq ınjenerıa» mamandyqtary boıynsha bilim jınaqtap keledi. Demek, bizde atom energetıkasyn damytatyn múmkindik te, mamandar da jetkilikti.
Kún men jeldiń energıasy turaqty emes
– Eger AES salynsa, energıa salasynda táýelsizdikke qol jetkize alamyz ba?
– Bizdiń aldymyzdaǵy maqsat – elimizdiń energetıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý. Eger qajetti, kóp mólsherdegi energıa kózin der ýaqytynda tıisti jerge jetkizip, eldi túgel qamtyp otyrsaq, qaýipsizdikti saqtaý degen osy.
Atom elektr stansıasy týraly aıtqanda ol nysannyń qaýipsiz jumys isteýin qamtamasyz etý mańyzdy. Iaǵnı, biz ekonomıkalyq turǵydan jaqsy kórsetkishke ıe zamanaýı úlgidegi 3 jáne 3+ sońǵy býyn reaktoryn qarastyryp jatyrmyz. Bizge usynys bergen elderdiń vendoryn qarastyrǵan kezde aldymen osy jaǵyna basa kóńil bólemiz. Sebebi, bul eń qajetti negizgi faktordyń biri.
– 2035 jylǵa qaraı elektr qýatynyń tapshylyǵy 30 paıyzǵa artady degen boljam bar. AES salynǵanǵa deıin qalaı amaldaımyz? Bálkim, balama energıa kózderin jańǵyrtýǵa basa mán berý kerek pe?
– Bul saýalǵa energetıkter naqty jaýap beretin shyǵar. Bul – bir. Ekinshiden, balamaly energıa kózderin damytý máselesi buǵan deıin de aıtylyp keldi.
Alaıda, balamaly energıa kózderi – asa kúrdeli baǵyt. Budan alynatyn qýat kózi de turaqty emes. Generasıa da úzdiksiz jumys isteı almaıdy.
Bylaısha aıtqanda, kún, jel energıasy aýa raıynyń qubylmalyǵyna baılanysty. Máselen, kún bultty bolsa, jel turmaı qalsa, ne isteımiz? Bul kezde kún batareıasy isten shyǵyp qalady. Sondyqtan energıa jınaqtaý qory birqalypty bolmaıdy.
Bir sózben aıtqanda, mamandar balamaly energıa kózderi óte qymbatqa túsetinin aıtýda. Al atom stansıasy bazalyq generasıany tolyqtaı qamtamasyz etedi.
Qazirgi tańda gaz stansıalaryn salý qurylysynyń jobasy qolǵa alynyp jatyr. Munaı, gazdy qoldaný arqyly elektr kózin óndiretin tehnologıaǵa negizdelgen. Bul AES-ke qaraǵanda áldeqaıda tezirek salynady. Sondyqtan AES salynǵanǵa deıin energıa tapshylyǵy máselesiniń ornyn gaz stansıasy jaba turady. Al Qazaqstannyń elektr energetıkasy tujyrymdamasyn jasaqtap, qabyldaǵan kezde bizge qansha atom blogy kerek, onyń qýattylyǵy qandaı bolýy tıis, osy túıtkildiń bárin esepke alý qajet. Ázirshe kómirteksiz bazalyq jalǵyz generasıa – atom energetıkasy.
– Chernobyl men Fýkýsımadaǵy qaıǵyly apatty tilge tıek etetin halyqtyń boıynda áli de úreı basym. Bul kózqarasty qalaı ózgertýge bolady? Jalpy, AES qaýipsiz be?
– Árıne. Onyń qaýipsizdigine kúmán keltirýge bolmaıdy. Álginde biz joba boıynsha tek 3 jáne 3+ sońǵy býyn reaktoryn ǵana qarastyryp otyrǵanymyzdy beker aıtqan joqpyn. Mundaı reaktordyń qaýipsizdik deńgeıiniń kórsetkishi joǵary ári bul energobloktardyń apatqa ushyraýy sırek. Blokty paıdalanýǵa bergennen keıin 10 mln jyl ishinde bir oqıǵa bolýy múmkin.
Al halyqtyń pikiri men kózqarasyn ózgertý túsindirý jumystarynyń aıasynda júzege asady dep oılaımyn. Árıne, bizge osy turǵyda qoıylatyn sandaǵan suraqqa barynsha jan-jaqty jaýap berýge tyrysamyz. Alaıda, turǵyndar arasynda túbegeıli qarsylyq tanytýshylar joq. Biz únemi saýalnama júrgizemiz ǵoı.
Sonyń nátıjesine qarasaq, Qazaqstan halqynyń basym bóligi atom energetıkasyn damytýdy qoldaıdy. Al muny áleýmettik jelide qarsy pikir jazýshylardyń oıymen ólsheýge bolmaıdy.
