Osy rette kóz jeter tarıhyn qalamen attap, qaǵazǵa taqtap qoıǵan elge qyzyǵa da, qyzǵana da qaraısyń. Hattaýly tarıh – halyq bolmysynyń rýhanı, mádenı órisine berilgen tólqujat. Ondaı eldiń álemdik damýdaǵy kimniń-kim bolǵanyn sarapqa salar tusta aldyna jan salmaı ketetini de sondyqtan.
Qazaq qaýymynyń qolyna qalam alǵan sanasy sardar azamattarynyń qaı-qaısysy bolsyn, ásirese HH ǵasyrdyń alǵashqy sheńberinen bastap tarıhı derekterge den qoıa bastaýynyń sebebin biz osy jaıdarmen baılanystyra qaraýymyz kerek. Óıtkeni «Alash qozǵalysyna qatysyp, «Alash» partıasyn qurysyp, Alashorda úkimetin jasaǵan qaıratkerler ishinen qazaq ádebıetiniń altyn dińgek, som tuǵyrlary shyqty. Otarshyldyqpen shaıqas, artta qalýshylyqqa qarsylyq, nadandyqty mansuq etý, azat, táýelsiz demokratıalyq, derbes memleket qurýdy bıik nysana etý, belgili bir tap múddesi emes, jalpy ult maqsaty úshin kúresi, órkenıetti nysana etý – bul aǵymda bolǵan ulyly-kishili azamattardyń barshasynyń dúnıetanymyna ortaq, erekshe qasıet» [1,424-b] boldy. Ult tarıhynyń mándi tustary A.Baıtursynov, Á.Bókeıhanov, M.Dýlatov, J.Aımaýytov, M.Jumabaev, J.Dosmuhamedov, S.Seıfýllın, M.Áýezov shyǵarmalarynda qamtyla bastaǵan. Qazaq eli tarıhynyń ádebıettegi kórinisi sol dáýirdegi qazaq ádebıettanýynyń kórnekti ókilderiniń eńbekterinde kórinis taýyp, ár qyrynan sóz boldy. Bul ejelden-aq kórkem ádebıet pen tarıhtyń araqatynasy sóz bop kele jatqan qazaq ádebıettaný ǵylymynda da túbirli másele ekenin kórsetedi. Alaıda túbiri tereń, túbegeıli shyndyqty júıelep, ulttyq ǵumyrnamanyń álemdik damýdaǵy dara tustaryn ashyp kórsetýdiń alǵashqy talpynystaryna talaǵy tar zaman tusaý salyp baqty.
Ult tarıhynyń shyndyǵynan jasqanýdyń komýnıstik ıdeologıanyń kúshti qarýlarynyń birine aınalýy da sol HH ǵasyrdyń bolmysyndaǵy tanymdyk kereǵarlyqtyń keremet mysaly bolyp qala bermek. Solaı degenmen halyq zerdesi buǵaýǵa da, buraýǵa da kónbeıtin qýat. Halyq zerdesi eshqashan da umytshaqtyq keseline ushyraǵan emes. Al zerdeniń zerli nusqalaryna zer sala qarap, qara qyldy qaq jarar ádilet bıiginen paıymdaý – sol halyqtyń qanatty perzentteriniń paryzy bolǵan.
Bizge tustas dáýirde, alǵashqylardyń biri bolyp, osy údeden shyqqan jazýshy İlıas Esenberlın boldy. Onyń alty kitaptan turatyn tarıhı epopeıasy sóz óneriniń álemdik nusqasyna qosylǵan tarıhty kórkemdik paıymdaýdyń, ádebıettegi alashtyq maqsat pen ulttyq rýh kórinisiniń úzdik úlgileriniń biri bolyp qala bermek.
Qazaqstan Respýblıkasynyń tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev jazýshynyń týǵanyna 80 jyl tolýy qarsańynda «Aqıqat shyndyq temir shymyldyqtyń ar jaǵynda tutqyndalyp, ata tarıhynyń «aqtańdaqtaryn» zertteý tyıym salynǵan jyldary İlekeń qazaq qalamgerleriniń alǵashqysy bolyp qıyn da kúrdeli taqyrypqa – Qazaq handyǵynyń bostandyq pen táýelsizdik jolyndaǵy kúresi taqyrybyna qalam tartyp qana qoıǵan joq, óziniń epıkalyq qulashy, halyq ómiriniń san alýan qyryn keń qamtýy, qazaq tarıhynyń kemeńger kósemderiniń qaıtalanbas beınelerin somdaýy jaǵynan ózge týyndylardan oq boıy alda turǵan talantty shyǵarmasy – «Kóshpendiler» tarıhı trılogıasyn dúnıege ákeldi. Búginde dúnıe júziniń kóptegen halyqtarynyń tiline aýdarylyp, áldeneshe ret basylǵan jazýshynyń osy eńbegin handyq dáýirdegi qazaq ómiriniń ensıklopedıasy desek artyq bola qoımas» [2,3-b] - dep jazǵanyndaı bul shyǵarmany qazaq halqynyń baǵa jetpes kórkem týyndysy ári eshqandaı shyǵarmamen teńestirýge bolmaıtyn orny bólek tarıhı, ǵylymı jaǵynan keń qamtylǵan kesek dúnıe degenimiz oryndy.
