«Uly Abaıdyń shyǵarmashylyq murasy-halqymyzdyń ǵasyrlar boıy mańyzyn joımaıtyn rýhanı qazynasy.Mańyzyn joımaý bylaı tursyn,zaman ózgerip,qoǵamdyq sanada kúrt sapyrylystarpaıda bolǵan saıyn bul qazyna óziniń jańa bir qyrlarymen jarqyraı ashylyp,qadirin arttyra túsetinine Abaıdan keıingi ýaqyt aıqyn kóz jetkizdi.
Aqynnyń dúnıege kelgenine bir jarym ǵasyr,al óziniń máńgi ólmes shyǵarmalarymen halqyna sózdiń uly maǵynasynda ustazdyq ete bastaǵanyna ǵasyrdan astam ýaqyt ótti.Sodan beri onyń artyna qaldyryp ketken murasy eli men jurtynyń rýhanı ómirindegi qaı burylystar men qaı qubylystar tusynda da aınymas temirqazyq,adastyrmas qubylanama bolyp qyzmet etip keledi.
Bul kúnde Abaı sózi ár qazaqtyń aǵzasyna ana sútimen birge darıdy dese,artyq aıtylǵandyq emes.Ana súti tán qoregi retinde jas sábıdiń býyny bekip,buǵanasy qataıýyna qyzmet etse,aqyn sózi onyń sanasyna adamdyq pen azamattyqtyń uryǵyn seýip qyzmet etedi».
(J.Ysmaǵulov.)
Óner-bilim jolyndaǵy izdenisin Abaı óz betimen úırený arqyly damytady,oryssha kitaptardy kóp oqıdy.
80-jyldardyń orta kezinen bastap,Abaı aqyndyq jolǵa birjola bet burdy.Bul kezdegi onyń óleńderiniń qaı-qaısysy bolsyn-tolysqan oı-sananyń jemisi.Buǵan deıin aragidik jazǵan óleńin óz zamandasy Kókpaı atynan taratyp júrgen Abaı 1886 jyldan bastap óz atyna kóshirgen.Osy jyldardan bastap Abaı óleńdi úzbeı jazýǵa tyrysqan.Biraq el arasyndaǵy shılenisken tartystar onyń ádebıetpen biryńǵaı shuǵyldanýyna múmkindik bere bermegen.
«Dúnıe de ózi,mal da ózi».
Abaıdyń aqyndyq jolǵa bet burǵandyǵy alǵashqy sózi mádenıet pen bilimniń mańyzyn nasıhattaýǵa arnalady.Onyń 1885 jyly jazǵan «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim» óleńi bul taqyryptaǵy tuńǵysh shyǵarmasy bolýmen qatar,aqynnyń sóz óneri jolyndaǵy jańa izdenisin de tanytady.Abaı munda,eń aldymen,jańa úlgidegi aqynǵa kerek ǵylym jaıyn sóz etedi.Ǵylym-bilimdi kezinde zertteı almaǵanyna ókinish bildiredi.Óz qateligin balalaryn oqytýmen túzeýge bet alǵanyn aıtady.
Sonymen qatar ol «Qyzmet qylsyn,shen alsyn» degen halyq múddesine jat tárbıe jaıyn minep,synaıdy.
Jasymja ǵylym bar dep eskermedim,
Paıdasyn kóre tura teksermedim.
Er jetken soń túspedi ýysyma,
Qolymdy mezgilinen kesh sermedim.
Balamdy medresege bil dep berdim,
Qyzmet qylsyn,shen alsyn dep bermedim.
Bul-ótkenge qur ókiný emes,keleshekte jastardyń ózi tárizdi opyq jep qalmaı,bilim men óner qýatyn shaǵyn bos ótkizbeı eńbektenýine jón silteý. Shyǵarma Abaı aqyndyǵynyń halyqtyq,aǵartýshylyq maqsatqa qaraı bet alǵandyǵynyń belgisi tárizdi.Keıingi týyndylarynda aqyn bul ıdeıany tereńdete túsedi.