Sol baıaǵy Chernobyl men Fýkýsımany negizge alyp, attandaı beretinder kóp. Biz barynsha túsindirip, ashyq bolýǵa tyrysamyz. Desek te áleýmettik jelidegi pikirler tutas halyqtyń oı-tujyrymy emes. Shyn máninde, bul saladan habary bar, tehnıkalyq bilimge jetik, saýatty mamandardyń kózqarasy múldem basqa.
AES? Balqashtyń sýy tartylyp qalmaı ma?
– Byltyr Energetıka mınıstrligi AES salatyn aýmaq retinde Balqash kóli mańyndaǵy Úlken aýyly tańdalǵanyn aıtty. Alaıda, muny jergilikti turǵyndar qalaı qabyldady?
– Menińshe, bul aımaqtaǵy halyqqa bári túsinikti. Olar munyń sonaý 1996 jyly qolǵa alynǵan joba ekenin jaqsy biledi. Sodan beri jobanyń qashan bastalatynyn kútip júr desem artyq aıtqanym emes. Jergilikti jurttyń pikirin bilýge barǵan jýrnalıser men blogerlerge de solaı jaýap bergen. Alaıda, blogerler tarapynan «turǵyndar AES-tiń salynýyn kútip júr. Olarǵa jumys kózi tabylsa bolǵany» degen pikirdi estip qaldym. Bul olaı emes. Sebebi, tehnıkalyq bilimi bar kez kelgen energetıka mamany atom stansıasyna qatysty máseleniń bárine qanyq. Biz olarmen talaı márte sóılesip, túsindirdik. Qazir olardyń tarapynan qoldaý jaqsy.
– Eger eki reaktorly reaktor salynsa, oǵan qajeti sý kólemi qansha? Osy turǵyda Balqash kóliniń sýy azaıyp, radıasıalyq qaldyq mólsheri artady degen pikirge ne deısiz?
– Munyń bári jobada jan-jaqty qaralady, esepteledi. Árıne, Balqashtyń sýyna tıtteı de áseri joq. Aıtalyq, Belorýssıada 1200 mVT-tan turatyn eki reaktor bar. Oǵan jylyna tutynatyn sý kólemi 63 mln tekshe metr. Iaǵnı, qaıtarymsyz shyǵyn retinde sý býǵa aınalyp ketedi. Demek, sýdyń qaınap ketýi múmkin emes. Munyń bári esepteýli.
Balqash kólinde sýdyń tabıǵı túrde býlanýy jylyna 0,3 paıyz mólsherde ǵana. Demek, Balqash kólindegi sý kólemine zıany tımeıdi.
Sondaı-aq, AES-te radıoaktıvti qaldyqtar syrtqa shyqpaıdy. Birneshe kontýr bolady. Sol kontýr boıynda salqyndatylady. Biz sýdy ne úshin qoldanamyz? Eń aldymen elektr generatordan keıin turatyn kondensatorlardy salqyndatý úshin. Kontýrdaǵy qubyrmen júretin sý kól nemese toǵandaǵy sýmen janaspaıdy. Sondyqtan «radıoaktıvti qaldyqtar Balqash kóline quıylady» degen pikir jańsaq. Onyń bári arnaıy tehnologıa arqyly qadaǵalanady. Tipti, qajet dep tapsaq, álemde sýdy múldem qajet etpeıtin jobalar bar. Biraq bulardyń baǵasy qymbatyraq bolady.
Vendor tańdaý dılemsy
– Bıyl qaı eldiń vendoryn tańdaý týraly sheshim qabyldanady delindi. Qazir osy turǵyda tórt eldiń mamandarymen kelissóz qalaı júrip jatyr? Negizinen qaı memlekettiń tájirıbesi kóńilge qonymdy?
– Ár reaktordyń artyqshylyǵy men kemshiligi bar. Buǵan deıin Qytaı, Koreıa, Reseı, AQSH jáne Fransıadan – 6 vendordan tehnıkalyq-kommersıalyq usynystar kelip tústi. Iadrolyq energetıkalyq tehnologıalardy salystyrmaly taldaý men baǵalaý úshin «Assystem» fransýz kompanıasymen birge MAGATE qujattarynyń usynymdary negizinde krıterııler júıesi ázirlendi. Jalpy sheteldik atomdyq tehnologıalar vendorlary usynǵan zamanaýı reaktorlardyń 13 jobasy zertteldi. Sonyń nátıjesinde 4 jobaǵa arnaıy saraptama ótkizip, shkala boıynsha kemshiligi men artyqshylyǵyn anyqtap, qorytyndyny jetekshi mamandarǵa berdik.
Endi munymen ári qaraı úkimet aınalysatyn bolady. Iaǵnı, bul jerde tehnıkalyq máselemen qosa basqa da túıtkilder jetedi.