Ras, Esenberlınniń tarıhı taqyrypqa jazylǵan romandarynan buryn da odaq kóleminde fýndamentaldi tarıhı shyǵarmalar jaryq kórgen. Alekseı Tolstoıdyń «Birinshi Petr», Vasılıı Iannyń «Shyńǵyshan», G.Gamsahýrdıanyń «Davıd IV Stroıtel» taǵy basqa romandar sóz joq tarıhta úlken orny bar, olardyń avtorlary da óte talantty tanymal tulǵalar. Biraq olar óz shyǵarmalaryndaǵy keıipkerlerin qaı qyrynan kórsetem dese de, ashyǵyn aıtqanda «joqtan bar jasap, bolmaǵandy boldy» dese de shek qoıylmady. Roman qalaı jazylsa, baspadan solaı jaryq kórdi, barynsha erik berildi. Ideologıa tarapynan eshqandaı qysym, eshqandaı kedergi bolmady. Mine osyny joǵarydaǵy kitap avtorlary qajetinshe paıdalandy.
Al Esenberlınde mundaı erkindik joq ekeni belgili. Qazaqtan shyqqan batyrlardy, ataqty handardy, ot aýyz, oraq tildi bıler men sheshenderdi nasıhattaýǵa, olardyń batyrlyǵy men erligin óneri men ótkirligin, uıymshyldyǵy men birligin qalyń oqyrmanǵa jetkizýge partıalyq senzýra tarapynan qatań tyıym salynatyn kez. Kerek bolsa, partıalyq ıdeologıa qazaq halqynyń ǵasyrlar boıǵy baı tarıhyn jyly jaýyp qoıyp, qazaq tarıhy «Uly oktábr revolúsıasynan bastaý alady» degenge deıin bardy. Al komýnıstik partıanyń sol kezdegi kóshbasshysy L.Brejnev bir sıezde «Qazaqstanda qaıdaǵy bir Kenesary Qasymov degendi shyǵaryp aldy» dep ashýlanyp, ses kórsetkeni bar.
İ.Esenberlıniń «Kóshpendiler» trılogıasy partıalyq ıdeologıanyń qylyshynan qan tamyp turǵan ýaqytta dúnıege kelgen shyǵarma. Ol kezde mundaı shyǵarmany jazbaq turmaq qazaq halqynyń erterekte ómir súrgen artynda mol mura qaldyrǵan, elim dep eńiregen, el úshin, jer úshin mert bolǵan batyrlarynyń, handarynyń, sheshenderiniń atyn ataýdyń ózi, olar jóninde áńgime qozǵaýdyń ózi qıyn edi, qaýipti edi. Al İlıas Esenberlın osynyń bárin bile turyp qazaq halqynyń ótken tarıhyn beıneleıtin, tarıhtan mol maǵlumat beretin bir kitap emes, birneshe roman jazyp, oqyrmanǵa usynýy jaı erlik qana emes, talantty jazýshynyń, saıası jeńisi edi.
«Kóshpendiler» ult tarıhynyń bastaý kózi beride emes, áride jatqandyǵyna jón siltedi. Búkil bir halyqtyń ómir-tarıhy umytylyp bara jatqandyǵyn eske sala otyryp, oǵan kináli komýnıstik saıasat ekendigin ashyp aıtpasa da, ómir aǵysy basqa arnamen aǵylyp bara jatqandyǵyn, tarıh betteri burmalaǵandyǵyn kórkem tilmen beınelep berdi.
Esenberlınniń osy trılogıasynan nár alyp, kóp nárseden maǵlumat alǵan kópshilik oqyrman ondaǵan jyldardan soń totalıtarlyq júıege qarsylyq bildirgenin dúnıe júzi biledi. Biraq qylyshynan qan tamǵan Gorbachevtik-Kolbındik baskeserler ádildik izdep, boı kórsetken jastardy qalaı qýǵyndap, qalaı túrmege japqanyna tarıh kýá.
Qazaq halqynyń burmalanǵan tarıhyn zerdeleı bilgen Esenberlın ult taǵdyrynyń dáýirler bederindegi bolmysyn óner tilimen órnektep baıandaý maqsatynda qolyna qalam alyp, «Kóshpendiler» trılogıasyn jazýǵa kiristi. Ásirese Qazaqstannyń óz erkimen Reseıge qalaı qosylǵandyǵyn, onyń paıdaly jáne zıandy tustaryn naqty dáleldermen oqyrman aldyna usyndy. Ábilqaıyr han men Abylaı hannyń ár kezeńderdegi osy máselelerge baılanysty is- áreketterin kórsetýge tyrysty. Qazaq halqynyń erjúrektiligin, qandaı jaǵdaıda bolsyn elin, jerin syrtqy jaýlardan qorǵaı alatyndyǵyn kórsetip berdi.