1886 jyly Abaı «Ǵylym tappaı maqtanba», «Internatta oqyp júr» degen óleńder jazdy.Munyń alǵashqysy ustaz aqynnyń keıingi urpaqqa aıtar ósıeti túrinde jazylǵan.Búkil óleń boıyna Abaı «ǵylym» degen sózdi qaıtalap aıta otyryp,adam boıyndaǵy qazynanyń úlkeni jáne árbir jigerli jastyń talpynatyn armany-ǵalym bolýy kerektigin túsindiredi.
Ǵylym tappaı maqtanba!
Oryn tappaı baptanba!
Qumarlanyp shattanba!
Oınap bosqa kúlýge,-
deıdi ol.Sóıtip,ǵylymǵa berilýdiń,ǵalym bolýdyń joldaryn áńgimeleıdi.
Ǵylym joly-ádildik joly.Ony ustaǵan adam eski jolmen júre almaıdy.
Nadandarǵa boı berme,
Shyn sózbenen ólseńiz,-
degende,ol ǵylym úırenetin jastyń qarańǵy,nadan qaýymnan ózgeshe bolýyn qalaıdy.
«Internatta oqyp júr» óleńinde Abaı álgi oılaryna tyń pikirler qosady.Munda,synshyldyq basym.Aqyn patshalyq el bıleý júıesine,oqytý tártibine syn aıtady.Halyqqa paıdaly emes,zalaldy bolyp shyǵatyn ákimder men shalaǵaı tórelerdiń oqýdaǵy maqsatyn kórsetedi.
Orys tili,jazýy
Bilsem degen talasy
Proshenıe jazýǵa
Tyrysar,kelse shamasy.
Ynsapsyzǵa ne kerek,
İstiń aq pen qarasy.
Nan tappaımyz demeıdi,
Búlinse eldiń arasy,
…Az bilgenin kópsinse,
Kóp qazaqqa epsinse,
Kimge tıer panasy?
Aqyn mundaı maqsatpen ǵylym qýýdy qýattamaıdy.Olardyń «Iá tilmash,ıá advokat» bolý nıetine Saltykov pen Tolstoıdy ádeıi qarsy qoıady.Tolstoı men Saltykov-SHedrın synap,masqaralaǵan orys sheneýnikteriniń beınesin olardyń esine salady.
Til men teńeý,túr jaǵynan alǵanda da, «Internatta oqyp júr» óleńi-jańalyǵy bar shyǵarma.Osy óleńde Abaı «ınternat», «voennyı qyzmet», «proshenıe», «advokat», «zdravomysláshıı», «korennoı», «schet»,t.b. orys sózderin qoldanady.Olardy uıqastyra otyryp,erkin paıdalanady jáne olardy aqyn orys mádenıetin úgitteıtin óleńge ádeıi kirgizgen.
«Qalyń elim,qazaǵym».
Bul kezde jazǵan óleńderinde Abaı ozyq mádenıetti nasıhattaýmen qatar,áleýmettik,azamattyq sanasy ósken halyqtyń úlken qaıratkeri dárejesinde kórinedi.Onyń óleńderinen eńbekshi halyq múddesin qorǵaǵan azamattyń úni estiledi.Ózi bıleýshi tap ortasynan shyqsa da,tarıhı damýdyń betalysy men qoǵamdyq shyndyqty túsingen ol eńbekshi sharýaǵa shyndap bet burǵanyn baıqatady.Olardy «elim», «jurtym», «halqym» dep,dos tuta sóıleıdi.Osy betburysta Abaı sol halyqty júdetip,sharshatyp otyrǵan unamsyz áreket-minezderdi,olardyń ishki syryn úlken sheberlikpen ashatyn psıholog aqyn retinde tanylady.Zamany men ózi ómir súrip otyrǵan ortanyń kemshilik-qaıshylyqtaryn ótkir jáne ádil minep-synaıdy.