Máselen, qazir álemde geosaıası ahýal ýshyǵyp tur. Biz tańdaǵan memleket reaktoryn elimizde sala ala ma, joq pa, muny da qarastyrý kerek. Salystyrmaly túrde alsaq, álemniń biraz elinde AES-ty «Rosatom» salyp keledi. Olardyń baǵdarlamasynda maman daıyndaý jaǵy qarastyrylǵan.
Sol sıaqty Fransıanyń jańa reaktorynyń artyqshylyǵy kóp, biraq qymbat. Bul joba aıasynda da qosymsha maman daıyndaý eskerilgen.
Ońtústik Koreıanyń AES salý men ony iske qosýdaǵy tájirıbesi mol. Bul memleket Birikken Arab Ámirligine sońǵy zamanaýı úlgidegi AES salyp berdi. Qytaıdyń da AES qurylysy boıynsha aýqymdy jobasy kóp. Munda reaktordyń túri de barshylyq. Olardyń da usynysy qyzyqtyryp otyr.
Bir sózben aıtqanda, qaı-qaısysynyń óz ereksheligi bar. Sondyqtan olardyń árqaısynyn tańdaý múmkindigi 25 paıyz. Qazir kelissóz júrip jatyr. Keıbir parametrlerdi áli de anyqtaýǵa májbúrmiz. Olar da AES qurylysyna qansha aqsha ketetinin, qarjylandyrý kózi qaıdan keletinin, qalaı tóleıtinimizdi surap jatyr. Biz bul jobany ázirge komersıalyq baǵytta qarastyryp otyrmyz.
AES qurylysy jobasyn iske asyrýdyń bastapqy merzimderine keletin bolsaq, aldyn ala boljam boıynsha, 2023 jyly tehnologıalar jetkizýshisi tańdalsa, 2025 jylǵa qaraı tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdeme ázirlenip, memlekettik saraptama júrgiziledi. 2025 jyldy AES salý týraly úkimet qaýly qabyldaýy qajet.
2028 jylǵa qaraı jobalyq-smetalyq qujattama ázirlenedi jáne saraptama taǵaıyndalady. 2034 jyly qurylys-montajdaý jumystary aıaqtalyp, 2035 jylǵa qaraı AES paıdalanýǵa beriledi. 2029 jyly qurylys-montajdaý jumystary bastalyp, jabdyqtar jetkiziledi degen jospar bar.
– Demek, AES-ke ketetin 11-12 mlrd AQSH dollary ózin-ózi aqtaı ma? Odan keıin energıa kózi arzandaı ma, álde kerisinshe qymbatqa túse me?
– Árıne, aqtaıdy. Bizdegi elektr qýatynyń tarıftik quny kórshi jatqan eldermen salystyrǵanda áldeqaıda arzan. Biraq ómir boıy bulaı bola bermeıdi. Sebebi, elimizde sońǵy otyz jylda bir energıa stansıasyn salmadyq. Sondyqtan AES salynsa, energıa kózine degen kózqaras ózgeredi. Jumys istep turǵan stansıalardyń tozyǵy jetip, apatty jaǵdaıda tur.
Qystygúni halyqty ábigerge salyp, ony jóndeý jumystaryna da kóp shyǵyn jumsaldy. Qazir janarmaı baǵasy da qymbattap jatyr. Negizi bul máselege Energetıka mınıstrligi jaýap beredi. Qandaı tarıf engiziledi, quny qansha bolady, sheshim shyǵaratyn solar.
Keıbireýler qosymsha kómir arqyly jumys isteıtin stansıalar salý kerektigin aıtady. Qazaqstan «kómirtek shyǵynyn» tómendetýdi qarastyratyn Parıj kelisimine qol qoıdy. Parnık gazdardyń shyǵýyna eń aldymen energetıka sebepshi. Sondyqtan biz energetıkany kómirteksiz óndiris jolyna qoıýymyz kerek. Sonymen qatar kómirtek salyǵy ósip jatyr. Iaǵnı, qalasaq ta, qalamasaq ta, biz energetıkada parnık gazdar – kómirtek shyǵaratyn sektordy qysqartýymyz kerek. Energıa qaýipsizdigin saqtaımyz desek, ózimizdiń AES bolýy kerek. Sebebi, 3+ býyndaǵy reaktorlardyń jobalyq merzimi 60 jyl dese de, 80-100 jylǵa deıin jumys isteıdi. Iaǵnı, júz jyl boıy qaýipsiz energıa kózin tutyna alamyz.
– Suhbatyńyzǵa raqmet!
Aıaýlym SHAIMARDAN
https://dalanews.kz/kogam/88910-qaisar-askeri-patriottyq-oyyndarynyng-aq