Qazaq qandaı halyq, olar qashan jáne qalaı qalyptasty, jeke ult retinde tanylýǵa qandaı múmkindikteri bar? Romanda osy suraqtarǵa naqty jaýap berilgen. Bul totalıtarlyq júıe bılik qurǵan kezeńdegi ultty saqtap qalý úshin jasalǵan birden-bir qadam bolatyn.
Búgingi kúndi sol ótkenniń nátıjesi retinde tanyǵan Esenberlın qoǵamnyń túrli qabattaryndaǵy jasyryn qalǵan kúrdeli oqıǵalardy, asa mándi tarıhı kezeńderdi álemdik tarıhtaǵy uly oqıǵalarmen salystyra otyryp, nebir tar, qysyltaıań zamandarda óz boıynan qýat tapqan halyq kúshiniń qudyretin kórkem beıneleýge umtylady. Ol kóne tarıhqa búgingi zaman talǵamy turǵysynan ólshep úńiledi.
Negizgi ózegi sol kezeń úshin asa mańyzdy bolǵan naqty tarıhı tartystarǵa qurylǵan İ.Esenberlın romandarynyń sújettik jelisinde tarıhı-dokýmenttik sıpat pen romantıkalyq lep aralas kelip otyrady.
I.Esenberlın – tarıhı derekterdi tereń meńgergen sóz zergeri ári sol zamanǵa saı tarıhı sıpatty naqty kóre bilgen zerdeli qalamger. Onyń shyǵarmalarynda sýrettelip otyrǵan zamannyń erekshelikteri men ózindik kelbetin tanytatyn poetıkalyq qýat tarıhı turǵydan nanymdy. Esenberlın qaharmandarynyń minez erekshelikterinen qorshaǵan ortanyń jaǵdaıynan týyndap otyratyn poetıkalyq qıal, oıdan shyǵarǵan oqıǵalar shynaıy sıpatqa ıe ekendigin kóremiz. Jazýshylyq qabilet pen úlken zertteýshilik izdenistiń nátıjesinde dúnıege kelgen «Kóshpendiler» men «Altyn Orda» trılogıalary ǵylymı oı men tvorchestvolyq qıaldyń tamasha sıntezi deýge bolady.
Halyqtyń qaı kezeń bolsyn ezgige, buǵaýǵa, qorlyqqa shydamaı, bostandyq, teńdik, erkindik úshin sońǵy kúshin sarqyp kúrese beretindigin keń tynysta sýretteıtin trılogıada kúreskerlik ıdeıa boı ozdyra kórinip otyrady, optımısik kúres joly kórkem hıkaıalanady.
Halyqtyń jeke el bolýyndaǵy eń úlken jáne sońǵy qýatty tegeýrini qazaq halqynyń jońǵardyń joıqyn shabýylyna tótep berip, eldigi men jerin saqtap qalýy boldy. Bul naǵyz Uly Otan soǵysy, sol otan úshin shaıqastaǵy tutas halyqtyń erligi edi. Bul sıpat, Otan irgesin saqtap qalý úshin bolǵan uly shaıqas romanda bar bolmysymen jan-jaqty kórinedi. Tarıh oqýlyqtarynda «óz erkimen qosyldy» dep túsindirilip kelgen Rossıa ımperıasyna qazaq dalasynyń baǵyndyrylý prosesiniń qıyn da kúrdeli sıpaty «Jantalas» romanynda Ábilqaıyr, Baraq, Abylaı sıaqty ártúrli kózqarastaǵy el bıleýshileriniń is-áreket, aıla sharǵylary arqyly kórinis tabady. Qandaı tyǵyryqtan da halyq ózin-ózi shyǵarady. Trılogıanyń altyn jelisi, negizgi ózegi – qazaq halqynyń saıasat buǵaýy, shovınızm qursaýymen beımálim bolyp kelgen tarıhyn ózine tanytý. «Adamzattyń naǵyz shyn tarıhyn tarıhshy emes, sýretker jazady», - deıdi M.Gorkıı. İ.Esenberlın osy prınsıpti tý etip ustap, ǵylymda da osy ýaqytqa deıin tereń saralanyp bitpegen tarıhtyń qos qyrtys qatparlaryna qazaq qalamgerleriniń ishinde tuńǵysh ret qalamger kózimen saıahat jasap, oqyrman nazaryn kóne tarıhtyń áli ashyla qoımaǵan tyń betterine aýdarady. Maksım Gorkıı Jazýshylardyń búkilodaqtyq birinshi sıezinde sóılegen sózinde tarıhı taqyrypty terendete túsýdiń asa qıyn ekenine basa nazar aýdara kele bylaı degen bolatyn: «Biz ótken zamannyń tarıhyn bilmeımiz. Ýdeldik-knázdik jáne shekaralyq qalalardyń qurylǵanynan bastap osy kúnge deıingi tarıhyn jazýdy uıǵaryp otyrmyz, bul ishinara qolǵa da alyna bastady. Bul jumys bizge ocherk, áńgimeler arqyly feodaldyq Rossıanyń ómirin, Moskva knázdary men patshalarynyń otarlyq saıasatyn, saýda men ónerkásiptiń damýy, knázdyń, voevodanyń, kópestiń, usaq meshannyń, shirkeýdiń sharýalardy qalaı qanap kelgenin aıqyn kórsetip berýge tıis...