Bul saryn,ásirese,Abaıdyń «Qalyń elim,qazaǵym,qaıran jurtym» dep atalatyn óleńinde anyq baıqalady.Munda óz halqynyń basyndaǵy qaıǵy-muńdy kórip derttenip, «Qalyń eli-qazaǵynyń» qazirgi haline qınala sóılegen aqyn bar.El uıytqysyn buzǵan,onyń berekesin ketirgen ákimsymaqtarǵa degen onyń yzasy da mol.
Bas-basyna bı bolǵan óńkeı qıqym,
Minekı,buzǵan joq pa eldiń sıqyn?-
dep,ol el ishindegi adamgershilik jaǵynan da,minez-qulyq jaǵynan da tatymsyz topty bólip kórsetedi.
Abaıdyń alǵashqy synshyldyq óleńderi HİH ǵasyrdaǵy orys realızminiń synshyl sarynyn úlgi tutqanyn,sol joldaǵy izdenisin, betalysyn baıqatady.
Tatýlyq pen turaqtylyq.
Halqynyń keleshegin oılap egilgen,sol úshin unamsyzdyqty aıamaı synaý arqyly túzetýdi oılaǵan Abaıdyń jas urpaqqa aıtar aqyly da, ýaǵyzy da az bolmaǵan.Sonyń biri-dostyq máselesi. «Jigitter,oıyn arzan, kúlki qymbat» óleńinde ol tirshilikte ózi kórgen,halyq tájirıbesi tanytqan shyndyqty aıta otyryp,jastardy shyn adamgershilik jolyna,qıanatsyz, adal dostyqqa úgitteıdi.Olardy jalǵan tatýlyq,boıama minezden saqtandyrady.
Abaı úlken dostyqty otbasylyq ómirden,jastar seziminiń turaqtylyǵynan,áıelge adamgershilik,ádilet turǵysynan qaraýdan izdedi.Ol jastardyń adal mahabbaty men shyn dostyǵyn ýaǵyzdady.Eski ádet-ǵuryp zańdary boıynsha ózi bastan keshken ómir sabaǵyna súıene otyryp,ol shynaıy dostyq sezimdi joǵary qoıady.Jas urpaqty eski tárbıeniń kertartpa jaǵynan jırendirip,jańa ónege usynady.Bul turǵydan onyń «Ókinishti kóp ómir ketken ótip», «Keıde eser kóńil qurǵyryń» degen óleńderin eske alý oryndy.Bul óleńderdiń lırıkalyq keıipkeri-shyn dostyq pen mahabbatyn tappaı kúızelgen jan.Ol «sol dosty» izdep kúńirenedi,joqtaıdy.
Mahabbatsyz dúnıe bos,
Haıýanǵa ony qosyńdar.
…Paıda,maqtan-bári tul,
Dossyz aýyz tushymas,-
degen óleń joldary-mazmuny jaǵynan aqynnyń oı túıini,ósıeti ispetti.Bul óleńder jas urpaqty aqyn ańsaǵan dostyqqa, mahabbatqa úgitteıdi.
«Óleń-sózdiń patshasy».
HİH ǵasyrdaǵy orys ádebıetin,onyń halyqtyq negizin tereń zertteý Abaıdy aqyn men aqyndyqtyń murat-maqsaty jaıly kózqarasqa alyp keldi. Eń aldymen,Abaı sóz ónerin úlken qoǵamdyq kúsh áleýmettik tartystyń quraly dep tanydy. «Óleń-sózdiń patshasy,sóz sarasy» atty óleń-bul turǵydan aqyn baǵdarlamasyn tárizdi.Onda Abaı óleńge qoıylatyn kórkemdiktiń jańa sharttaryn belgileıdi.
Óleń-sózdiń patshasy,sóz sarasy,
Qıynnan qıystyrar er danasy.
Tilge jeńil,júrekke jyly tıip,
Tep-tegis jumyr kelsin aınalasy.
Bul-jaqsy óleńdi danalyqtyń aıǵaǵy dep uǵý.Munyń ar jaǵynda óleńniń túri men mazmunynyń birligin talap etý,ony «bóten sózben bylǵamaý» talaptary qoıylady.