Biz odaqtas respýblıkalardyń ótken kezdegi tarıhyn bilýimiz kerek» [27].
Alaıda bul oıdy júzege asyrýǵa solaqaı saıasattyń kesirinen Odaqtas respýblıka jazýshylary úshin der kezinde múmkinshilik týmady. Óıtkeni birjaqty saıasat ult tarıhyna qatysty burynǵynyń bárinen boıdy aýlaq ustaýǵa májbúr etken edi. Bul oraıda İlıas Esenberlın dáýir tynysyn jiti baqylaı otyryp, halyq tarıhynyń eń kúrdeli kezeńin beıneleıtin tarıhı romandardy dúnıege ákeldi.
Avtoryn abyroıǵa jetkizip, jiger otyna bólegen «Kóshpendilerdiń» halyqtyń alaý yqylasy men kenen iltıpatyna iligý sebebin shyǵarmanyń kórkemdik qasıetine baılanysty ǵana qaraý jetkiliksiz. İlıas Esenberlın qalamynan týǵan tarıhı romandardyń jyldar boıyna áseri kemimeı kele jatý syry tereńirekte jatqan sekildi. Tereńde jatqan syr bolmysyna boılaı qarasaq, taǵy da ýaqyt ólshemi men zamana talaby degen uǵym aıshyqtala beredi. Oı, sana jazýshy qalamynyń qyran qımylyna, qıal qıanyna burylady, ashyp aıtýǵa sol zamananyń tar kezeńi tusaý bolǵan tarıhı shyndyqty kórkemdik úlgide tanyp-bilýdiń alǵashqy talpynysyna jeteleıdi.
Óıtkeni, ótkenimiz týraly keshege deıin tam-tumdap qana derek bilip kelsek, «Kóshpendiler» eldik dástúrimiz, ǵasyrlarǵa sozylǵan shytyrmanǵa toly tarıhymyz bar ekenin kórkem ádebıet áleminde tuńǵysh ret tanystyra aldy. Ol ol ma, bul shyǵarmadan tipti tarıhı eńbekterde sheshimin taýyp bolmaǵan nemese basy birikpeı shashyrandy túrinde jatqan maǵlumattardyń bir júıege túsken jelisin kóremiz. Sonshama kóp faktilerdi jazýshy jalań tizbeı, roman sharttaryna laıyqtap, qorytyp, kórkemdik qıalǵa bólep bere alýy shyǵarmanyń tartymdylyq qasıetin arttyra tústi. Mine, osyndaı tarıh pen ańyzdyń, qıal aýqymy men sheberliktiń birlestik tabýy trılogıanyń ózgeshe bitimin belgilegen edi. Sonymen qatar ádebıettegi belgili janrlardyń shartyna saı baǵalaý qıyndyǵy da shyǵarmanyń materıaly, janry, kórkemdik tásili meılinshe tyń bolǵandyǵyn kórsetip tur.
Jaladan emes, jaladan sheger japadan qoryqqan kúırektik meńdegen zamanda búgin bir halyqtyń qabylanǵa qarsy shaýyp, qarsaqtan qaımyqqan bala minez, baryn baǵalaı almaı jatyp, jortyp júrip joǵyn izdegen aq júrek jomart halyqtyń tarıhı zerdesin oıatýǵa táýekel etýi erlikke para-par qımyl edi. Ol osy údeden shyǵa bildi.
Solaqaı synnyń, alakóz pıǵyldyń, tanym taıazdyǵynyń alǵashqy qadamǵa tıgizer kesirinen de qoryqpady. Senim salmaǵy aldymen halyq parasatyna júkteldi. Ana-halyq aıtar aqyrǵy sózdiń aq bolaryna sengen jazýshy qalamynan qazaq tarıhynyń, Dala ǵumyrnamasynyń ǵasyrlar ǵalamaty almaǵaıyp kúıge salǵan kórkem beınesi týdy.
Arǵysyn aıtpaǵannyń ózinde, búgingi ulttyq dúnıetanym óresi deńgeıinen qaraǵan oqyrmanǵa İlıas Esenberlın erligindegi biz paıymdaǵan úsh arna sóz óneriniń dıalektıkalyq nysanasyndaǵy bıik talǵamǵa jaýap berip turǵany anyq. Olar – aty men zatyn ańyz jelisi kómeskilep, is-qımylyn adam psıhologıasyndaǵy zandylyqtardan bólip áketken tarıhı tulǵalardy qaıtadan jandandyryp ákelýi, olardyń bolmys-bitimindegi tarıhı tańbalardyń aq-qarasyn ajyratyp berýi. El aýzyndaǵy ańyz-boljamdarmen astasyp baryp kóptegen shyǵarmalarǵa jeńil jeli bolǵan Shyńǵys áýletiniń óz dáýirindegi rýhanı, saıası, adamı beınesin múmkin alǵash ret asha bilgen osy İlıas Esenberlın epopeıasy shyǵar. Muny – birinshi arna dep uǵyńyz.
Ekinshi arna – tarıhı kataklızmder tusyndaǵy jeke adamnyń qajyr-qaıraty men halyqtyq is-qımyldardyń ózara úılesýinen týyndaıtyn ıdeal beriktigi, maqsat birligi. Adasýdyń arandy súrleýinen buryp áketer jalǵyz qýat – ómir órkeniniń tym názik ári tym kıeli ekenin ajyrata bilý, halyq qaharynan qatal kúshtiń joq ekenin seziný bolsa kerek. «Shoqpar ustaǵan jurtty qamshymen baǵyndyrý» |3,193-b] aıtýǵa jeńil árıne. Sondyqtan da bolar, súıener jurtynyń senimin oıatý arqyly ǵana iske asar osynaý irilikti adamzat tarıhy saýsaqpen ǵana sanap bere alady.
Baǵyndyrý arqyly baǵyný – muratqa jetýdiń tóte joly bola almaq emes. Aýyzdaǵydan aıyrar alaýyz meńdegen urpaq, tipti el muraty, halyq qamy úshin bolsa da, baıany joq bılikke talasqan urpaq túptiń túbinde sý aıaǵy qurdymǵa ketpek. Qaraǵa kúni túsken hannyń kebi jeke adamnyń ǵana peshenesine jazylar tragedıa emes, bul kep bútin bir halyqtyń da baǵanaly basyna baqan oınatýy múmkin. İlıas Esenberlın eńbegindegi tarıhı tálimder (tujyrymdar) osyǵan meńzeıdi.
Epopeıadaǵy úshinshi arna – sóz ónerindegi janrlyq qýattardyń jymdasýy, izdenis shıyrlarynyń bir arnaǵa ulasyp, tarıhı shejireler men ańyzdardyń, mıftik beıneler men mıfologıalyq saryndardyń jandanýy. Bolǵan, biraq tiri kýási joq oqıǵanyń barysyndaǵy is-qımyldardyń nanymdylyǵy.
Ras, shyǵarmanyń keı tustary ádebı-kórkem shyǵarmadan góri tarıh oqýlyǵyna kóbirek uqsap ketedi. Bile-bilsek, jazýshy bul áreketterge sanaly túrde barǵan. Muny biz Qadyr aqyn aıtpaqshy, «tarıhy qalyń, oqýlyǵy jup-juqa eldiń» ótkeninen búgingi urpaqqa tolyqqandy habar berý nıetinen týyndaǵan ózindik tásil dep túsinýimiz kerek. Óıtkeni bul shyǵarma sol kezeń týraly alǵashqy barlaý ǵoı. Osy rette qandaı iske qulash urǵanyn bir kisideı sanaýly sanatkerlerdiń qatarynda turǵan qalamgerdiń kezinde «Qahar» romany týraly aıtqan myna pikiri eske túsedi: «Tarıhı epopeıany jazýdy sońǵy kitaptan bastaýymnyń sebebi – jınalǵan arhıv derekteriniń moldyǵy, qamtylatyn dáýirler aýqymynyń keńdigi, oılaǵan, josparlaǵan kitaptardy túgel jazýǵa ǵumyrym jete me, jetpeı me degen kúdik» deı kelip, ol kóńiline uıalaǵan kúdigi týraly «Juldyz» jýrnalynyń tilshisine bergen suhbatynda bylaı dedi: «Munyń mánisi bar. O basta, tarıhı derekterdi jınaý kezinde, romanǵa kirispes buryn, ishteı jospar jasaǵan edim. Iaǵnı kóńilimde, is josparymda halqymyzdyń 500 jyldyq tarıhyn qamtıtyn trılogıa bolyp qalyptasty. Biraq trılogıanyń eń sońynan bastaýyma sebep boldy. Eń aldymen tirshiliktiń keıbir taýqymetin tartqandyqtan ba, úsheýin birden qamtyp jazýǵa ómirim jete me, jetpeı me dep te qaýiptendim. Sodan bolar halyqqa, bolashaq úrim butaqqa aıtpaq bolǵan oıymnyń tarıhı oqıǵalarǵa degen jazýshylyq tendensıam men pozısıamnyń aıqyn kórinisi bolǵan basty temir qazyǵym – «Qahar» edi. Eger aldyńǵylaryn aıtyp kelip, kóksegen negizgi oıyma qol jetpeı qalsa, ómirbaqı armanda, orny tolmas ókinishte ótýim múmkin ǵoı. Oıǵa alǵan, kóńilge túıgen trılogıanyń eń áýeli sońynan bastap jazylý syry osy edi» [4,209-213-b.b].