Kórkem sózdiń asyly-poezıa dep joǵary baǵalaı otyryp,bir kez Abaı qazaq ortasynda onyń qadirin ketirip júrgen aqyndardy synaýǵa aýysady.
Burynǵy eski bıdi tursam barlap,
Maqaldap aıtady eken,sóz qosarlap.
Aqyndary aqylsyz,nadan kelip,
Kór-jerdi óleń qypty,joqtan qarmap.
Qobyz ben dombyra alyp topta sarnap,
Maqtaý óleń aıtypty árkimge arnap,
Ketirgen sóz qadirin jurtty sharlap.
Bul syn,negizinen,óleń sózdi áleýmettik shyndyqty sýretteýge emes, kúnkóris qamyna jumsaýshylar men «kórjerdi óleń» qylýshylarǵa arnalady.Sol arqyly aqyn qazaq arasynda óleń sózdiń «qadirsiz» kóringen sebebin ashady.Sóıtip,óz poezıasynda jańa maqsat baryn jarıalaıdy.
Eski bıshe otyrmyn bos maqaldap,
Eski aqynsha mal úshin turman zarlap.
Sóz túzeldi,tyńdaýshy sen de túzel,
Senderge de keleıin endi aıańdap,-
deıdi ol.Bul shýmaqtyń sońǵy joldary aqynnyń óleń sózdiń mazmunyn ózgertýmen baılanysty,tyńdaýshylardy da tárbıeleý qajettigine nazar aýdarǵanyn baıqatady.Olardy halyq taǵydyryn jyrlaıtyn jańa úlgidegi poezıany túsine bilýge,baǵalaýǵa shaqyrady.
Qoǵam men adam ómirindegi poezıanyń orny jáne qyzmeti jaıyndaǵy oıyn Abaı «Bireýdiń kisisi ólse,qaraly ol» (1888) atty óleńinde tereńdete túsedi.
Týǵanda dúnıe esigin ashady óleń,
Óleńmen jer qoınyna kirer deneń.
Ómirdegi qyzyǵyń bári óleńmen,
Oılasańshy bos qaqpaı,eleń-seleń.
Bul oıyn aqyn bala týǵandaǵy shildehana,qyz uzatqandaǵy toıbastar óleńderi,adam ólgende aıtylatyn joqtaýlarmen dáleldeı kelip,ómirde ónermen baılanyssyz esh nárse joq ekenin kórsetedi.Abaıdyń bul pikiri «alǵashqy qoǵamnan beri qaraı óner adam balasynyń kúnkóris qareketimen qatar júrgizilgen rýhanı quraly boldy» degen ǵylymı kózqarasqa dál keledi.
Osy negizde aqyn óz áriptesterine jańa talap qoıyp,olardyń el muńyna jaqyn bolýyn qalaıdy.Halyq aldynda óziniń de kúlki bolmaýyn, sózdiń de qadirin ketirmeýin tileıdi.
Syı dámetpe,berse alma esh adamnan,
Neń ketedi jaqsy óleń sóz aıtqannan?
Súıinerlik adamdy súı,qyzmet qyl,
Aýlaq bol ánin satyp nárse alǵannan,-
deıdi.
Óleńnen ermek emes,óner ekenin ol ylǵı basa aıtady.Óz ónerin halyq múddesine jumsaýdy maqsat etedi.Ony myna shýmaqtan da baıqaımyz.
Maqsatym-til ustartyp,óner shashpaq,
Nadannyń kózin qoıyp,kóńilin ashpaq.
Úlgi alsyn deımin oıly jas jigitter,
Dýman-saýyq oıda joq,áýel basta-aq.
Aqyn men aqyndyq mindeti týraly oılanǵanda,Abaıdyń osy máseleni tereńdete qarastyrý,el qulaǵyna sińire berý úshin qaıta bir oralǵanyn «Men jazbaımyn óleńdi ermek úshin» (1889) atty óleńinen kóremiz.