Búgingi bolmystyń deńgeıinen karaǵan oqyrmanǵa jazýshynyń bul jan syryndaǵy jasyryn ıirimder kóp nárseni ańǵartsa kerek. «Qahar» romany bılikke mashyqqan «bilgirlikke», «Saqtyqtan» samarqaý tartqan sanaǵa, attyǵa ilesem dep tańy aıyrylǵan «han-talapaı» qaýymynyń qas-qabaǵyna jasalǵan barlaý bolatyn. Roman sonymen birge, oqyrman dep atalatyn, jaqsyny-jaqsy, jamandy-jaman dep aıtýǵa aryn da, baryn da salýǵa árqashan daıar turar týra bıdiń tarıhı zerdesin taǵy bir selt etkizerge jasalǵan talpynys edi.
Óıtkeni bul romanǵa arqaý bolǵan kezinde qazaq zıalylarynyń basyna qater tóndirgen taqyryp edi. Qazaqtyń uly tarıhshysy E.Bekmahanov sol kezeń shyndyǵyn burmalamaı jazam dep bas bostandyǵynan aıyrylǵan. «Han Kene» tarıhı dramasyn jazam dep M.Áýezov azapty kúnderdi bastan keshirgen.
Halyq «Qaharǵa» degen adaldyǵyn, talanty tas jarǵan perzentine degen mahabbatyn birden baıqatyp, sýretkerdi alakózden de, jala sózden de arashalap aldy. Aty ozǵannyń aldynan jarylqar batasyn berdi. Qamshynyń sabyndaı qysqa ǵumyrǵa ǵasyrlarǵa jeter qýat qosty. Qazaq tarıhy, qazaq ádebıeti, qazaq qaýymy damýdyń dara bıiginde orny bar, ózgeniń óresine de, sóresine de kóleńkesin túsirmeı, kósilip jatqan rýhanı, mádenı, geosaıası órisi bar eldiń bolmysymen qaıtadan qaýyshty.
Iá, ótken dáýir, óshken ómir elesterin qaıta tiriltip, san áreket, sansyz isterdiń mánge ıe bolar tustaryn ǵana suryptap talǵaı bilýdiń ózi ońaı emes ekeni túsinikti jaı. Al jeti ǵasyrǵa jýyq mezgildi qamtıtyn kemel eńbektiń kemerin taýyp, san taraý joldyń túıiser tusyn mejeleý, san sala bulaqtyń toǵysar arnasyn abaılaý tarlan talant qana kóteretin júk. Aryndy minez, arqaly darynnyń ǵana qolynan keletin «Kóshpendilerde» qazaq handyǵynyń HÚ-HİH ǵasyrlar arasyndaǵy tarıhy sýrettelip, halyq ómirin beıneleıtin orasan úlken oqıǵalar, túrli baılanystar, san alýan adamdar taǵdyry ádebı beınege aınalyp, kórkemdik turǵydan baıandalady. Osylaısha qazaq handyǵynyń HÚ-HİH ǵasyr arasyndaǵy qurylý men qalyptasý prosesiniń, jońǵar basqynshylaryna qarsy kúresiniń, Kenesary bastaǵan qozǵalystyń sebep-saldary, syr-sıpaty men aqıqaty, qamtylǵan qomaqty-qomaqty kezeńderin «Kóshpendiler» trılogıasyna arqaý etken jazýshy, tarıh qoınaýyna boılaı túsip, Hİİİ-HÚ ǵasyr aralyǵyn shejirelep beretin «Altyn Orda» trılogıasyn jazyp shyqty.
İ.Esenberlın romanynda aıqyn baıqalatyn qubylystyń biri – tanymdyq fantazıalyq jáne fılosofıalyq qarym, onyń keń ári mol sıpaty. Jazýshy kitaptyń ón boıynda óziniń dúnıetanym, talǵam tarazysynan aýytqymaıdy. Ol – ataqty handardyń, aıbyndy ámirlerdiń dańqy men baılyǵy qarapaıym halyq qanymen, jasymen sýarylǵandyǵyn dál beınelep kórsete bildi. Zorlyqqa, qarýdyń kúshine ǵana negizdelgen Altyn Ordanyń uzaq jyldar boıy saltanat qurýy, handardyń ózara alaýyzdyǵy men baqtalastyǵy, azǵyndaýy, olarǵa qarsy ezilgenderdiń kúreske shyǵýy, úzdiksiz soǵystar men jazyqsyz qyrylǵan halyq taǵdyry shynaıy sýrettelip, sheber qıýlastyrylady. «Altyn orda» degen geografıalyq ataý, ótkenniń buldyr elesi emes, naqtyly kuramy, bıleý júıesi bar el ekendigi, ol memlekettiń basynda daryn, qaırat, qabileti kúshti qaıratkerler de, ata dańqyna maldanǵan, usaq minezdi, qara basynyń múddesi úshin ǵana bárin satyp jiberetin opasyz, kúıki jandar da otyrǵany júrekti syzdatyp, sanany san-saqqa buratyn áserli qalypta qatar túzeıdi. Halyq qoldamaǵan, beıbitshilikke, eńbekke, ádiletke negizdelmegen ákimshiliktiń ómiri uzaq bolmaıtynyn uqtyrady. Jalpy memlekettik emes, jeke bastyń qamynan shyqqan maqsat árqashan buzyqtyqqa, opasyzdyqqa aparyp soǵatyndyǵyn eske salady.
Jeke adamnyń boıyndaǵy alapat alǵyrlyqtyń aramzalyqka aýysyp, qalyń nópir qarapaıym halyqty da, el úshin etegimen sý keship, keýdesin oqqa tósep júrgen esil erlerdi de qaıranǵa tastap, óz maqsatynyń ıgiligi úshin japa shektirtip, qyrǵynǵa ushyratqan opasyz pıǵyldary olardyń bir ózinde «qyryq kisiniń aılasy bar» handyq tulǵalarmen qabat órilip kórsetilgen beıneleri epopeıanyń ár betinde kórinis taýyp jatady. Tereń aqyldyń opasyzdyq aılasyna aınalyp, bet qaratpas ójet batyrlyqtyń jaýyzdyqqa ulasyp jatqan jantúrshigerlik qym-qýyt psıhologıalyq sátter halyq tarıhynyń qatpar-qatpar shyndyǵy ekeni kóz aldyńa keledi. Ol – búgingi zamannyń da aqıqaty. Jazýshy ózi ómir súrgen kezeń shyndyǵyn ótken dáýir elesin kóz aldymyzǵa keltirý arqyly berýge tyrysqan. El basqarý men memleket bıligindegi ǵasyrlar boıy qaıtalanyp kelgen, tipti jańa qoǵamdyq formasıanyń tusynda da syrtqy túri ǵana ózgergenimen, memlekettik turǵydan ımperıalyq ıdeıa men jeke tulǵalardaǵy ózimshil pıǵyldyń jańa formada etek alyp otyrǵanyn tarıhı keıipkerler beınesi arqyly eske salady. Tarıh pen qazirgi zaman dıalektıkasyn kórkemdik turǵydan tanyp, zaman shyndyǵyn óner týyndysymen beınelep bere bilgen jazýshy qýatyna súısinesiz.
Dala tósindegi tarlan tulǵa, tarıhı nysananyń biri, aty ańyzben astasyp ketken Toqtamystyń epopeıadaǵy tutas beınesi emes, bir ǵana sátin eske túsireıik: «Toqtamystyń ózi bastaǵan, qanypezer áskeri qypshaqtyń ádiletsizdikke qarsy bas kótergen er jigitterin qoıdaı qyrdy, tipti qýyp júrip saýǵalaı qol kótergenin qylyshpen shapty, qashyp qutylamyn degenin naızamen túıreı jer qushtyrdy.
Kún besinge aınalǵanda dúnıe júzi qyp-qyzyl qanǵa boıanyp, urys tyndy. «Qypshaq qyrylǵan» degen jer sodan qaldy.
- Kimde-kim maǵan qarsy qol kóterse, osylaı qyrylady! - dedi Toqtamys [5,262-b]. «Hannyń bulardy aldap urǵanyn» kesh bilgen el osylaısha qyrylyp kalmaq. «Qyryq aılaly han» taǵy da aldap túsirdi. Óıtkeni «halyq degen alaqanyn túkirip kúreske shyqsa, kimdi bolsa da alyp uratyn balýan ekenin ol burynnan sezetin» [4].
Sondyqtan da Toqtamys kókjıekte shoǵyrlanyp jınala bastaǵan halyqty kórip seskenedi. «Kóp qorqytady, tereń batyrady» degen qaǵıdany jaqsy túsingen ol alpys eki tamyrly aılaǵa kóshedi. Jolbarys júrekti batyrlar bastaǵan azamattyq oıdaǵy arynda toptyń talabyna kóngendeı, kelisimge kelgendeı bolyp aldaýsyratyp baryp, oraıyn taýyp olardy orǵa túsiredi.