Men jazbaımyn óleńdi ermek úshin,
Joq-bardy,ertegini termek úshin.
Kókiregi-sezimdi,tili-oramdy,
Jazdym úlgi jastarǵa bermek úshin!
Óziniń aqyndyq maqsatyn osylaı kórsete otyryp,Abaı bul óleńde shyǵarmanyń mazmunyna qatysy joq sózýarlyqty,eski qıssalarda,soǵan eliktep qıssa jazatyn aqyndarda kezdesetin «ásire qyzyl» teńeý,jalǵan qyzyqshylyqty sýretteýdi synap ótedi.
Óleńi bar,ónerli inim,sizge
Jalynamyn-mundaı sóz aıtpa bizge.
Ózge túgil ózińe paıdasy joq,
Esil óner qor bolyp keter túzge,-
degen sózdermen ol jas býyn aqyndarǵa taǵy da tilek artady.
Úsh jyldyń (1887,1888,1889) ishinde birine-biri jalǵas jazylǵan bul úsh óleńde Abaı aqynnyń qoǵam aldyndaǵy qyzmeti men sóz óneriniń kúshi jaıyndaǵy oıyn tereńdetip,tolyqtyra tústi.Bul oı,túptep kelgende, ádebıettiń halyqtyǵy týraly orystyń revolúsıashyl-demokrattarynyń estetıkalyq kózqarasymen úndesedi.Belınskıı men Chernyshevskııdiń ádebıetti ómirge jaqyndatý,sol arqyly qoǵamdyq damýdyń ózekti máselelerin batyl kóterý jaıly oılardy Abaıǵa kúshti áser etken.Osy ıdeıaǵa súıene otyryp,aqyn qazaq ortasyndaǵy óleń sózdiń mańyzyn kóterýge kúsh salady.Jańa sózga laıyq jańa oqýshy,tyńdaýshy tárbıelemek bolady.Bul-Abaıdyń qazaq ádebıetine ákelgen úlken jańalyǵy.
Túıin.
Qazaq halqynyń maqtanyshy Abaı Qunanbaevtyń aqyndyǵy túpsiz tereń muhıtpen teń desek,qatelespegen bolar edik.Ǵajaıyp sýretker,názik lırık,kórkemsóz sheberi,eń aldymen-oıshyl aqyn.Bul pikir aqynnyń ómir qubylystaryn tereń tolǵap aıtý jaǵy basym keletin óleńderine, fılosofıalyq dúnıetanymyna jáne onyń qara sóderine,ásirese dinge, Allanyń bolmysy,ımandylyq týraly tolǵanystaryna qatysty.Aqyn shyǵarmashylyǵynda ózi ómir súrgen tarıhı dáýirdiń tutas beınesi kórinis tapty. «Abaı poezıasy qoǵam damýyndaǵy bir eleýli kezeńdi beıneleý arqyly halyqtyń taǵdyryn,ulttyń minez-qulqyn tarıhı turǵydan keń arnada alyp,qoǵam kóshiniń jetken jerin ǵana emes,ótken jolyn da tanytarlyqtaı etip kórsete bildi»,-degen akademık Z.Ahmetovtyń pikiri Abaı poezıasyna berilgen ádil baǵa.Abaı shyǵarmashylyǵy ýaqyt ozǵan saıyn dáýir talabyna saı ár qyrynan ósip órkendep otyratyn asyl mura bolyp urpaqtar sanasyna oryn alady.
Adamdy súıip,adamdy qurmetteýge úndegen kemeńger aqyn poezıasynyń túpki negizi-adam,tolyq adam.Abaı armandaǵan tolyq adam ónerli,bilimdi,eńbekqor,adal,ádil,jyly júrekti,ystyq qaıratty ǵylym jolyna túsken izdempaz bolýy kerek.Al mahabbat pen súıý,adamdy súıý, Allany súıý,ádiletti súıý Abaı shyǵarmalarynyń bıik muraty.