Qoǵamdyq formasıalardyń kez-kelgen tusynda da, tarıhı damýdyń qaı kezeńderinde de qaıtalana beretin psıhologıalyq sátterdi (uqsastyqtardy) tereń túsinip, jiti sezingen jazýshy talantyna tánti bolasyz. Tarıhı dáýirlerdiń kórkem beınesin jasap, oı qorytyp, keler kúnder elesin de boljaı alǵan, tipti sol kúnderge epopeıa betterindegi sýrettelgen túrli oqıǵalar arqyly keıingi urpaqqa baǵyt berýdi, oı tastaýdy maqsat etken İ.Esenberlın kemeńgerligin búgin de jasyrýǵa bolmas. İ.Esenberlın epopeıasyndaǵy dáýir shyndyǵy sol sýrettelip otyrǵan kezeńge ǵana tán dep qaraýǵa, jaǵymsyz qylyq, opasyz jan, aılaly áreket, aramza oı, ózimshil pıǵyl, ústemshil ıdeıa tek sol ǵasyr adamdaryn kórsetetin ǵana beıneler deýge bolmaıdy. Ol – jazýshy ómir súrgen ortanyń da jarqyn kórinisi odan keıingi kezeńniń de elesi. Ár betti oqyǵan saıyn búgingi kúnmen astasyp jatqan tarıhı sıpattar jazýshy qıalymen órilip, sheberlikpen jymdasqan qıametti tirlik, qıanatqa toly ómir, qasıetti senim men qasiretti ólim, alaý arman men aıyqpas qaıǵy aralasqan alasapyran oqıǵalar arqyly kóz aldyńnan ótip jatady. Qataldyq pen kekti kóńildiń, qatygezdik pen shýaqty meıirdiń máńgilik aıqasyn jerine jetkize sýrettep, beınelep bere alǵan İlıas Esenberlın táýelsizdik rýhy men ulttyq sana, ulttyq namysty oıatyp, azattyqqa umtylý ıdeıasyn qalyptastyrýdyń arnaǵa aınalar qaınar kózderin ashyp bergen.
Qaı kezde de el basynda, memleket tuǵyrynda júregine ulttyq sana sezim uıalap, boıyna ulttyq sana sińgen, oıyn ulttyq patrıotızm kernegen, jadynda halyq tarıhy oryn tepken, bar kúsh-jigerin, parasat-bilimin, aqyl-zerdesin shyn taza gýmanısik ıdeıamen kómkere bilip, ózi basqaryp otyrǵan memlekettiń bolashaǵy úshin, sol memleketti ıelenetin, jer, sýyn ǵasyrlar boıy qan tógip júrip qorǵap kelgen negizgi kúshin halyqtyń ulttyq taǵdyryna arnaıtyn, shyn kúıinetin adam bolmaıynsha zulym saıasat, surqıa minez, jeke bastyń qamy úshin ǵana kúres qaıtalana beretinin, jalǵasa beretinin eskertip turǵandaı.
Oılap qaraıyq, búginde órkenıet te (reforma barysy) birtindep oń baǵytqa qaraı jyljyp kele jatqan tárizdi, alaıda adamdardyń adamgershilik órkenıetiniń tómendigi saldarynan kóńil kónshimeıtin deńgeıde júrip jatqany aıan. Búginde saıasatkerler men ókimet chınovnıkteriniń kóbi olardyń moraldyq-etıkalyq quldyraýy saldarynan «kúıip otyrǵany» da shyndyq. Uıatsyzdyq pen shenqumarlyq – chınovnıkter men reformatorlardyń negizgi aýrýy. Bul olardy korrýpsıaǵa alyp baryp jatqany jáne bul qubylystardyń bizdiń órkenıetimizdiń eleýli tejeýshi kúshteriniń biri bolyp otyrǵany ótirik pe?! Esenberlın romany dál osyny aıtyp otyrǵandaı. Eger adamdardyń adamgershilik sanasy jetilmese, qoǵam ómiriniń jalpy órkenıeti tez ilgeri basa qoımaıtynyn eskertip turǵandaı. Mundaıda, eger ekonomıkalyq-matematıkalyq, tehnıkalyq, bıologıalyq, saıası jáne basqa bilimder adam sanasyn túzý jáne tereń damytatyn bolsa, onda bıik adamgershilik shyndyqtar adamnyń aldynan ómirdiń mánin, onyń jumbaq syrlaryn jáne onyń zańdy mehanızmderin asha otyryp, adam sanasyn tereń damytady.
Zamannan adam órkenıetiniń negizgi máni olardyń osy bir ómirdi quratyn shyndyqty túsinýge jaqyndaı berý qulshynysynan turady.
Epopeıanyń ár betinde «Hannyń aldaýy – halyqtyń sory bolatyn» qubylys ekenin esińe salyp, oı jetegine salatyn sóılemder jazýshy qıalynyń tuńǵıyq syryna boılatady. Al İ.Esenberlınniń tarıhı taqyrypqa jazylǵan romandar shoǵyry Alash urandy ádebıettiń rýhanı jalǵasy, onyń rýhy men ıdeıasyn bizdiń dáýirimizde qaıta jańǵyrtqan shyǵarma bolǵany shyndyq.
Paıdalanǵan ádebıetter:
- R.Nurǵalı. Áýezov jáne alash. – Almaty: Sanat, 1997. – 432 b.
- // Pısatel. Lıchnost Chelovek. – Almaty: Atamura – Qazaqstan fond ımenı Ilása Esenberlına, 1993. – 88 str.
- İ.Esenberlın. 10 tomdyq. 8-tom. – Almaty: Jazýshy, 1984.-304b.
- // Juldyz, 1975, №1
- İ.Esenberlın. 10 tomdyq. 9-tom. – Almaty: Jazýshy, 1987. -544b.
